I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qabiliyy ə tl ə r v ə f ə aliyy ə t.
- Spesifik qabiliyy ə tl ə r
- Qabiliyy ə tl ərin formalaşması.
|
II uşaq (14 yaş) 41 , 82 14 100 5 , 11 x IQ Burada n ə z ə r ə alınır ki, 11 il yarım uşağın topladığı balların miqdarı 120- ə yaxınlaşmalıdır. Buradan da belə bir sad ə n ə tic ə alınır ki, 120 xal toplamış həır bir uşağın ağıl yaşı 11 il yarıma bə rab ər olmalıdır. Qabiliyy ə tl ə r in fitriliyi problemi psixologiyada geniş diskusiya doğuran probleml ə rd ən biridir. Bir çox psixoloqlar qabiliyyə tl ə rin irs ən ötürülmə si fikrini fikrini q əbul etmir, başqaları isə qabiliyy ə tl ə rin irs ən ötürülmə sind ə sinir sistemi tipinin xüsusiyyə tl ə rin in beyini funksional imkanlarının, beynin quruluşunun başlıca rol oynaması fikri ilə hesablaşırlar. Bir çox peşə l ər üçün sə ciyy ə vi olan t əbii imkanların üstün rolu h əssaslıqla nə z ə r ə alınır. Hal - hazırda elm təbii imkanların tə bi ə tini v ə mahiyy ətini öyrə nm ə si sah ə sind ə ilk addımlar atır. Hə l ə lik bu problem ə aid ə ld ə edilmiş mə nfi, y əni neqativ materiallar müsbə t, y ə ni pozitiv materiallardan çoxdur. Belə ki, t əbii imkanların qabiliyyə tl ə r ə çevrilmə si ehtimallardan daha çox təbii imkanların qüsurları haqqında da mə lumat vardır. Qabiliyy ə tl ə rin əsasında duran təbii imkanlar özlə rinin genetik, morfoloji, funksional v ə psixoloji prametri etibarı ilə f ə rql ə nirl ə r. Rus psixoloqu Pavlov sinir prosesl ərinin dinamik xüsusiyyə tl ə rini t ə dqiq ed ə rk ən müəıyyən etmişdir ki, zə if sinir sistemi tipin ə malik olan adamların sinir prosesl ə ri fotoplastinkaya b ə nz ə yir. H ər bir kiçik qıcıq onların psixikasına güclü təsir göstə rir. Bel ə adamların sinir proseslə ri xarici al ə min t ə sirl ə rin ə qarşı yüksə k h əssaslığı ilə f ə rql ənir. Əksinə, güclü sinir sistemin ə malik olam adamlarda aktivlik deyil, reaktivlik daha üstün olur. Onlar h ər xırda kiçik tə sirl ə r ə d ə rhal cavab vermir. Uzun ill ə rdir ki, qabiliyy ə tl ərin formalaşması və inkişafına tə sir ed ə n amill ə rl ə qarşılaşılır v ə bu amill ər müxtəlif nöqteyi nə z ə rd ə n qiym ə tlidir. Qabiliyy ə tl ərin inkişaf və formalaşmasında başlıca rol oynayan amillə r sırasında irsiyyət, mühit, tə rbiy ə nin rolu diqq ə ti c ə lb edir. Bir qrup psixoloqlar qabiliyy ə tl ə rin irsi-genetik c ə h ə td ən şə rtl ə ndiyini deyir. Bunun əsasını tə bii imkanlarda – sinir sisteminin quruluşunun eyniliyind ə axtarırlar. Onlar belə bir fikri əsaslandırırlar ki, tə bii imkanlarda orqanların digə r morfoloji v ə fiziki keyfiyy ə tl əri kimi ümumi və genetik qanunlara tabedir. 1875-ci ild ə ingilis psixoloqu Frensis Qaltonun”Talantın irsiliyi, onun qanunları və n ə tic ə l əri” adlı ə s ə ri d ərc edilmişdir. Hə min ə s ə rd ə Qalton müxtəlif bir neçə 100 görkəmli adamların qohumluq ə laq ə l ərini öyrə n ə r ə k onları müə yy ən etmiş, sonuncu olaraq belə q ə na ə t ə g əlmişdir ki, istedad ya ata, ya ana x ə tti il ə irs ən keçə bil ə r. Lakin Qaltonun ə ld ə etdiyi n ə tic ə l ə r elmi əsaslara tam aid deyildir. Qalton öz ə s ə rl ə rind ə istedadın irsi sə ciyy ə daşıması haqqında çoxlu sayda misallar gətirmişdir. Baxlar ailə sind ə ilk d ə f ə müstəqil istedadı 1950 -ci ild ə aşkar etmişdir. Yalnız 5 nəsil keçdikdə n sonra h ə min n ə sild ə parlaq şə kild ə böyük bə st əkar İohan Bax üzə çıxmışdır. Lakin çox keçmə d ə n 1800- cü ildə yaşamış Reginna Susannadan sonra yoxa çıxmışdır. Baxlar ailə sind ə 60-a q ə d ər musiqiçi olmuşdur ki, onlardan yalnız 20 -si m əşhurdur. Qabiliyy ə tl ə r v ə f ə aliyy ə t. Qabiliyy ə tl ər uyğun olaraq yalnız fə aliyy ə t prosesind ə formalaşır. İnsanı fə aliyy ə t prosesind ə izl ə m ə d ə n onda müvafiq qabiliyyə tin olub- olmamasını söylə m ək olmaz. Əgər uşaq musiqi il ə m əşğul olmayıbsa, musiqi təhsili almayıbsa onun musiqi qabiliyyə tini olub- olmadığını bilmək mümkün deyil. İnsanın ayrılıqda görülmüş bir qabiliyyəti mürə kk ə b f ə aliyy ə t prosesind ə uğur qazanmasını tə min ed ə bilm ə z. Y əni hansısa bir şə xsd ə yüksək işıq və forma qavrayışı onun hə l ə r əssam olması deyil. Yüksə k musiqi sluxu olmaq da h ə l ə yaxşı musiqiçi olmağa əsas vermir. İstə nil ə r f ə aliyy ə t sah ə sind ə uğur qazanmaq üçün ayrı - ayrı xüsusi qabiliyyə tl ə rin v ə hd ə td ə olması, sintezi, özünə m ə xsus keyfiyy ət tamlığı, necə dey ə rl ə r qabiliyy ətin ansamblı lazımdır. Qabiliyyə tl ə rin bel ə sintezinin m ə rk ə zind ə onlardan biri dayanır və öz ətrafına digə rl ərini toplayır. Qabiliyyə tl ə rin bel ə sintezi heç də d əyişməz qalmır, inkişaf edir, dəyişir . Qabiliyy ə tl ərin müxtəlif klassifikasiyası mövcuddur. Onlardan birini, daha geniş istifadə olunanını aşağıda veririk. 1. T ə bii qabiliyy ə tl ə r. Onun əsasını bioloji, abnadə ng ə lm ə imkanlar v ə onların əsasında formalaşan hə yati t əcrübə, öyrə nm ə mexanizmini şə rtl ə ndir ən şə rti-reflektor ə laq ə l ə r t əşkil edir. 2. Spesifik qabiliyy ə tl ə r ictimai- tarixi köklə r ə bağlı, sosial mühitin inkişafı ilə ə laq ə dar olaraq h ə yati f ə aliyy ə ti t ə min ed ə n qabiliyy ə tdir. Spesifik qabiliyy ə tl ərin özlə ri d ə aşağıdakı yarımbölmə l ə r ə ayrılı r: a) Ümumi qabiliyyə tl ə r. Bu qabiliyy ə tl ə r ən müxtəlif növ fə aliyy ə t v ə ünsiyyə td ə ( ə qli qabiiyy ə tl ə r, nitq v ə hafiz ənin inkişafı, ə l h ə r ə k ə tl ə rinin çevikliyi və d əqiqliyi) insanın müvə ff ə qiyy ət qazanmasında əksini tapır. b) Xüsusi qabiliyyə tl ə r ünsiyyə t v ə qabiliyy ətin yalnız müə yy ə n bir sah ə sind ə, xüsusi bir inkişaf sə viyy ə sind ə əksini tapır. c) N ə z ə ri qabiliyy ə tl ə r. Bu qabiliyy ə tl ə r ə malik olan insanlarda abstrakt-m ə ntiqi, praktik t ə f əkkür daha üstün olur və onlar konkret- praktik f ə aliyy ə t ə meyl gös t ə rirl ə r. Qabiliyy ə tl ə rin bel ə ah əngdarlığı yalnız müxtə lif istiqam ətli, xüsusi istedadlı insanlara mə xsusdur. ç) Tə lim qabiliyy ə tl ə ri. Pedaqoji f ə aliyy ə t ə , bilikl ə rin m ə nims ə nilm ə sin ə , bacarıq və v ərdişlərin formalaşmasına, naddi və m ə n ə vi nem ə tl ə rin, yeni ideyaların, kəşflərin, ixtiraların, bir sözlə yaradıcılıqla məşğul olan f ə aliyy ət növlə rind ə müvə ff ə qiyy ət qazanılmasına imkan yaradır. Şə xsiyy ətin yaradıcı potensialının ə n yeks ə k s ə viyy ə si dahilik, qabiliyy ətin hansısa fə aliyy ə tin bir sah ə sind ə özünü yüksə k s ə viyy ə d ə t əzahür etdirmə si is ə talant adlanır. d) İnsanlarla birgə f ə aliyy ə t v ə ünsiyyə t qabiliyy ə tl ə ri. Müxtə lif insanlarla ə laq ə qura bilm ək, müxtəlif şə raitd ə sosial- psixoloji baxımdan qruplaşa bilmək, insanların qavranılması və düzgün qiymə tl ə ndirilm ə si, gözə l nitq qabiliyy ə tl ərinin bu növünə aiddir. İnsan çoxsaylı v ə müxtə lif f ə aliyy ət növlə rin ə, ünsiyyə t ə qabildir. Qabiliyy ə tl ə rin bir v ə ya bir neçə f ə aliyy ətin müvə ff ə qiyy ətli icrası üçün şə rt olan özünə m ə xsus birliyi istedad adlanır. Yəni istedad şə xsiyy ə ti intellektual imkanlarının, ünsiyyə t v ə f ə aliyy ətinin özünə m ə xsus s ə viyy ə sinin t ə c əssümüdür. Qabiliyy ə tl ərin formalaşması. Psixoloqların böyük ə ks ə riyy ə ti hesab edirl ə r ki, t əbii imkanların qabiliyy ə tl ərin inkişafı və formalaşmasının fə rdi-t ə bii əsaslarını təşkil edə n anadang ə lm ə anatomik- fizioloji xüsusiyyə tl ə r ə bağlıdır. Lakin bir sıra psixoloqlar hesab edirl ə r ki, (R.S.Nemov) t əbii imkanların iki növü vardır: anadang ə lm ə (t ə bii) v ə sonradan qazanılmış (sosial). F ə rdi (f ə rdi-psixoloji) f ə rql ə r. Bu psixi prosesl ə r, psixi hallar v ə psixi xass ə l ər baxımından insanların bir -birl ə rind ə n f ə rql ə ndirilm ə sidir. F ə rdi f ə rql ə r anadang ə lm ə, beyin, sinir sisteminin xüsusiyyə tl ə ri il ə bağlı olsa da, h əyatı boyu, fə aliyy ə t v ə ünsiyyə t, t ə lim-t ə rbiy ə nin t əsiri altında, insanın ətraf mühitlə qarşılıqlı ə laq ə si prosesind ə yaranır və inkişaf edir. Fə rdi f ə rql ərin öyrə nilm əsi diferensial psixologiyanın predmetidir. Qabiliyy ə tl ərin inkişafı . Qabiliyy ə tl ə r statik, d əyişmə z deyil, dinamik, d əyişkəndir. O, mütəşə kkil f ə aliyy ə t v ə ünsiyyə t prosesind ə inkişaf edir, formalaşır. Qabiliyyə tl ərin inkişafı sıçrayışla yox, tə dric ə n, m ə rh ə l ə i olur. Uşaqlarda qabiliyytəlrin inkişafının vacib cə h ə ti bir-birini tamamlamayan bir neçə qabiliyy ə tin eyni vaxtda t ə kmill əşdirilmə si il ə şə rtl ə nir. Qabiliyy ə tl ərin aşağıdakı sə viyy ə l ərini ayırırlar: ünsiyyə t v ə f ə aliyy ə t nümunə l ərinin, hazır biliklə rin m ə nims ə nilm ə si v ə f ə aliyy ə t ə t ə tbiq edilm ə sini t ə min ed ə n reproduktiv qabiliyy ə tl ə r v ə orijinalın, yeninin yarad ılmasını tə min ed ən yaradıcı qabiliyyə tl ə rdir. Lakin n ə z ə r ə almaq lazımdır ki, qabiliyyə tl ə rin produktiv s ə viyy ə sind ə yaradıcı qabiliyyə tl ə rin elementl əri mövcuddur, elə c ə d ə ə ksin ə . F ə aliyy ə t sh ə sind ə uğur qazanılması qabiliyyə tl ə rl ə yanaşı insandan ə m ə ksev ərlik, mütəşə kkillik, m ə qs ədyönlülük, dözümlülük kimi keyfiyyə tl ə r t ə l əb edir. Şə xsiyy ə tin bu keyfiyy ə tl əri olmadan uğur qazanması mümkün deyil. M əşhur fizik A.Eynişteyn özü barə d ə zarafatla bel ə deyirmiş ki, o, qatır kimi inadkar və son d ə r ə c ə h ər ş eyl ə maraqlanan olduğundan hə yatda möhtəşəm uğurlar qazana bilib. Qabiliyy ə tl ərin daha yüksə k c ə viyy ə d ə inkişaf etmiş forması istedad adlanır. İstedad hər hansı bir fə aliyy ə t sah ə sind ə yeks ək uğurlar qazanmaqdır. İstedad istə nil ə n f ə aliyy ə t sah ə sind ə özünü göstə r ə bil ə r. İstedadlı insan öz sahə sind ə yenilik yaradır. Qabiliyyətli musiqiçi yaxşı ifa edir, istedadlı musiqiçi isə özünə m əxsus, yüksə k s ə viyy ə d ə yenilik yaradır. İstedadın daha yüksək inkişaf etmiş sə viyy ə si dahilik adlanır. Dahi o şə xsl ə rdi r ki, onların xüsusi, məxsusi istedadı var. Bununla belə onların yaradıcılığı ictimai -tarixi ə h ə miyy ət daşıyır və c ə miyy ə tin m ə nafeyin ə xidm ət edir. dahinin yaradıcılığı hə m d ə dövrünü, zamanı qabaqlayır. IX mövzu : Yaş psixologiyasının mövzusu,və zif ə l ə ri v ə metodları Plan: 1. Yaş psixologiyasının predmeti, m ə qs ə d v ə v ə zif ə l ə ri 2. Yaş psixologiyasının nə z ə ri v ə praktik m ə s ə l ə l əri. Yaş psixologiyasının ə s əs bölmə l ə ri. 3. Yaş psixologiyasının eksperimental elm kimi təşəkkülü və inkişafı. 4. Yaş psixologiyasının tədqiqat metodları. Ə d ə biyyat: 1. Ə.Ə.Qədirov. Yaş psixologiyası. Bakı, 2003. 2. M.Ə.Hə mz ə yev. Yaş və pedaqoji psixologiyanın əsasları. Bakı, 2000. 3. N.Z.Çə l əbiyev. Uşaq psixologiyası. Bakı, 2005. 4. Л.Ф.Обухова. Возрастная психология. Педагогическое общество Росси. М., 2003. 5. Педагогическая психология. (Под. ред. Н.В.Клюевой) М., Владос - пресс, 2005. 6. Р.С.Немов. Психология книга 2. М., Академия, 1999. 7. Ə.Ə.Qədirov., İ.N.Mə mm ədov. Yaş psixologiyası. Bakı., 1986. Мцасир дюврдя юзцнцн емприк вя нязяри елми биликляр фонду иля бир чох елмляри кюлэядя гоймагда олан вя ХХЫ ясрин елми кими сяжиййяляндирилян психолоэийа чох эениш, шахялянмиш биликляр системиня чеврилмишдир. Щал- щазырда психолоэийа елминин 100-я йахын сащяси мювжуддур ки, онларын да чох бюйцк щиссяси артыг мцстягил билик сащясиня чеврилмякдядир. Психолоэийа елминин сящяляри ичярисиндя шяхсиййятин мцхтялиф психи хасся вя просесляринин, онун формалашмасынын вя инкишафынын ганунауйьунлугларыны, йаш хцсусиййятлярини юйрянян йаш психолоэийасы арыг нцфузлу бир елм сащясидир. Йаш психолоэийасынын тяркибиндя инсанын онтоэенездя психи инкишафынын динамикасыны вя ганунауйьунлугларыны юйрянян бир сыра бюлмяляр: ушаг психолоэийасы, йенийетмянин психолоэийасы, эянжлийин психолоэийасы, йашлы адамын психолоэийасы вя гожалыг дюврцнцн психолоэийасы хцсуси олараг фяргляндирилир. Йаш психолоэийасынын хцсуси сащяляриндян бири кими ушаг психолоэийасы онтоэенездя ушаьын психи инкишафынын фактларыны, ганунауйьунлугларыны, динамикасыны вя спесифик хцсусиййятлярини юйрянир. Ушаг психолоэийасынын тядгигат обйектини ушаглар тяшкил едир. Ушаьын шяхсиййятинин формалашмасында эцжлц, тясиредижи амиллярдян бири сосиал мцщитдир. Инсанын доьулуб бойа-баша чатдыьы сосиал эерчяклийин фяал тясиредижи ролу данылмаз бир факт кими узун йцзилликляр бойудур ки, дцнйанын мцтярягги алим, философ вя маарифчиляринин диггят мяркязиндя олмушдур. Сосиал мцщити саьламлашдырмадан саьлам шяхсиййят-вятяндаш тярбийя етмяк гейри мцмкцндцр. Фярд, игтидарсыз бир мяхлуг кими дцнйайа эялян ушаьын сосиал кейфиййятляря, инсаны дяйярляря йийялянмясиндя йашлылар, онларын мцщити иля йанашы, ушаьын шяхси фяаллыьынын да böyük rolu vardır. Онун доьулдуьу илк эцнлярдян башланан ирялийя доьру даими щярякяти, садя реаксийалардан мцряккяб вя мязмунлу ямялиййатлара кечиди, нитги мянимсямяси, мцстягиллийинин илк тязащцрляринин мейдана чыхмасы психи инкишафы сяжиййяляндирян башлыжа фактлардыр. Ушаг психолоэийасы бу фактлардан хаммал кими истифадя едяряк, елми нятижяляр ялдя едир. Психологлар шяхсиййятин инкишафы вя формалашмасында ики башлыжа мярщялянин мяктябягядяр вя мяктяб йашы дюврляринин ролуну хцсуси олараг фяргляндирирляр. Щяр бир елмдя елми факт, ганун вя ганунауйьунлугларын ашкара чыхарылмасында щямин елмин спесифик тядгигат методлары мцстясна ящямиййят кясб едир. Метод сюзц йунанжа «метщодс» сюзцндян эютцрцлмцшдцр. Бу сюз адятян щяр щансы идраки вя практик мясялянин щялли йолу мянасында ишлянир. Метод тядгигат фактларынын ялдя едилмясинин цмуми стратеэийасыдыр. Психолоэийа елминин методлары системи цмуми психолоэийада эениш шякилдя верилмишдир. Щяр бир елмин цмуми методлары иля йанашы, онун айры-айры сащяляринин мяхсуси, спесифик методлары да олур. Щям йаш психолоэийасынын, щям дя онун конкрет бюлмяси олан ушаг психолоэийасынын спесифик методлары вардыр. Ушаг психолоэийасы ушаьын психи инкишафынын фактларыны, ганунауйьунлугларыны вя хцсусиййятлярини юйряняркян щям цмуми психолоэийанын, щям йаш психолоэийасынын тядгигат методларына, щям дя юзцнцн спесифик методларына истинад едир. Yaş психолоэийасынын тядгигат обйектини ушаглар тяшкил етдийиня, ушаьын психикасы диэяр йаш групларына аид едилян инсанларын психикасындан фяргляндийиня эюря, онун тядгигат методлары да мязмунжа спесифик жящятляря маликдир. Yaş психолоэийасынын методлары ушаьын инкишафынын психи фактларыны ашкара чыхармаг цсулларыдыр. Yaş психолоэийасы ушаьын психи инкишафынын юйрянилмясиндя узун илляр бойу сынагдан чыхмыш бир сыра етибарлы тядгигат методларындан истифадя едир. Эюркямли рус психологу Б.Г.Ананйев психолоэийа елминин методларыны дюрд ясас група айырмышдыр. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|