I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L



Yüklə 1,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə18/36
tarix21.01.2017
ölçüsü1,57 Mb.
#6073
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   36

сигналларына гаршы да бюйцк мигдарда щярякят реаксийалары ямяля эялир. 9-10 айлыгда ушаг «атан 
щардадыр?» сюзцня гаршы атайа тяряф дюнмякля, «ял чал!» сюзцня гаршы ися ял чалмаг реаксийасы  
эюстярмяйя жаваб верир. 
Физиолоъи  тядгигатлар  нятижясиндя  мцяййян  едилмишдир  ки,  ушагларда  шярти    данышыг  рефлекси 
сяс апараты язяляляриндян тюряйян кинестезик гыжыгланмалар ясасында инкишаф едир. 
Бу  гыжыгланмаларда  диэяр  анализатор  системляри  эюрмя  (данышан  адамын  эюрцнцшц),  сяс 
анализаторуну  ойадан  сяс  комплекси  вя  с.    дя  иштирак  едир.  Бу  сцрятля  инкишаф  едян  бюйцк 
мигдарда шярти рабитяляр (эюрмя щярякяти, сяс щярякяти вя с. онларын бир-бири иля вя щяряки зона иля 
рабитяси)  мцяййян  бир  сюзля  ялагядар  олараг  сюз  сигналынын  «сигналлар  сигналы»на-(И.П.Павлов)- 
цмумиляшдирижи    сигнала  чеврилмяси    цчцн  физиолоъи  шяртдир.  Беляликля,  сюзляр  ушаг  цчцн  заман 
кечдикжя ятраф харижи алямин жисм вя щадисяляринин хассялярини цмумиляшдирян фактлара чеврилир. 
Ушаьын али синир фяалиййятинин инкишафы просесиндя физиолоъи амиллярля йанашы  ижтимаи амилляр 
дя  мцщцм  рол  ойнайыр.  Цнсиййят  даиряси  касыб  олдугда,    йашыдлары  вя  йашлыларла  мящдуд 
ялагялярдя  олдугда  онун  али  синир  фяалиййяти,      нитгинин  инкишафы  да  нормал  эюстярижилярдян  эеридя 
галыр. Мцяййян едилмишдир ки, бир йашын сонунда нормал ушаглар 10-15 сюзц тяляффцз едя билирляр. 

Щяйатын  биринжи  илиндя  ушагларда  али  синир  фяалиййятинин  ясас  характерик  хцсусиййяти  синир 
системи цзря ойанма вя лянэимя (тормозланма) просесляринин эениш сурятдя йайылмасы мейлидир: 
4-6  йашларындан  етибарян  ушагларын  бейин  габыьында  аналитик  синтетик  (тящлил-тяркиб)  фяалиййятин 
яламятляри  хейли  эцжлянир.  Бу  дюврдя  ятраф  харижи  алям  щадисяляринин  тящлили  вя  тяркиби  просесиндя 
тормозланманын  ролу  артыр.  Нятижядя  бу  просес  ушаьын  бейин  габыьынын  реактив  щцжейрялярини  
щядсиз  ойанма  вя  йорулмагдан  горуйур.  Бейин  фяалиййятинин  рефлектор  хцсусиййятлярини  билмяк, 
тялим вя тярбийя ишиндя онлары нязяря алмаг олдугжа важибдир. Бу ушаьын щяйатыны дцзэцн  тяшкил 
етмяйя,  эиэийеник  гайдалара  ямял  етмяйя,  гыжыгландырыжыларын  тясирини  низама  салмаьа,  ян 
башлыжасы  ися  ушаг  неврозларынын  йаранмасына  сябяб  ола  биляжяк  ялверишсиз  тясирлярдян 
горунмаьа кюмяк едир. 
Сигарет вя наркотик маддяляр дя ана бятниндя кюрпянин нормал физики вя зещни инкишафына 
позужу тясир эюстярир. Бу зярярли васитялярин давамлы гябулу доьулан ушагларын нормал инкишафына 
мане олур: онлар аьлаьан вя ясяби олурлар. 
Ушаьын  доьулмасы  онун  организми  цчцн  бюйцк  сарсынты  йарадан  бир  андыр.  О,  веэетатив, 
битки  щяйатына  бянзяр  уйьунлашдыьы  даими  мцщитдян  (ана  бятниндян)  доьулма  нятижясиндя 
тамамиля  йени  бир  мцщитя-  щава  мцщитиня  дцшцр.  Бу  йолла  дцнйайа  эялмиш  кюрпяйя  ятраф  харижи 
мцщитдян  сайсыз-щесабсыз  гыжыгландырыжылар  тясир  эюстярир.  Бу  мцщит  онун  цчцн  узунмцддятли 
щяйатын  башланьыжы  олуб,  кюрпянин  бир  субйект  кими  сосиал  мцнасибятляря  гошулмасынын  ясасыны 
гойур, онун шяхсиййятя чеврилмясини шяртляндирир. 
Ушаьын  доьулма  аныны  илк  бющран  щесаб  едян  Болгар  психологу  Л.Перну  йазмышдыр: 
«Чаьанын бющраны доьулдуьу чятин дягигялярдян башланыр. 20 кг-а бярабяр итяляйижи тязйигля 37
0
Ж 
температуру олан исти су мцщитиндян о, щава мцщитиня атылыр. Бу чякисизлик вязиййятиндя вя щаванын 
температурунун  20
0
Ж  олдуьу  космонавтын  вязиййятиня  бянзяйир  ки,  о,  беля    шяраитдя  тяняффцс 
етмялидир». 
Йени  шяраитдя  ушаьын  щяйаты  тябии,  анаданэялмя  рефлексляр  васитясиля  тянзим  олунур.  О, 
мцяййян  дяряжядя  щазыр  синир  системи иля доьулур  ки,  бу  да  онун  харижи  шяраитя уйьунлашмасыны  
тямин едир. Кюрпяни ящатя едян адамлар доьулдуьу илк анлардан етибарян онун гайьысыны чякирляр. 
Онлар ушаьын организминя физики гуллуьу тямин едир, юйрядир, тярбийя едир, инсана мяхсус психолоъи 
вя сосиал кейфиййятляря йийялянмясинин субйекти ролунда чыхыш едирляр. Ушаьын йашлылар тяряфиндян илк 
эцнлярдян  башланан  щимайяси  щяйатын  сонракы  мярщяляляриндя  дя  давам  едир,  онун  физики  вя 
сосиал йеткинлийи дюврцндя, мцстягил щяйат тярзиня башламасынадяк узаныр. Лакин щяйатын сонракы 
дюврляриндя  дя  валидейнляр  вя диэяр  йашлылар  тяряфиндян  йенийетмя вя эянжляря  эюстярилян  мадди 
вя  мяняви  дястяк  бу  вя  йа  диэяр  формада  давам  едир.  Щяйатн  гаршыйа  чыхардыьы  чятинликляря 
давам эятирмяк, бязян сярт сынаглара синя эярмяк мягамларында, аиля уьурсузлуглары, мадди вя 
мяняви    бющранлар,  цнсиййятсизлик  шяраити  щятта  йашлы  адамларын  юзляриндя  беля,  эцжлц  психолоъи 
сарсынтылар йарадыр.  
Тядгигатлар  нятижясиндя  мцяййян  едилмишдир  ки,  кюрпя  доьулдуьундан  1-2  эцн  сонра 
кимйяви кейфиййятляри гиданын дадына эюря фяргляндиря билир. Ийбилмя дуйьулары кюрпядя доьулдуьу 

илк эцндян етибарян фяалиййят эюстярмяйя башлайыр. Ушагларда ийбилмя дуйьулары потенсиал олараг 
мювжуд  олса  да,  онлар  йалныз  7-8  айлыьына  чатдыгдан  сонра  гохуну  нисбятян  даща  йахшы 
фяргляндирирляр.Эюрмя,  ешитмя  вя  щярякят  дуйьуларынын  елементар  формалары  да  илк  эцнлярдян 
фяалиййятя  башлайыр.  Физиологлар  йени  доьулмуш  кюрпянин  илк  шяртсиз  рефлексляри  сырасында  онун 
организминин  ясас  системляринин  (тяняффцс,  ган  дювраны)  ишини  тямин  едян  бир  сыра  рефлекслярин 
адларыны чякирляр. Мясялян, ийня вураркян кюрпядя дяринин сяртляшмяси, эцжлц ишыг селинин тясири иля 
эюзлярин  йумулмасы  кими  мцдафия  рефлексляри  мцшащидя  олунур.  Бунларла  беля,  ики  айа  гядяр 
ушагларда мцшащидя олунан мцдафия рефлексляри сырасында гужаглама рефлексинин адыны чякмяк 
олар.  Бу  горху  заманы  ананы  гужаглама  формасында  тязащцр  едир.  Щяйатын  илк  эцнляриндя 
ушагларда  Робинзон  рефлекси  адланан  овужичи  рефлекс  дя  мцшащидя  олунур.  Беля  ки,  ушаьын 
овужунун  ичиня  щяр  щансы  бир  яшйа  тохундугда  ушагда  яшйаны  тутмаг  вя  мющкям  сурятдя 
сахламаг  щисси  ямяля  эялир.  Бязи  психологлар  буну  йапышма  вя  йа  «меймун  рефлекси»  дя 
адландырырлар.  Ушагларда  мцшащидя  олунан  илк  шяртсиз  рефлекслярдян  бири  дя  Бабин  рефлекси 
адландырылан айагалты рефлексдир ки, бу, ики йашадяк бир мцддят ярзиндя мцшащидя олунур. Ушаьын 
айаьынын алтыны кцт бир чюпля гыжыгландырдыгда онун айаг бармаглары араланыр. 
Ушаьын  организми  иля  ятраф  харижи  мцщит  арасындакы  ян  садя  гаршылыглы  тясир  формасы  мящз 
анаданэялмя  вя  йа  илк  шяртсиз  рефлекслярдир.  Бунлар  мяркязи  синир  системинин  (онурьа  бейин  вя 
бюйцк йарымкцрялярин габыгалты щиссяляри) ибтидаи щиссяляринин функсийаларындан ибарятдир. Мящз  бу 
щиссяляр  арасында  даими  синир  рабитяляри  мювжуд  олур.  Бу  вя  йа  диэяр  гыжыгларын  мцвафиг 
ресепторлара  тясири иля  кюрпядя яммя, сыхма, итялямя вя с. кими  реаксийалар юзцнц бирузя верир. 
Кюрпялик дюврцндя ушагларда  мцшащидя  олунан илк шяртсиз  рефлекслярдян бири кими  бялядляшмя 
рефлексинин  хцсуси  ящямиййяти вардыр.  Бу рефлекс ушаьын бцтцн  психи  инкишафы просесиндя юзцнцн 
идраки мязмуну иля  фярглянир.  Онун илкин вя елементар формасы ушаьын нязярляринин ялван, парлаг 
яшйалара  доьру  йюнялмясиндя  ифадя  олунур.  Артыг  бир  йашын  сонунда  бялядляшмя  рефлекси  яллярин 
йохлайыжы,  сынаг  характерли  щярякятляри  иля  бирляшир  вя  тядгигатчылыг  характери  алыр.  Кюрпядя  мянфи 
тясирляр  йарадан  дахили  вя  харижи  гыжыглар  аьлама  реаксийасы  иля  тамамланмыш  олур.  Кюрпялик 
дюврцндя  ушагларда  физиологларын  атавистик  рефлексляр  адландырдыглары  рефлексляр  дя  мцшащидя 
олунур. Бу, яшйалары аьыза апарма формасында юзцнц эюстярир.Бу, инсана эенетик олараг юз жанлы 
яждадларындан  кечян  манипулйатив  щярякятляри  хатырладыр  вя    кечижи    характер  дашыйыр.  Бу  рефлекс 
кюрпядя 6 айлыгда мцшащидя олунур вя 12 айлыгда демяк олар ки, йоха чыхыр. 
Ушагда  щяряки  фяаллыьын  (моторика)  инкишафы  кюрпялик  дюврцнцн  сонунда    айаг  цстя 
йеримя,  мяканда  аддымламагла    мцстягил  йердяйишмя  формасында  юзцнц  эюстярир.  Кюрпялик 
дюврцндя 5-6 айлыгдан башлайараг ушагларда щяряки вярдишляр сцрятли темпдя инкишаф едир. Яллярин 
вя  айагларын  сенсор  жящятдян  ялагялянмиш  щярякятляри  сонралар  ушаьын  идрак  вя  интеллектуал 
габилиййятляринин  формалашмасында  юнямли  рол  ойнайыр.  Щяряки  фяаллыг  заманы  яллярин  вя  айагларын 
щярякятляри  ушаьа  харижи  алям  щаггында  йени  информасийалар  ялдя  етмяк,  йерини  сярбяст  олараг 
дяйишмякля  йени-йени  яшйа  вя  щадисялярля  таныш  олмаг  имканы  верир.  Кюрпялик  дюврцндя  ялин 

мцряккяб щярякятляри ушаьын тяфяккцрцнцн илкин формасы  – яйани-ямяли тяфяккцр формасы олараг 
юзцнц  эюстярир. Кюрпянин  ялинин бюйцк импулсив  активлийи  онун  щяйатынын илк  айларындан мцшащидя 
олунур. Тутма, сыхма, ялляшдирмя кими манипулйатив щярякятляр артыг 3-4 айлыгда яли яшйалара тяряф 
узатма,  йапышма,  дартма  кими  щярякятлярля  мющкямлянмиш  олур.  6  айлыгда  о,  йашлыларын  кюмяйи 
иля,  8  айлыгда  ися  сярбяст    отурмаг  имканына  сащиб  олур.  11  айлыгда  ушаг  сярбяст  айаг  цстя 
дурмаьа,  12  айлыгда  йашлыларын  ялиндян  тутмагла  йеримяйя,  13  айлыгда  ися  сярбяст  йеримяйя 
йийялянмиш олур. 
10 айлыгда ушагларда яллярин вя эюзцн узлашдырылмыш щярякятлярини мцшащидя етмяк олар ки, 
буна  да  психологлар  сенсомотор  координасийа  дейирляр.  Ушагларын  психолоъи  мцайиняси 
(диагностикасы)  методлары  васитясиля  онларын  психи  саьламлыьынын  норматив  эюстярижилярини  мцяййян 
етмяк мцмкцндцр.  
Кюрпялик  дюврцндя  щяряки  сфера  цзря  апарылан  психодиогностика    васитясиля  мцяййян 
едилмишдир  ки,  кюрпя  12  щяфтяликдя  башын  вязиййятиня,  20  щяфтяликдя  яллярин,  40-жы  щяфтяликдя  ися 
бядянин щярякятляриня нязарят функсийасына йийялянмиш олур. 3 айлыгдан мцшащидя олунан диффсуз 
щяряки  фяаллыг  айлар  кечдикжя  локализасийа  олунур,  гейд  олундуьу  кими,  13  айлыгда  мцстягил 
йеримя формасы иля баша чатыр. Кюрпянин сенсор фяалиййяти 1 айлыгда илк дяфя олараг анайа зиллянмиш 
бахышда  тязащцр  едир.  Ана  кюрпянин  цзцня  бахыб  данышдыгжа  о,  аьзыны  ачыб-йумур.  1,5  айлыгда 
кюрпя  щярякят едян адамы изляйир. 3 айлыгда башыны сяс эялян тяряфя чевирир, юз яллярини мцшащидя 
едир,  щярякят  едян  обйекти  излямяйя  башлайыр.  Бу  ихтийари  щярякятлярин  илкин  тязащцрц  кими 
гиймятляндирилир.  5  айлыгда  кюрпя    эцзэцдяки  яксиня  бахыб  эцлцмсяйир.  6  айлыгда  йени  парлаг 
ойунжаглара мараг эюстярир, ешитдийи сясляри тяглид етмяк жящди эюстярир. 8 айлыгда йад адамлары 
доьмаларындан  фяргляндирир.  Йарысы  эизлядилмиш  яшйалары  тапыр,  она  эюстярилян  яшйанын  йоха 
чыхмасындан  тяяжжцблянмяйя  башлайыр.  10  айлыгда  ушаьын  сенсор  реаксийалары  хейли 
мцряккябляшмиш олур. Беля ки, о, эюзц гаршысында эизлядилмиш яшйаны тапмаьа чалышыр, 12 айлыгда 
ися шяхси  ады  иля    чаьырылдыгда дюнцб бахыр,  сяс тонуну фяргляндирир,  китаблардакы  шякилляря  мараг 
эюстярир. 
Кюрпялик  дюврцндя  ушаьын  диггятинин  инкишафы  анаданэялмя  шяртсиз  елементар 
рефлекслярдян  башлайыр.  Артыг  2  щяфтялийиндя  ушаг  ужа  сясляря,  парлаг  яшйалара,  бир  гядяр  сонра 
ися,  йяни  1,5  айлыгда  щярякят  едян  обйектляря  реаксийа  эюстярир.  Лакин  бу  реаксийалар  олдугжа 
давамсыз  олур:  ушаьын  психикасынын  мящдуд  имканлары  онун  диггяти  обйектиндя  дуран  яшйалара 
психи фяалиййяти узун мцддят йюнялтмяйя имкан вермир. Бу дюврдя ушаьын диггяти гыса мцддятли 
бялядляшмя  рефлекси  сявиййясиндя  мящдудлашыб  галыр.  Тяхминян  6  айлыьында  ушаьын  психи 
фяалиййятиндя  диггятин  жямляшмяси  тяшяббцсляри  тязащцр  едир:  о,  яшйалара  мараг  эюстярир, 
онлары ялиня  алыр,  сонра ися  дюшямяйя  атыр.  Давамсыз  олан  бу фяалиййят  ушаьын диэяр    обйектляря 
мараг эюстярмяси  иля нятижялянир.  Щяйатын икинжи  илиндя диггятин  мяркязляшмя мцддяти  бир  гядяр 
артыр ки, бу да ойун фяалиййяти фонунда баш верир. Лакин кянар гыжыгландырыжыларын тясири нятижясиндя 
бу  дюврдя  дя    диггят  давамлы  олур.  Кюрпялик  дюврцнцн  икинжи  йарысында  ушагларда  йашлыларын 
щярякятлярини    тяглид  етмя,  психологларын  викар  юйрянмя  адландырдыглары  щярякятляри  диггяти  жялб 

едир. Дцнйайа йени эялмиш кюрпя юз щяйатыны илк эцнляр шяртсиз рефлектор характер дашыйан чыьырты иля 
башлайыр. Физиологлар ушаьын илк чыьыртысынын сяс ахынынын спазмасы (сыхылмасы) кими гиймятляндирирляр. 
Бу спазма тяняффцс рефлексляри иля мцшайят олунур. Бир сыра алимляр беля щесаб едирляр ки, чыьырты 
мянфи    емосийанын  илк  тязащцрцдцр.  Кюрпядя  мцшащидя  олунан  илк  мцсбят  емосийа 
тябяссцмдцр.  Тябяссцм  ифадяли  бир  емосийа  кими  чыьыртыдан  хейли  сонра,  икинжи  айда  мцшащидя 
олунур.  Бу  ушаьа  гаршы  йашлынын  нявазиши,  эцлцмсяр  бахышлары  фонунда  баш  верир.  Психологлар  бу 
зяминдя бир  гядяр  сонра  ушаьын емосионал  сферасында йаранан  синтетик щярякятляри  «жанланма 
комплекси»  адландырырлар.  Бу  феномен  илк  дяфя  рус  психологу  Н.М.Шеливанов    тяряфиндян  ютян 
ясрин 20-жи илляриндя кяшф олунмушдур. О, «жанланма комплекси»ндя 4 ясас компоненти гейдя 
алмышдыр: 
1.
 
Эюрмянин мяркязляшмяси; 
2.
 
Тябяссцм; 
3.
 
Щяряки жанланма; 
4.
 
Вокализасийа (гырыг-гырыг ужа сясляр) 
«Жанланма  комплекси»нын  мащиййяти  ондан  ибарятдир  ки,  ушаг  яйиляряк  она  тяряф  бахан 
адама  эцлцмсяйир,  ялляри  вя  айаглары  иля  жанлы  щярякятляр  едир,  сакит  сясляр  чыхарыр.  Бу,  ушаьын 
емосионал  цнсиййяти,  йашлы  иля  цнсиййятя  илк  сосиал  тялабаты  кими  цзя  чыхыр.  «Жанланма 
комплекси»чаьалыг дюврц иля кюрпялик дюврцнцн сярщяддиндя, йяни кюрпялик дюврцнцн башланмасы 
яряфясиндя йараныр. 
Кюрпялик  дюврцндя    ушаьын  дуйьулары  фонунда  гаврайышын  садя  формалары  мцшащидя 
олунур.  Эюрмя,  ешитмя,  дад,  ламися  вя  ийбилмя  дуйьуларынын  инкишафы  кюрпянин  гаврайышынын,  илк 
дярк  етмя  фяалиййятинин  ясасыны  гойур.  Артыг  икинжи  айдан  башлайараг  ушаг  мцстягил    олараг  юз 
бахышларыны бир яшйадан диэяриня кечирмяйя наил олур. Ики айлыг кюрпяляр йахшы гидаландыгда, сакит 
вязиййятдя  олдугда  онларын  вахтларынын  чох  щиссяси  ятраф  обйектляри  излямяйя  йюнялир.  Бунунла 
беля,  гейд  етмяк  лазым  эялир  ки,  ики-дюрд  айлыг  кюрпялярдя  эюрмя  габилиййяти    нисбятян  зяиф  олур. 
Тяхминян  цчцнжц  айын  сонраларында  ушагларда  эюзцн  щярякятляринин  нисбятян  йахшы  инкишаф 
етдийини мцшащидя етмяк олар. Бу щярякятлярин инкишафы вя формалашмасы просеси тамамиля эенетик 
мяншяли дейилдир. Онун сцряти вя кейфиййяти харижи стимуллардан да ящямиййятли дяряжядя асылыдыр. 
Икинжи  айлыгдан  етибарян  кюрпя  адамлара  уйьунлашыр,  онлары  ятраф  алямин  яшйаларындан  
айырмаьа  наил  олур.  2-3  айлыьында    кюрпя  ананын  тябяссцмцня    адекват  олараг    цмуми  фяал 
щярякятлярля    жаваб  верир.  Цч-дюрдцнжц  айлыгда  ушаглар  юз  давранышлары  иля  йалныз  таныш 
адамларла,  ясасян  аиля  цзвляри  иля,  йяни  ян  йахын  сосиал  ящатя  иля  цнсиййятя  гошулурлар.  Сяккиз 
айлыьында ушаг щятта ана йанында олмасына бахмайараг,  йад  мцщитдя юзцнц наращат щисс едир. 
Бу щал бир йашын сонунадяк давам едир. Бунунла бирликдя, ушагларда доьма адамлара баьлылыг, 
ана  иля  бирликдя    олмаьа  жящдетмя  тяшяббцсляри  дя  бу  йаш  дюврцндя  эцжлц  олур.  Намялум 
шяраитдян  вя  йад  адамлардан  горху  щисси    ушагларда  14-18  айлыьында  даща  мювжуд  олан  
юзцнцгорума  инстинкти  иля  баьлы  олуб,  гейд  олунан  дюврдя  ушагларда  юзцнцмцдафия 

реаксийаларынын зяиф олмасы иля ялагядардыр. Бир йашын сонуна доьру ушагларда гаврайышын яшйавилик 
хцсусиййяти,  йяни  дуйьуларын  вя  образларын  ятраф  эерчяклийин  яшйаларына  аидлийи  мейдана  эялир. 
Ушаг  дцнйайа  эялдикдян  сонра  биринжи  ай  ярзиндя  сяслярин  тембрини  вя  ужалыьыны  фяргляндирмяк 
габилиййятиня  малик  олур.  Щяйатын  биринжи  илинин  сонуна  доьру  кюрпя    яшйа  вя  щадисялярин  илкин 
образларыны щафизядя сахламаьа гадир олур. Яэяр 3-4 айлыгдан сонра кюрпя гаврайыш образларыны 
щафизядя  жями  бир  санийя  ярзиндя  сахлайа  билирся,  сонракы  айлар  дюврцндя  образлары 
йаддасахламанын  мцддяти  хейли  артыр.  Психолоъи  тядгигатлар  нятижясиндя  мцяййян  едилмишдир  ки, 
ушаг  ананын  сясини  вя  сифятини  эцнцн  истянилян  вахтында    танымаг  габилиййятиня  малик  олур.  8-12 
айлыгда кюрпя эюрмя мясафясиндя олан яшйалары фяргляндиря билир,  онлары там гаврамагла йанашы, 
айры-айры  щиссялярини  дя  гаврайыр.  Бу  дюврдя  ушагларда  фяал  ахтарыш  рефлекси  мцшащидя  олунур. 
Беля  ки,  ушаг  эюзц  гаршысындакы    яшйанын  гяфлятян  йоха  чыхмасыны    дуйур  вя  ону  ахтармаг 
жящдляри эюстярир. 
О, кюрпялик дюврцндя ушагларда гаврайышын инкишафында мянимсянилмиш когнитив схемлярин 
мцщцм ролуну гейд етмиш, онлары гаврайышын ясас ващидляри адландырмышдыр. Онун фикринжя, ушаг 
обйекти  вя  йа  онун  образларыны  гаврайаркян    бу  схемляр  щафизядя  дярин  изляр  гойур  ки,  бу  да 
обйект щаггында информатив яламят кими юзцнц эюстярир. Бир йашын сонунда ушагларда дяркетмя 
фяалиййятинин мяжмуйу кими сенсомотор интеллект формасында тяфяккцрцн илкин яламятляри нязяря 
чарпыр.  Бу  йашда  ушаглар  яшйаларын  елементар  хцсусиййятлярини  мянимсяйир  вя  практик 
фяалиййятляриндя бундан истифадя едирляр. Онларда тяфяккцрцн сонракы инкишафы нитгин инкишафы иля сых 
ялагядя баш верир. Кюрпялик дюврцндя нитгин инкишафы ушаьын цнсиййят даиряси фонунда доьуларкян 
тябии  олараг  она  верилян  емпатийа  габилиййяти  башга  адамын  емосионал    вязиййятини  онун 
мимикасы,  ъестляри  вя  пантомимкасыны  анламаг  габилиййяти  базасында  йараныр.  Бу  дюврдя  яйани-
ямяли тяфяккцрцн илкин яламятляри ялин манипулйатив щярякятляриндя, щисс органларынын фяалиййятинин 
тякмилляшмяси,  бцтцн  ямялиййат  структурларынын  вя  онлар  арасында  координасийанын  формалашмасы 
фонунда баш верир. Щяйатын илк айларындан етибарян кюрпядя инсан нитгиня, данышыг сясляриня цстцн 
мараг  тязащцр  едир.  Ушаг  бу  сясляри  мадди  алямин  щяр  жцр  диэяр  сясляриндян  фяргляндирир.  1-2 
айлыьында  кюрпя  а-а,  у-у,  я-я,  типли  садя  сясляри  тяляффцз  етмяйя  башлайыр.  Ики-дюрд  айлыьында 
кюрпядя  илк  вокализасийа  йараныр.  Дюрд-алты  айлыгда  инилдямя,  сызылдама,  «зинэилдямя»  вя  сясли 
аьлама реаксийалары мейдана эялир. Ушаг нитгин бу мящдуд имканларындан йашлыларла цнсиййятдя 
истифадя едир. Артыг 3-4 айлыьында кюрпядя тясадцфян тяляффцз едилян сяслярин репертуары эенишлянир. 
«а-о-у»,  «йу-а-а»  типли  сяс  бирляшмяляринин  тязащцрляри  мцшащидя  олунур.  Кюрпядя  илкин 
нитг  реаксийалары  йашлыларла  гаршылыглы  мцнасибятляр  зямининдя  йараныр  вя  ушаг  бу  цнсиййят 
формасына йашлыларла зярури цнсиййят ситуасийаларында истинад едир.Бу заман о, ифадяли щярякятлярин 
спесифик  комплексляриндян  истифадя  едир,айры-айры  сюзляри  вя  фразалары  йашлыларын  емосионал 
вязиййятиня  уйьунлашдырыр.Алты-йедди  айлыьындан  башлайараг  ушаг  гавранылан  яшйаны  онун  ады  иля 
ялагяляндирмяйя наил олур. Цчцнжц айдан башлайараг  кюрпянин щяйатында емосионал цнсиййятин 
илкин  формаларындан  бири  кими  эцлцш-  севинж  щиссинин  тязащцрц  мейдана  чыхыр  вя  бу  алтынжы  айын 

сонунда  давамлы  характер  алмыш  олур.  Бу  дюврдя  кюрпядя  йашлыларын  диггят  мяркязиндя  олмаг 
тяшяббцсляри  эенишлянир,  нитгдя  дай-дай-дай,  та-та-та  типли  сяс  бирляшмяляри  мейдана  эялир. 
Доггузунжу  айлыгда  кюрпядя  баш  верян    щадисяляря  гаршы  емосионал  мцнасибяти  якс  етдирян 
йаланчы,  уйдурма  сюзлярин  тяляффцзц,  арзуну  сясляр  васитясиля  ифадя  етмяк  жящдляри  мцшащидя 
олунур.  Он-он  биринжи  айлыгда  ушаглар  мянасы  сосиал  мащиййят  кясб  етмяйян,  йяни  щамы 
тяряфиндян  ишлядилмяйян  «фу»,  «тящми»,  «аршы»,  «онна»  вя  с.  типли  йаланчы  ъаргон  сюзлярдян 
истифадя  етмяйя  башлайырлар.  Бунунла  беля,  ушагларын  нитгиндя  «няня»,  «баба»,  «дядя»  типли 
ейнищежалы сюзлярин репертуары эет-эедя артыр. 
Психи инкишафын дюврляшдирилмясиня эюря, ушаьын щяйатынын 1 йашдан 3 йашадяк олан дюврц 
илк  ушаглыг  вя  йа  еркян  ушаглыг  дюврц  адланыр.  Мцасир  елми  нятижяляря  эюря,  бу  дювр  ушаьын 
щяйатында,  онун  эяляжяк  психи  инкишафында  чох  мцщцм  мярщялядир.  Кюрпялик  дюврцндян  сонра 
башланан бу инкишаф мярщяляси ушаьын ялдя етдийи цч башлыжа цстцнлцкля айаг цстя йеримя, нитгин 
цнсиййят  вя  яшйави  фяалиййятля  характеризя  олунур.  Айаг  цстя  йеримя  ушаьын  мякана  даща 
эениш шякилдя бялядляшмясини тямин едир, онун йени-йени мялуматлар газанмасына имкан йарадыр. 
Нитгли  цнсиййятя  сащиб  олан  ушаг  йашлылар  вя  тярбийячиляр  васитясиля  щяйат  щадисяляри,  ятраф  алям 
щаггында  йени  биликляр,  бажарыг  вя  вярдишляр  ялдя  едир,  мядяни  дяйярляря,  яхлаг  нормаларына 
сцрятля  йийялянмяк  имканлары  газаныр.  Яшйави  фяалиййят  ушаьын  ягли    габилиййятляринин,  ял 
щярякятляринин  даща  да  тякмилляшмясиня,  инкишаф  етмясиня  тякан  верир.  Щяйатын  цчцнжц  илинин 
сонунда ушаьын психикасында ящямиййятли кейфиййят дяйишикликлярини мцшащидя етмяк мцмкцндцр. 
Кюрпялик  дюврц  цчцн  характерик  олан  яшйави-манипулйатив  фяалиййят  цч  йашын  сонунда 
бялядляшмя- тядгигатчылыг, гурашдырма кими фяалиййят нювляри вя  йарадыжы характерли ишлярля явяз 
олунур.  Тяхминян  цч  йашын  сонунда  ушагларда  психи-идрак  просесляринин  динамик  эюстярижиляри 
дяркетмя вя практик  фяалиййятдя юзцнц  ашкар  бирузя  верир.  Ушагда  гаврайыш,  щафизя,  тяхяййцл, 
диггят  кими  просесляр  щейванларын  психикасындан  кюклц  шякилдя  фярглянир  вя  инсани  хассяляр 
газаныр.  Бу  йаш  дюврцндя  ян  цстцн    жящятляр  ондан  ибарятдир  ки,  ушаг  онун  щяйатынын  сонракы 
интеллектуал  вя  шяхсиййят  кейфиййятляринин  база  яламятляриня  сащиб  олур.  Бурада  сющбят  илк 
нювбядя  инсанларла  цнсиййятдя  дилдян  истифадя  етмяк  вя  ону  анламаг  габилиййятинин 
формалашмасындан эедир. Мцасир психолоъи тясяввцрляря эюря, цч йашын сонунда ушагда артыг еля 
психолоъи  вя  сосиал  кейфиййятляр  йараныр  ки,  бу  ону  мцяййян  мянада  шяхсиййят  йюнцмлц 
кейфиййятляр  сащиби  кими  характеризя  етмяйя  имкан  верир.  Нитгин  вя  идрак  просесляринин  инкишафы 
ушаьа  сцрятли  шякилдя  билик,  бажарыг  вя вярдишляри, инсан давранышынын формаларыны  мянимсямякдя 
кюмяк  едир.  О,  инсанларын  йаратдыьы  мадди  вя мяняви  мядяниййятин  наилиййятляри  иля  таныш  олмаг 
имканына  малик  олур.  Бурада  нитгин  ролу  олдугжа  бюйцкдцр.  Онун  сайясиндя  ушаг  йашлыларла 
юзцнцн ишэцзар мцнасибятлярини  йарадыр,  шцурлц вя мягсядяйюнялмиш  характер  дашыйан  тялим  вя 
тярбийя  просеслриня  гошулмаг  имканына  малик  олур.  Кюрпялик  дюврцндя  ушаьын  ялдя  етдийи 
уьурлардан бири дя семиотик функсийадыр. 1,5-2,5 йашларында ушаглар сюзляри бирляшдирмякля ики-цч 
сюзлц жцмляляр гурур, фяал мцстягил нитгя доьру инкишаф едирляр. Артыг цч йашын сонунда  ушаг 6-7 

сюздян  ибарят  жцмляни  тякрар  етмяйи,  жям  шякилчисини,  исмин  щалларыны  дцзэцн  ишлятмяйи,  сюзляри 
Yüklə 1,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin