I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L


педагоэика  вя  психолоъийа



Yüklə 1,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə20/36
tarix21.01.2017
ölçüsü1,57 Mb.
#6073
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   36

педагоэика  вя  психолоъийа  елмляринин  тядгигат  предметиня  дахилдир.  Алман  психологу  В.Штерн 
ойуну  «жидди  инстинктин  башланьыжы»,  Австрийа  психологу  К.Бцлер  «функсионал  мямнунлуг 
мянбяйи» щесаб едирди. Рус психологу Л.С.Выготски ойуну «сосиал тябиятя малик бир фяалиййят» 
адландырырды. 
Ойун  ушагларын  йалныз  севимли  мяшьулиййяти  дейил,  щям  дя  онларын  щяйатынын  тяшкили 
формасыдыр. Ойун фяалиййяти ушаьын инкишафында мотивляшмянин ясасыдыр. Рус психологу Д.Б.Елконин 
гейд едирди:  ян  башлыжасы  ондан ибарятдир  ки,  ойун  просесиндя мотивлярин  йени  психолоъи  формалары 
мейдана  эялир.  Ойунда  мотивлярин  бир-бирини  явяз  етмяси  просеси  баш  верир,  шцурагядярки 
аффектив  истякляр  шцур  сярщяддиндя  дайанан  цмумиляшмиш  формалы  истяклярля  кечир.  Ойунун 
ушаьын  ягли  инкишафына,  ягли  габилиййятляринин  формалашмасына    тясири  олдугжа  бюйцкдцр  вя 
мцзмунжа тящлил тяляб едир. Ушаглар бу фяалиййят формасы васитясиля йашлыларын щяйатына дахил олур, 
онлар арасындакы гаршылыглы мцнасибятляри юз щяйатларына кючцрцрляр. Бурада ян жидди тясир субйекти 
ойунун  сцъети,  онун  мязмунудур.  Бу  мязмун  ня  гядяр  дярин  вя  ящатяли  олса,  о,  ушагларын 
щяйатында  кейфиййятжя  даща  бюйцк тяяссцрат  йарадыр.  Беля  ойунлар  йашлылар  цчцн  сяжиййяви  олан 
типик ситуасийаларын моделляшдирилмясини тямин едир. Рус психологу А.В. Запороъетс гейд етмишдир 
ки,  ойун мяктябягядяр йашлыны актив фяалиййят цсуллары иля силащландырыр. Ойун просесиндя ушаглар 
йашлыларын щяйатына аид сосиал роллары юз цзярляриня эютцрцр, ситуасийалара уйьун ряфтар вя давраныш 
формалары  сечирляр.  Психологларын  фикринжя,  ойунда  ушагларда  тяфяккцрцн  символик  функсийасы 
тяшяккцл тапыр. Онлар реал яшйаларын явязедижилярини ялдя едир, ойунун мязмунуна  уйьун яйани 
моделлярдян истифадя едир, план, схем вя чертйоълар гурурлар. Беляликля, ойун просесиндя ушаглар 

эерчяклийин  ойун    моделини  йаратмагла  юз  араларында  сярбяст  гаршылыглы  мцнасибятляр  вя 
бирэяфяалиййят ясасында бирляшмиш олурлар. 
Мяктябягядяр  йаш  дюврцндя  ушаг  ойунларынын  чохсайлы  формалары  арасында  ушаьын 
психикасынын  инкишафына  фяал    тясир  бахымдан  роллу-  сцъетли  ойунларын  ролуну  хцсуси  гейд  етмяк 
лазымдыр. 
Бу характерли ойун заманы ушаглар бир-бирляри иля хцсуси тяшяббцскарлыг ясасында бирляширляр. 
Онлар  ойунун  сцъетини  юзляри  мцяййян  едир,  роллары  бюлцшдцрцр,  ойун  материалларыны  пайлайыр  вя 
роллары ифа едирляр. Беля ойунлар заманы ян жидди мясялялярдян бири ойунун сцъетинин ятраф мцщитдян 
эютцрцлмяси,  мараглы олмасы, хцсуси тяяссцрат йаратмасыдыр. 
 
Мяктябягядяр  ушаглыг  илляриндя    ушаг  ойунлары  юз  инкишафында  ящямиййятли  дяйишикликляря 
мяруз  галыр  вя  узун  инкишаф  йолу  кечир.  Ян  садя  ойун  формасы  олан  яшйави-  манипулйатив  вя 
символик  ойунлардан  гайдалы,  роллу-  сцъетли  ойунларадяк  давам  едян  бу  инкишаф  ушагларын 
психикасында    йени  тюрямя  кейфиййятлярин  йаранмасына,  онларын  шяхсиййятинин  база  яламятляринин 
тяшяккцлцня ящямиййятли тясир эюстярир. Ойун формаларынын ардыжыл вя давамлы шякилдя тякмилляшмяси 
нятижясиндя  ушаьын  инкишафы  цчцн  зярури  олан  йени  фяалиййят  нювляринин-  ямяк  вя  тялим 
фяалиййятляринин елементар формалары мейдана эялир. Ойун, ямяк вя тялим олмагла ясас фяалиййят 
нювляринин  гаршылыглы  олараг  нювбяляшмяси  ясасында  мяктябягядяр  ушаглыг  иллярини  3  ясас  шярти 
мярщяляляря  айырмаг  олар:  кичик  мяктябягядяр  йаш  (3-4  йаш),  орта  мяктябягядяр  йаш  (4-5 
йаш),  бюйцк  мяктябягядяр  йаш  (5-6  йаш).  Мяктябя-гядяр  ушаглыьын  беля  конкрет  дюврляря 
айрылмасында  мягсяд  инкишафын  даща  кичик  мярщяляляриндя  ушагларын  психикасы  вя  давранышында 
габарыг  нязяря  чарпан  кейфиййят  дяйишикликлярини  щесаба  алмагдан  ибарятдир.Ойун  просесиндя 
гайдаларын  жидди  сурятдя    нязарятдя  сахланылмасы  жящдляри онларда  лидерлийя  жан атма мейлинин 
тязащцрц кими диггяти жялб едир, бу да илк тяшкилатчылыг бажарыг вя вярдишляриня йийялянмядя ясас 
шяртлярдян  бири  кими  ящямиййятлидир.Мяктябягядяр  йашлы  ушагларын  психи  инкишафында  мцщцм  йер 
тутан  ян  башлыжа  васитялярдян  бири  ойунжаглардыр.    Ойунжаг  ушаьын  яйлянжясиня  хидмят  едян 
яшйави  васитя,  ейни  заманда  онун  психи  инкишафынын  тясирли  амилидир.  Ойунжаг  ушагларын  йаш 
дюврляриндян,  онларын  апарыжы  фяалиййят  нювляриндян  асылы  олараг  диггятля  сечилмяли,  онларын  психи 
инкишафынын  стимуллашдырыжы  васитяси  олмалыдыр.  Кюрпялик  дюврцндя  ойунжаглар  ушагларын  ятраф  харижи 
алямя    бялядляшмяси  васитяси  ролунда  чыхыш  едир.  2-3  айлыьында    ушаглар  йашлыларын,  ойнатдыглары 
ойунжаглара мараг эюстярир, онлары изляйирляр. Ушаглар ялван, парлаг ойунжаглары сейр едир, онларын 
чыхардыьы  сяслярдян  щязз  алыр,  мцсбят  емосиалар  ялдя  едирляр.  Кюрпялик  дюврцндя  ушаьын  психи 
инкишафында  йашлыларын    хцсусиля,  ананын  истигамятляндирижи  вя  тящрикедижи  фяалиййяти  цстцн 
ящямиййятя  маликдир.  Арыг  2-3  айлыг  ушагларда    йашлыларын  кюмяйи  иля  илк  манипулйатив  щярякятляр 
мцшащидя  олунмаьа  башлайыр.  Ана  вя  йа  аилянин  диэяр  цзвляринин  кюмяйи  иля  кюрпя  ойунжаглар 
васитясиля ойуна вя цнсиййятя гошулур.  
Бу  щярякятляр  ушагда  хаотик  щярякятлярдян  фяргли  олараг  мягсядйюнлц  щярякятлярин 
координасийасыны  йарадыр,  ону  яйляндирир.  Айлар  кечдикжя  ушаьын  ойунжагларла  манипулйатив 

щярякятляри  даща да мцряккябляшир. 7-8 айлыьында кюрпя мцхтялиф ойунжагларла мцвафиг манипул-
йатив щярякятляр етмяйи юйрянмиш олур. Ушаьын мягсядйюнлц щярякятляринин вя уьурлу жящдляринин 
йашлылар тяряфиндян ряьбятляндирилмяси мцсбят емосионал вязиййят йарадыр, ону фярящляндирир. 
 
9  айлыьында  ушагларда  тядрижян  цнсиййятин  йени  формасы-  ишаря  цнсиййяти  йараныр.  Ана 
ушаьын  гаршысына  гойдуьу  шякилли  китабдакы  мцхтялиф  щейванлары  эюстярмяйи  тяклиф  етдликдя  о, 
фярящля  она  таныш  олан  шякили  эюстярир,  верилян  суаллара  уйьун  олараг  щямин  щейванын  бядян 
органларына  бармаьыны  узатмагла  жаваб  верир.  Бу,  ушагларда  шяклин  гавранылмасынын  ясасыны 
гоймуш  олур.  Артыг  бу  дюврдя  ушаглара  каьыз  вя  гялям  вермяк  олар.  Онлар  бу  яшйаларла 
ойнамагла тядрижян каьыз цзяриндя из гоймаьы, мцхтялиф штрихляр чякмяйи юйрянмиш олурлар. Гейд 
олунан васитяляр ушаьын  сенсор вя ягли инкишафында бюйцк ящямиййятя маликдир.    
Ойунжагларын  сечилмясиндя  ушагларын  жинси  хцсусиййятляринин  нязяря  алынмасы  да  жидди 
амиллярдян биридир. Ушаьын сечдийи ойунжаглар онун щансы фяалиййят нювцня мараьынын олмасы вя 
жинси идентификасийасы щаггында прогнозлар вермяйя имкан  йарадыр. 
Хцсуси  тяшкил  едилмиш  мяшьяляляр  васитясиля  онлар  гялями  вя  фырчаны  дцзэцн  тутмаьа, 
рясметмя  цчцн  зярури  олан  ял  щярякятляринин  координасийасына  уйьунлашырлар.  4  йашлы  ушаглар 
дцзэцн рясметмя бажарыгларына малик олмасалар да, рясметмянин мащиййятини анлайырлар. Онлар 
дцзхятли вя даиряви формалы садя яшйалары рясметмяйя, онлара рянэ вя форма яламятляри вермяйя 
алышырлар. Бюйцк мяктябягядяр йаш дюврцндя ушаглар рясм мяшьяляляри васитясиля ясас рянэлярин 
адларыны  юйрянмякля  йанашы,  онлары  фяргляндирмяйи  бажарыр,  рянэ  дцйцмцна  сащиб  олурлар.  Рясм 
мяшьяляляри  васитясиля  бюйцк  мяктябягядяр  йашлы  ушаглар  сцъетли  рясметмя  бажарыгларыны 
мянимсяйир,  садя  щярякятляри  рясмдя  вермяйи  юйрянир,  илкин  композисийа  бажарыглары  газанырлар. 
Баьча  йашлы  ушагларын  щяйат  вя  фяалиййятинин  тяшкилиндя  йанма  цзря  мяшьялялярин  хцсуси  йери 
вардыр. Онларын васитясиля ушаглар эцл вя пластилиндян истифадя етмякля мцхтялиф фигурлар дцзялдирляр. 
Бу  мяшьяляляр  ушагларын  фантазийа  вя  тяхяййцлцнц    инкишаф  етдирир,  техники  ямялиййат  вя 
бажарыглары  формалашдырыр,  ял  вя  гол  язялялярини  инкишаф  етдирир.  Бюйцк  мяктябягядяр  йашлы  ушаглар 
йанма  цзря  мяшьялялярин  эедишиндя    сцъетли  вя  декоратив  йанма  сащясиндя  практик  бажарыглары 
мянимсяйирляр.  Баьча  йашлы  ушагларын  фяалиййятиндя  кясмя  вя  йапышдырма  ямялиййатлары  иля  ижра 
олунан  аппликасийа  мяшьяляляри    ясас  йерлярдян  бирини  тутур.  Онун  васитясиля  ушаглар  мцхтялиф 
яшйаларын тяртибатыны вермяйи юйрянир, мцхтялиф материаллардан истифадя етмякля, декоратив вя бядии 
формалар йарадырлар. 
 
Мяктябягядяр йашлы ушагларын фяалиййятинин мязмунунда вя психи инкишафында гурашдырма 
цзря  мяшьяляляр  дя    хцсуси  йер  тутур.  Онун  мязмунунда  бядии  вя  техники  гурашдырма  цзря 
ямялиййатлар  диггяти  жялб  едир.  Ушаьын  гурашдырма  фяалиййятинин  мящсуллары  щям  дя  ойун  цчцн 
файдалы васитялярдир. Тикинти вя тябии материаллардан, щямчинин каьыз вя картондан истифадя етмякля, 
бу  мяшьялялярдя  фяалиййятя  жялб  едилян  ушаглар  садя  техники  бажарыглара  йийялянирляр.  Бу 
мяшьяляляр  ушагларын  йарадыжы  тяхяййцлцнц инкишаф  етдирир,  онларда тяшяббцскарлыг,  иради  сяй  кими 
кейфиййятляри формалашдырыр. 

 
Ушаьын  физики  инкишаф  шкаласында  3  йашдан  6  йашадяк  давам  едян  мяктябягядяр  йаш 
дюврц инкишафда мящсулдар бир мярщяля кими нязярдян кечирилир. Бу илляр ярзиндя ялдя едилян психи 
хасся  вя  кейфиййятляр  ушаьын  шяхсиййят  кими  тяшяккцлцндя  вя    интеллектуал  инкишафында  олдугжа 
ящямиййятлидир. Психологлар мяктябягядяр дюврц ушаьын шяхсиййят кими формалашмасы бахымындан 
цч  мярщяляйя  айырырлар.  Биринжи  мярщяля  3-4  йашлары    ящатя  етмякля  ушагларда  емосионал 
юзцнцтянзиметмянин  мющкямлянмяси  иля  характеризя  олунур.  4-5  йашлары  ящатя  едян  икинжи 
мярщяля  яхлаги  юзцнцтянзиметмя,  сонунжу,  5-6  йашлары  ящатя  едян  мярщяля  ися  ушагда 
психолоъи бахымдан ишэцзар шяхсиййят кейфиййятляринин формалашмасы адланыр. 
 
Мяктябягядяр  йашда  ушаглар  юз  давранышларына  нязарят  етмяйя  наил  олур,  башгаларынын 
онун давранышына вердийи гиймяти анлайыр. Мцяййян яхлаг нормалары щаггында тясяввцрляря малик 
олурлар. 
 
В.С.  Мухинайа эюря,  бу дюврдя  ушаьын шяхсиййятинин мяняви  жящятдян инкишафы давраныш 
гайдалары вя нормалары щаггындакы биликляри, яхлаги вярдишляри онун юзцнцн дахили мювгейи, мцсбят 
емосионал  мцнасибяти  иля  мцяййян  олунур.  Бу  мцнасибятлярин  мянбяйиндя  ушаьын  тялими  вя 
тярбийяси иля мяшьул олан йашлылар вя йашыдлар дурур. Онларын яхлаги тяжрцбяси йашлылардан ушаглара  
ютцрцлцр, цнсиййят просесиндя бу нормаларын мянимсянилмяси баш верир. Ушаьын мцшащидячилик вя 
тяглидчилик  габилиййяти,  ряьбятляндирмя вя жязаландырма системи  бу  просесдя тясирли  васитяляр  кими  
хцсусиля ящямиййятлидир. 
 
Ушаьын шяхсиййятинин инкишафында  цнсиййятин мцстясна ролу вардыр. Мяктябягядяр  дюврдя 
ушаьын  шяхсиййятлярарасы  ялагяляринин  тарихини  вя  мязмунуну  билмякля  биз  онун  шяхсиййят  кими 
формалашмасынын  хцсусиййятляри  щаггында  чох  шей  юйряня  билярик.  Цнсиййят  ушаьын  щяйатында 
тялабат нювляриндян бири кими чох еркян дюврлярдян юзцнц бирузя верир. Онун илк тязащцрляри ушаьын 
юзцнц  вя  башгаларыны  танымасында  вя  гиймятляндирмядя  ашкара  чыхыр.  Мяктябягядяр  дюврдя,  о 
жцмлядян  кюрпялик  вя  илк  ушаглыг  дюврцндя  ушаьын  шяхсиййят  йюнцмдя    инкишафында  вя 
формалашмасында  баш  ролун  ифачысы  анадыр.  Онун  ушагла  цнсиййятинин  характери    бу  вя  йа  диэяр 
шяхсиййят  кейфиййятляринин,  давраныш  формаларынын  мейдана  эялмясини  шяртляндирир.  Бу  дюврдя 
ушаьын  ана  тяряфиндян  тярифлянмяси  вя  бяйянилмяси  онун  давранышынын  ясас  стимулларындан  бири 
олур. Ушаьын йахын сосиал ящатясиндяки доьма адамларын гиймятляндирижи мцщакимяляри дя файдалы 
амил щесаб олунур. Ушаьын аилядя илк дюврляр мянимсядийи давраныш нормалары ичярисиндя мяишят- 
эиэийеник  нормалар,  щабеля  эцн  реъими  иля  баьлы  тялябляр,  яшйалар  вя  щейванлара  гаршы 
мцнасибятля баьлы давраныш формалары цстцн йер тутур. Адамларла давранышда, онлара мцражиятдя 
яхлаг  нормалары  артыг  мяктябягядяр  йашын  сонунда  мцшащидя  олунмаьа  башлайыр.  Онларын 
ушаглар тяряфиндян анлашылмасы хейли чятин олса да, бюйцк мяктябягядяр йашлы ушаглар роллу-сцъетли 
ойунлар  заманы  ойун  гайдаларыны    мянимсямякля  онлара  йийялянмиш  олурлар.  Мцшащидяляр 
васитясиля ушагларда яхлаг гайдалары щаггында илк тясяввцрляр йараныр вя онлар тядрижян давраныш 
нормаларына чеврилир. 
 
Мяктябягядяр дюврдя ушагларын давранышы интеллектуал юзцнцтянзиметмя чярчивясиндян  
чыхараг сосиал давраныш вя щярякятлярин идаряси мцстявисиня кечир. Интеллектуал юзцнцтянзиметмя 

шяхсиййят  вя  мяняви  юзцнцтянзиметмя  формасы  алыр.  Давранышын  мяняви  нормалары  тядрижян 
ушагларда  адят  шякли  алмыш  щярякятляря  чеврилир,  давамлы  характер  алыр  вя    юз  ситуативлийини  итирир. 
Мяктябягядяр  ушаглыьын сонунда  ушагларын  яксяриййятиндя  мцяййян  яхлаги  мювге  формалашыр, 
бу вя йа диэяр дяряжядя юзцнцн ардыжыл характери иля сечилир. Бу дюврдя ушагларын эяляжяк шяхси 
талейиндя  ящямиййятли  рол  ойнайан  бир  сыра  давамлы  вя  файдалы  кейфиййятляр  комплекси  мейдана 
эялир.  Бу  ушаьын  ятрафдакы  адамлар  тяряфиндян  танынмаьа  вя  бяйянилмяйя  жящд  етмясиндян 
ибарятдир.  Бу  зяминдя,  нормал  тярбийя  шяраитиндя  ушагларда  уьур  газанмаьа  тялабат, 
мягсядяйюнямлилик, юзцня инам щисси, мцстягиллик вя с. кими бир чох кейфиййятляр йаранмыш олур. 
 
Бюйцк  мяктябягядяр  йашда  ушагларда  ятраф  адамларла  ялагяляря  йюнялмиш  цнсиййят 
мотивляри  дяринляшир.  Ушаьын  щяр  шейи  билмяк  истяйи    кими  юзцнц  эюстярян  тябии  хцсусиййятляри 
васитясиля  онларда    цнсиййятин  йени  мотивляри-  ишэцзарлыг  вя  шяхси  фяаллыг  кими  кейфиййятляри 
мцшащидя  олунур.  Онларын  васитясиля  ушаг  щяр  щансы  мясялянин  щяллиндя  чятинлик  чякяркян 
йашлылара мцражият едир, юз щярякятляринин йашлылар тяряфиндян гиймятляндирилмясини истяйир. 
 
Бюйцк  мяктябягядяр  йашын  сонларына  доьру  ушагларын  яксяриййятиндя  тялимя    дахили, 
шяхси-иради щазырлыьын илкин яламятляри мцшащидя олунур ки, бу да ушаьын мяктяб тялиминя цмуми 
психолоъи щазырлыьынын зярури тяркиб щиссяси кими нязярдян кечириля биляр. 
 
Мяктябягядяр  йашлы  ушагларын  чоху  фяалиййят  просесиндя юз уьуру  вя йа уьурсузлуьуна 
емосионал  реаксийа  эюстярир,  нятижядян  асылы  олараг  мцсбят  вя  йа  мянфи  щиссляр  кечириляр.  Ушаг 
фяалиййятинин нятижяси олан уьуруна садяжя олараг севинмир, щям дя юзцнямяхсус тярздя ифтихар 
щисси  кечирир,  юз  шяхси  ляйагятини  нцмайиш  етдирмяйя  чалышыр.  Лакин  елементар 
юзцнцгиймятляндирмя    реаксийалары  чох  надир  щалларда  мцшащидя  олунур.  Психологларын  фикринжя, 
3,5  йашлы  ушагларда  емосионал  реаксийалар  кцтляви  характерли  олдуьу  щалда,  4  йашлы    ушаглар  юз 
имканларыны даща реал гиймятляндирмяк бажарыгларына малик олурлар. Мяктябягядяр йашын сонларына 
доьру  ушагларда юз бажарыг вя габилиййятляри щаггында тясяввцрляр мейдана эялир.  Онлар шяхси 
уьур вя уьурсузлуьун габилиййятлярдян асылылыьыны  мцяййян сявиййядя дярк едир, бу гянаяти ейни 
бир  иши  башгалары  иля  мцгайисядя  щансы  сявиййядя  йериня  йетирдиклярини  мцшащидя  етмякля    ялдя 
едирляр.  Мцяййян  едилмишдир  ки,  4,5  йашлы  ушагларда  юзцняинам  щисси  чох  эцжлц  олур  вя  онларда 
адекват иддиа сявиййяси щяля формалашмамышдыр. Онлар чох вахт эцжляри чатмайан ишляря  ял атыр, 
бу  ишин ющдясиндян эяля биляжякляриня инамлы олурлар. 
 
5-6  йашларында  ушагларын  психолоъи  симасында  ,  давранышын  емосионал-  мотивляшмя 
бахымындан  тянзиминдя  диггяти  жялб  едян  хцсусиййятлярдян  бири  дя  мотивлярин  гаршылыглы 
табелийидир. Ушаглар тясадцфи истяк вя мейллярини лянэитмякля, онлары яхлаги жящятдян даща йцксяк 
ящямиййятли  мотивляря  табе  етмяйя  чалышырлар.  Онлар  кечмишдя  даща  кичик  оланда  няляр  баш 
вердийини,  эяляжякдя    нялярин  олажаьыны  йашлылардан  хябяр  алыр,  эцжлц,  жясур,  хейирхащ  вя  аьыллы 
адамларын щярякятляриня ряьбят бясляйирляр. 
 
Мяктябягядяр  ушаглыг  илляриндя  инсанын  шяхсиййят  кейиййятляринин  база  яламятляри 
тяшяккцл  тапмаьа,  формалашмаьа  башлайыр,  эет-эедя  мющкямлянир,  шяхсиййятин  давамлы 
фярдиййятинин  ясас  яламятляриня-  характеря  чеврилир.  Ушаьын  психикасында    шяхсиййятйюнцмлц 

кейфиййятляр кими нязярдян кечирилян емосионаллыг вя цнсиййятлилик, дюзцмлцлцк вя сябр, ишэцзарлыг 
вя  гятиййятлилик  вя  с.  кейфиййятляр  бир  чох  амиллярин  –  эенотин  вя  мцщитин,  шцур  вя  шцуралтынын, 
оперант вя шярти рефлектор юйрянмянин, тяглидин вя с. тясири алтында йараныр вя мющкямлянир. 
 
3-4  йашларындан  башлайараг    ушаг  она  верилян  тяляб  васитясиля,  юзцнц  башгалары  иля 
мцгайися  етмяк  йолу  иля  юзцнцгиймятляндирмя  системиня  йийялянир,  давранышын    иради  тянзими 
формаларына сащиб олур. Бу, ушаьын «дахили мювгейинин»- ятраф алямя, башга адамлара вя юзцня 
гаршы  мцнасибятинин  кифайят  гядяр  давамлы  системинин  формалашдыьынын  эюстярижиси  олуб,  олдугжа 
дяйярли кейфиййят  кими нязярдян кечириля биляр. Онун илкин яламятляри ушаьын сонракы  онтоэенетик 
инкишаф  мярщяляляриндя  давамлы  вя  сабит  психолоъи  тюрямялярин,  шяхсиййятя  мяхсус  бир  чох 
кейфиййятлярин,  илк  нювбядя  ися,  мцстягиллик,  дюзцмлцлцк,  мягсядяйюнялмишлик,  тякидлилик, 
гятиййятлилик вя с. кими иради кейфиййятлярин формалашмасы вя инкишафынын чыхыш нюгтяси олур.  
 
Психологларын  фикринжя,  7  йашында  ушаглар  юзлярини  ясасян  харижи  яламятляр  бахымындан 
сяжиййяляндирир  вя  дахили  алямлярини  давранышларындан  фяргляндиря  билмирляр.  Формалашмыш 
юзцнцдяркетмя  сайясиндя ушагларда юзцнц тящлилетмя мейли йараныр. Бунун васитясиля ушаглар 
онлары ящатя едян мцщитдя нялярин баш вердийини, бу щадисялярин онлара ня дяряжядя аид олмасыны 
анламаьа  башлыйырлар.  Бу  дюврдя  ушаьын  шяхсиййятинин  инкишафында  диггяти  жялб  едян 
хцсусиййятлярдян  бири  дя  ятрафдакы  адамларын,  хцсусиля  йашлыларын  вя  йашыдларын  тяглид 
едилмясидир.  Мцяййян  едлмишдир  ки,  мяктябягядяр  йаш  дюврц  тяглидчилик  йолу  иля  шяхсиййятин 
инкишафы цчцн сензитив йаш дюврц кими нязярдян кечириля биляр. Мяктябягядяр дюврдя ушагларын 
тяглидчилийи  мяняви-  етик  селективлийя  (сечижилийя)  малик  олмадыьы  цчцн,  онлар  йалныз  мцсбят  дейил, 
щям  дя  мянфи  давраныш  нцмунялярини  асанлыгла  мянимсяйирляр.  Бу  да  ушаглыг  илляриндя    пис 
вярдишлярин мянфи адят шякли алмыш щярякятлярин мейдана чыхмасына сябяб олур. 
 
3-4  йашларындан  башлайараг  ушагларда  йашлыларн  давранышыны  мцшащидя  етмяк,  онларын 
нцмуняси вя тясири нятижясиндя характерин илкин вя давамлы яламятляри формалашмаьа башлайыр. Бу 
просесдя ушаьын илк тярбийячиляри олан валидейнлярин ролу хцсусиля бюйцкдцр. Ушаглар цчцн мцсбят 
тяглид обйекти олан валидейнляр, онларын ушаьа мцсбят мцнасибяти онун психикасы вя давранышына 
даща  эцжлц  тясир  эюстярир.  Психолоъи  тядгигатлар  васитясиля  сцбут  олунмушдур  ки,  3-8  йашлар 
дюврцндя  ушаглар  валидейнлярин  тясириня  гаршы  даща  щяссас  вя  итаяткардыр.  Эюстярилян  йаш 
щяддиндя оьланлар вя гызларын йашлыларын тясириня щяссаслыьында фярглярин  мювжудлуьу да мцяййян 
едилмишдир.  Беля ки,  гызларда валидейнлярин  тясириня  гаршы  щяссас мцнасибят даща  тез башлайыр  вя 
даща узун мцддят давам едир. Гызлар даща итаяткар вя сюзябахан олурлар. Оьланларда бу просес 
гызлардан фяргли олараг ики ил эеж, йяни 5 йашында башланыр вя 7 йашынадяк  давам едир. 
 
Щисслярин  психолоъи  тябиятини  юйрянмяйя  чалышан  Ч.Дарвин,  Мак-  Даугелл  кими  алимляр  бу 
емосионал  вязиййяти  сырф  биолоъи  планда  тядгиг  етмиш  вя  онлары  «инстинктлярин  астар  цзц» 
адландырмышлар. Онларын фикринжя, юзцнцгорума инстинкти горху щиссиндячохалма инстинкти ися 
мящяббят щиссиндя ифадя олунур. Бцтцн емосийалар организмин биолоъи тялабатларынын тямин едилиб- 
едилмямясиндян асылы олараг разылыг вя йа наразылыг олмагла ики башлыжа реаксийадан ибарятдир. 

 
ХХ  ясрдя  щисслярин  психолоъи  мащиййятини  юйрянян  Гярб  алимляриндян  Д.Блетс,  Ж.Мейли, 
Л.Жонс, Т.Имре вя б. беля щесаб едирдиляр ки, бцтцн примитив инсанлар, о жцмлядян ушаглар йалныз 
садя, цзви тялабатларын доьурдуьу щиссляри йашамаьа гадирдирляр. Тярбийянин тясири алтында ушаьын 
щиссляри вя тялабатлары сосиаллашыр, лакин ушаьын тябии, анаданэялмя щиссляри щеч дя йох олуб эетмир. 
 
Ушагларда  щисслярин  инкишаф  хцсусиййятлярини,  онларын  тябиятини  елми  жящятдян  юйрянмяк 
тяшяббцсляри ХЫХ ясрдян башлайыр. Бу сащядя тядгигатлар апармыш Гярб алимляриндян К.Бцллеря, Е. 
Бодуин,  В.Штерн,  Ж.Сйолли  вя б.  тябии  щадисяляря  фажияви  мязмун вермяйя  жящд эюстяряряк,  еля 
щесаб  едирдиляр  ки,  ушаьын  илк  чыьыртысы  онун  дцнйайа  эялиши  фактына  гаршы  илк  мянфи  мцнасибятинин 
тязащцрцдцр.  Онлар беля щесаб едирдиляр ки, кюрпя исти вя сакит ана бятни мцщитиндян сяс-кцйлц, 
эурултулу дящшятли дцнйайа эялмясиня гаршы юз етиразыны вя наразылыьыны чыьырты реаксийасы иля билдирир. 
Щяйатын  биринжи  илиндя  ушаьын  ясас  щиссляри  гязяб,  горху,  мцдафиясизлик  вя  с.  кими  емосионал 
реаксийаларын тязащцрцндян ибарятдир. 
 
Рус  психологларындан  А.Павлова,  Е.Станчинскайа,  Н.  Менчинскайа,  Н.Фигурин, 
М.Денисова,  Н.Аксарина  вя  б.  кюрпялик  вя  илк  ушаглыг  дюврцндя  ушагларда  емосионал 
вязиййятлярин  юйрянилмяси  мягсядиля  хцсуси  тядгигатлар  апармыш  вя  бир  сыра  конкрет  нятижяляря 
эялмишляр. 
 
Садя  цзви  щиссляри  ушаг  юз  щяйатынын  илк  эцнляриндян  башлайараг  кечирир.  Бунлар  ясасян 
мянфи  щисслярдян  ибарятдир.  Онлар  кюрпядя  харижи  вя  дахили  мцщитин  хошаэялмяз  тясирляриня  гаршы 
аьламаг,  чыьырты  шяклиндя  тязащцр  едир.  Бу  реаксийаларын  йаранмасы  отагда  щаванын  вя  йа 
ваннада суйун температурунун ашаьы дцшмяси, бош мядянин сыхылмасы, баьырсагларын долмасы вя 
с.  кими  сябяблярля  баьлыдыр.  Реъимин  азажыг  позулмасы,  йемяйин  эежикмяси  валидейнляр  вя  йа 
тярбийячинин ушаьа гаршы гейри-ади кяскин сясли мцражияти ушагда жошьун емосионал реаксийанын 
йаранмасына  сябяб  олур.  Щятта  орта  вя  бюйцк  мяктябягядяр  йашлы  ушаглар  цчцн  адят  едилмиш 
давранышын мящдудлашдырылмасы онларда емосионал тясирляр доьурур. Мясялян, щяр щансы шянликдян 
сонра вя йа ону эюзлямя яряфясиндя ушаглар шылтаглашыр, йемякдян имтина едир, аьлайырлар. Лакин 
ушагларын  синир  системинин  цмуми  лабиллийи  нятижясиндя  онларын  щиссляри  давамлы  олмур,  тез  кечиб 
эедир. 
 
Артыг ики айлыг ушагда бязи щиссляр шярти рефлектор характер дашыйыр. Ананын аьлайан ушаьа 
доьру  йахынлашмасы,  сцд  иля  долу  таныш  бутулканын  ушаьын  эюзц  юнцня  эятирилмяси  цч-дюрд  айлыг 
ушагда айдын ифадяли мясбят емосионал реаксийа доьурур. Дюрд-беш айлыг ушаг цмуми жанланма 
комплексиня  гошулур,  она  гуллуг  едян  йашлынын  сясиня  вя  тябяссцмцня  адекват  реаксийа 
эюстярир. Щяйатын биринжи йарысында бу реаксийа о гядяр дя диференсиаллашмыш олмур. Она эюря дя, 
ушаг  доьмаларла йад адамлары о гядяр дя фяргляндиря билмир вя щамысына ейни дяряжядя мцсбят 
емосионал  мцнасибят  эюстярир.  Бир  йашын  сонунда    ушаьын  ятраф  харижи  алямля  мцнасибятляри 
дяйишир  вя  сечижи  характер  дашымаьа  башлайыр.  Доггуз-он  айлыг  кюрпя  фярящля  анайа  тяряф 
имякляйир,  ананын  йанында  олмасындан  ифадяли  мямнунлуг  щисси  кечирир.  Йанында  йад  адамын 
эюрцнмясини  о,  тяяжжцб  щисси  иля  гаршылайыр,  кянар  адамын  она  йахынлашмасына  вя  гужаьына 
эютцрмясиня  гаршы  башын  вя  яллярин  мцдафия  щярякятляри  вя  ужадан  аьламагла  жаваб  верир.  Рус 

психологу  Е.Г.Бабинованын  тядгигатлары  мцяййян  етмишдир  ки,  щяйатын  биринжи  илиндя  ушагларда 
гейдя  алынмыш  емосионал  тязащцрлярин  72%-и  йашлыларла  цнсиййят  фяалиййяти  иля  баьлыдыр.  Онларын 
бюйцк  яксяриййяти,  йяни  80%-и  мцсбят  емосийалардан  ибарятдир.  Бир  йашын  сонунда    ушагларын 
щиссляри мязмунжа чохжящятли олур. Мясялян, ана ушаьын йанында олмадыгда о аьлайыр, сызылдайыр. 
Ана  онун  чарпайысы  йанында  отуруб  юз  иши  иля  мяшьул  олдугда  вя  кюрпяйя  бахмадыгда  о, 
наразылыг  ифадя  едян  сясляр  чыхарыр,  ананын  диггятини  юзцня  йюнялтмяк  истяйир,  алныны  овушдурур, 
гаш-габаьыны тюкцр, яли иля чарпайыны дюйяжляйир. Ан             а она тяряф дюндцкдя эцлцмсямяйя 
башлайыр,  гязяб  реаксийасы  йох олур.  Мцяййян  едилмишдир  ки,  бир  йашын  сонуна доьру    ушагларда 
манипулйатив  щярякятлярин  мейдана  чыхмасы  иля  ялагядар  онларын  ойунжаглара  мараьы  артыр.  Ал-
ялван,  парлаг  ойунжаглар  ушагларда    фярящ  щисси  доьурур.  Лакин  бу  щиссляр  давамсыз  вя 
гысамцддятли олур. 
 
Ушагларда ян эцжлц мцсбят емосионал реаксийалар ойун вя йашлыларла зарафатлар заманы 
мцшащидя  олунур.  Мясялян,  йашлы  адам  чарпайынын  архасында  эизляндикдя,  ойунжаьы  эизлятдикдя 
вя  нящайят  ушаг  онлары тапаркян  йашлы  ял  чалдыгда  вя  йа  ушагла  топ  ойнадыгда  щяр  бир  ушагда  
айдын ифадяли мцсбят емосийалары мцшащидя етмяк мцмкцндцр. Бир-ики йашлы ушагларда ит-пишикдян 
горхма  щаллары  олмур.  Беля  ки,  онлар  яллярини  лап  йахынлыгда  олан  итя  тяряф  узадыр  вя  йа  пишийин 
гуйруьундан тутурлар. Онлар бу щейванларын хцсусиййятлярини билмядикляриня эюря горху щиссиндян 
дя узаг олурлар. Ушаьын беля щярякятляриня гаршы щейван якс реаксийа эюстярдикдя- мырылдадыгда 
вя йа ушаьы  жырмагладыгда о, горхур вя бир даща щямин щейвана йахынлашмыр. Ушагларда горху 
Yüklə 1,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin