Фаиг Абдуллайев

 

 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов
 
 
19
**** 
Qələbə    xəbəri tezliklə  Zəngəzura, bütün Azərbaycana 
yayıldı  və ölkənin sərhədlərini yarıb keçərək, hadisələrin 
gedişatından böyük  narahatlıq hissi keçirən, hadisələri 
anbaan təqib edən qardaş Türkiyəyə  və türk ordusunun  
komandanı Nuru Paşaya  da çatmışdı. Nuru Paşa Aslan bəyin 
daşnak generalı Manuku durbinə düşən gün işığı vasitəsilə 
təyin edərək  hansı  məsafədən vurub öldürdüyünü eşitdikdə 
heyrətini gizlədə bilməmişdi. 
Aslan bəyin bu qəhrəmanlıqları, bölgədəki nüfuzu,  hərbi 
bacarığı  və qeyri-adi sərkərdəlik məharəti XI Qızıl ordu 
komandanlığına və  mərkəzi bolşevik hökumətinə  də yaxşı 
məlum idi. Elə ona görə  də XI Qızıl Ordu komandanlığı  və 
mərkəzi bolşevik hökumətinin rəhbərliyi daşnaklara qarşı 
mübarizədə Aslan bəy Sultanovun alternativsiz bir qüvvə 
olduğunu qəbul etmişdi. Mərkəz yaxşı bilirdi ki, bu dağlıq və 
keçilməz meşələri olan ərazilərdə düzgün kəşfiyyat 
taktikasının qurulması  qələbəni təmin edən  əsas amillərdən 
biridir. Belə bir kəşfiyyatı isə o yerlərə beş barmağı kimi 
bələd olan, daşnaklarla döyüş  təcrübəsi olan, onların 
psixologiyasını bilən bir sərkərdə qura bilərdi. O sərkərdə isə 
birmənalı olaraq dövrünün yüksək ali hərbi təhsilini almış, 
fitri hərbi istedada malik Aslan bəy Sultanov idi.  
 

Фаиг Абдуллайев____________________________________  
 
20
İkinci fəsil 
 
Aslan Bəy Sultanov- Зянэязур Гязасында Alternativsiz 
Güc Sahibi 
 
Aslan bəy Sultanovun mərkəzi  bolşevik hakimiyyətinə nə 
qədər lazım olduğunu təsdiq etmək üçün bəzi arxiv 
sənədlərinə üz tutmağı vacib hesab edirəm.  
Azərbaycan Respublikası Prezident Aparatının Siyasi 
sənədlər arxivində  fond 1, siyahı 1, saxlama vahidi 24 qrifi 
ilə qorunan bir arxiv sənədinə istinad etmək yerinə düşər. Adı 
çəkilən sənəd 18 sentyabr 1920-ci il tarixində  Kommunist 
Partiyasının  Mərkəzi Komitəsinin və  Təşkilat Komitəsinin 
birgə iclasında çıxarılan qərarın surətidir. Həmin iclasda bir 
sıra bolşevik rəhbərlərlə yanaşı  Nəriman Nərimanov, Dadaş 
Bünyadzadə  və qeyriləri də  iştirak ediblər. Sənəd onu da 
təsdiq edir ki, iclasın işində o vaxtın müdafiə  və  dəniz 
komissarı vəzifəni tutan Əliheydər Qarayev də iştirak edib.   
Müzakirələr zamanı  çıxışçılar birmənalı olaraq qeyd 
ediblər ki, daşnak hökuməti ilə  müharibədə laçınlı Sultan 
bəylə birgə mübarizə aparmaq siyasəti heç bir nəticə 
verməyib.  Əslində isə bu siyasət  əhali arasında böyük 
narazılığa səbəb olub. Ona görə  də iclasda qərar çıxarıb 
müdafiə  və  dəniz komissarına tapşırılır ki,  Sultan bəyi və 
onun bandasını zərərsizləşdirmək üçün təcili tədbirlər görsün. 
Burada bir məsələni də xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, 
o zaman Sultan bəyin qardaşı Xosrov bəy Sultanov həbs 
olunmuşdu. Mərkəzi hökümət onu həbsdən azad edib 
asanlıqla Zəngəzurda yerli sərkərdə kimi istifadə edə bilərdi. 
Burada bir məntiqi sual meydana çıxır: Nə üçün XI Ordunun 

 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов
 
 
21
komandanlığı  və  mərkəzi hakimiyyət daşnak hökümətinə 
qarşı müharibədə Sultan bəydən, Xosrov bəydən,  əslən 
Zəngəzurlu, Azərbaycan  İnqilab Komitəsinin üzvü olan 
Çingiz  İldırımdan(Aslan bəy Sultanovun əmisi oğlu), onun 
himayə etdiyi yerli kommunistlərdən və qeyrilərindən yerli 
sərkərdə kimi istifadə etmədi? Bütün təhlil və götür-qoydan 
sonra mərkəz və XI ordu komandanlığı bu ağır və mürəkkəb 
tarixi  şəraitdə alternativsiz olaraq indiyə  qədər daşnakların 
ürəyində xof yaratmış, onun generallarını şəxsən məhv etmiş 
Aslan bəylə birləşmək qərarını  qəbul edir. Bundan sonra 
mərkəzi hakimiyyət ona fövqəladə  səlahiyyətlər verir. Bunu 
arxiv sənədi də təsdiq edir. 
Азярбайжан Республикасы Баш Милли Архиви, фонд 410, 
сийащы 1, иш 205. 
Nəyə görə yerli qəza hökumətini təşkil etmək üçün 
mərkəzdən verilən fövqəladə səlahiyyət Çingiz İldırıma yox, 
kommunist partiyasının üzvü olmayan Aslan bəyə verilir? 
Aslan bəy də ona verilən səlahiyyətdən istifadə edərək 
ətrafına inandığı, etibar etdiyi əqidə sahiblərini, kommunist 
partiyasının üzvü  olmayan adamlardan yerli qəza hökumətini 
təşkil edir. Aslan bəy  çox gözəl başa düşürdü ki, kommunist 
partiyası yeni qurulmuş bolşevik hökumətinin hakim 
partiyasıdır və yüksək vəzifəyə  də yalnız o partiyanın üzvü 
olanlar irəli çəkilməlidir. Həmin dövrə nəzər salsaq başqa heç 
bir yerdə görə bilmərik ki, kommunist partiyası üzvü 
olmayanlar  rəhbər vəzifələrə irəli çəkilsinlər.  
Mərkəz çox gözəl bilirdi ki, təpədən-dırnağadək 
silahlanmış daşnak hökuməti ilə müharibəni ancaq xalq 
içində böyük nüfuzu olan bir qəhrəman sərkərdə ilə   birləşib 
aparmaq mümkündür. Elə ona görə də XI Qızıl Ordunun 28-

Фаиг Абдуллайев____________________________________  
 
22
ci diviziyasının komandanı, general Semyonov (müəllif: XI 
Qızıl Ordu tərəfindən Zəngəzurda daşnak hökumətinə qarşı 
müharibə aparmaq missiyasını yerinə yetirirdi)  və onunla 
birlikdə  mərkəzdən Zəngəzura ezam olunmuş digər yüksək 
vəzifəli  şəxslər Aslan bəy Sultanovla görüşlərində ona 
bildirdilər ki, yeni yaranmış Sovet Hökuməti fəhlə-kəndli 
hökumətidir, ADR hökumətindən daha da demokratik bir 
hökumətdir. Sübut üçün də onu əsas götürmüşdülər ki, 
müsavat hökuməti dövründə yerli hakimiyyət mərkəzdən 
təyin edilirdisə, sovetlərdə  (fəhlə-kəndli hökumətində) isə 
yerli hakimiyyəti qurmaq  yerli əhalinin özünə həvalə olunur.  
Belə bir demokratiya, sərbəst seçim ixtiyarı  əldə etmək 
Azərbaycanın dövlətçilik tarixi boyu heç bir vaxt olmamışdı. 
Lakin tarix onu göstərdi ki, sovet hökuməti və demokratiya 
fikirləri bir-birinə zidd olan iki qütbə  bənzəyir. Bu tezislər 
yalnız sadə xalqı aldatmaq və yeni yaranmış hakimiyyət 
möhkəmlənənədək  əhalinin müqavimətinin qarşısını almaq 
üçün imiş. Xalq içində belə bir məsəl var; - Avazın yaxşı 
gəlir, oxuduğun Quran olsa... Bolşevik hökuməti də bu 
fikirləri ortaya atmaqla gözdən pərdə asmaq istəyirdi və buna 
da nail oldu. 
Bir məsələni də qeyd etməyi vacib bilirik ki, bir çoxları 
Aslan bəyin XI ordu ilə birləşməsinə başqa cür don 
geyindirməyə çalışırlar. Əvvəla onu bildirək ki, kimin kimlə 
birləşməsi barədə bir az əvvəl məlumat vermişdik. Həmin 
məlumatdan göründüyü kimi birləşmək təşəbbüsü XI ordu 
tərəfindən irəli sürülmüşdür. Çünki, mürəkkəb dağlıq relyefə 
və keçilməz meşələrə malik olan Zəngəzurda daşnak 
höküməti ilə müharibə aparmaq üçün kəşfiyyatın düzgün 
qurulması  ən başlıca  şərt idi. Bu kəşfiyyatı o yerlərin hər 

 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов
 
 
23
qarışına bələd olan fitri hərbi istedada malik bir qəhrəman 
sərkərdə qura bilərdi. Ona görə  də XI ordu bu müharibəni 
udmaq üçün Alan bəylə birləşməyin labüd olduğu qərarına 
gəlmişdi.  
Mərkəzdən gələn qüvvələrlə Aslan bəyin  komandiri  
olduğu Zəngəzur igidlərinin məqsədləri, yəni XI Qızıl 
Ordunun 28-ci diviziyasının  komandanlığının Zəngəzurda 
daşnak hökumətunə qarşı    vuruşma niyyətiylə Aslan bəyin  
daşnak hökumtinə qarşı hazırladığı   müharibə  planı üst-üstə 
düşürdü. Bu yerdə “düşmənimin düşməni mənim dostumdur” 
fikrini xatırlamaq yerinə    düşür. Ona görə  də heç bir 
müqavimət göstərmədən XI qızıl ordunun 28-ci diviziyasının 
komandanlığı ilə birləşən Aslan bəy Sultanov onların 
təbirincə desək, son dərəcə demokratik olan fəhlə-kəndli 
hökumətinin qəzadakı yerli hökumətini qurdu. Yuxarıda da 
qeyd etmişdik ki, qəzada Aslan bəyin etibar etdiyi doğma 
adamlardan ibarət  qurduğu   yeni hökumətdə  təmsil olunan 
rəhbər vəzifəli  şəxslərin heç biri hakim kommunist 
partiyasının üzvləri deyildilər. Bu da onların heç bir siyasi 
məqsəd güdmədiklərinə tutarlı sübutdur.  Bunu arxiv 
sənədləri də təsdiq edir.  
Zəngəzur Qəzası yerli kommunist partiyasının məsul 
katibi olan Nəzər Heydərov mərkəzə ünvanladığı  28 aprel 
1921-ci il tarixli məktubunda qeyd edir ki,  “...qəza hakimiy-
yətinin başında kommunist partiyasının üzvü olmayan 
Sultanovlar dayanırsa, o zaman qəza hakimiyyətinin idarə 
olunmasında başıpozuqluq və  hərc-mərclik yaranır, 
kommunistləri isə tezliklə ölüm gözləyir. Mərkəzdən təcili 
kömək gəlməzsə qəzada sovet hökumətinin sonu olacaq!” 

Фаиг Абдуллайев____________________________________  
 
24
 (Azərbaycan Respublikası Prezidenti Aparatının  İşlər 
İdarəsinin, Siyasi sənədlər arxivi, fond 1, siyahı 2, saxlama 
vahidi 96). 
Nəzər Heydərovun nədən mərkəzi bu fikirlərlə 
qızışdırmaq niyyətində olduğuna sonrakı  fəsillərdə aydınlıq 
gətirəcəyik. Lakin fəxrlə demək lazımdır ki, XI Qızıl 
Ordunun Zəngəzurdakı ordu komandanlığı ilə yerli 
hökumətin sədaqətli birliyi tezliklə    öz  müsbət nəticəsini 
verdi. Razılaşmaya  əsasən  Aslan bəy XI Qızıl Ordunun 
Zəngəzurdakı 28-ci diviziyasının kəşfiyyatına rəhbərliyi öz 
üzərinə götürdü. O dövrdə Aslan bəy eyni zamanda özünün 
yaratdığı yerli özünümüdafiə qüvvələrinin də komandiri idi 
və bu qüvvələr “Zəngəzurun partizan hərəkatı” adı ilə  
tanınırdı. 
Semyonovun  komandanlığı altında daşnak hökumətinə  
qarşı müharibəyə hazırlaşan 28-ci diviziya ciddi kəşfiyyat 
əməliyyatlarından sonra birgə müharibə planını, hərbi 
əməliyyatların sxemini hazırlamağa başlayır.  Bu vaxt 
kəşfiyyata rəhbərlik edən və o yerləri zərgər dəqiqliyilə 
tanıyan Aslan bəy özünün şəxsən  əldə etdiyi kəşfiyyat 
məlumatlarına  əsaslanaraq təklif edir ki, ordu dağ yolunun 
üstündə yerləşən Kəki, Təpəsər və  Gəzbeldən keçərək 
Gecəlanda qərarlaşsın. Ona görə ki, Aslan bəyin təklif etdiyi 
yer daşnak hökumətinin başçısı, quldurbaşı general Nijdenin 
qərargahını mühasirəyə almaq üçün çox münasib yer idi. 
Bu plandan xəbər tutan  Nijde XI Qızıl Ordunun 28-ci 
diviziyasının  Aslan bəyin qüvvələri ilə birləşməsindən 
təşvişə düşür və hiyləyə əl atmağı qərara alır. Belə ki, Nijde 
xüsusi öyrədilmiş yaşlı kişilərlə qadınları duz-çörəklə, gül-
çiçəklə, ağ bayraqlarla Semyonovun qərargahına göndərir. 

 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов
 
 
25
Bir  xeyli adamlardan ibarət olan dəstənin üzvləri  Semyono-
vun qərargahına gəlir, təslim olduqlarını, sovet hökumətini 
böyük məmnuniyyətlə  qəbul etdiklərini və heç bir silahlı 
müqavimət göstərilməyəcəyini bəyan edirlər.  Bu mehriban 
münasibət  Semyonovu öz planının doğruluğuna inandırır və 
arxayınlaşan Semyonov sayıqlığını tamamilə itirir. Bunu 
görən Aslan bəy Semyonova bildirir ki, baş verənlər daşnak 
məkrindən  baqa bir şey deyil, heç şübhəsiz ki, onlar sizi 
aldadırlar və  mühasirəyə salıb məhv edəcəklər. Semyonov 
ondan  əldə etdiyi kəşfiyyat məlumatlarını haradan aldığını 
xəbər aldıqda, Aslan bəy:  “Bu məlumatları  mənə xüsusi 
agentim olan  erməni keşişi  çatdırır”,- deyərək cavab verir.  
Semyonov Aslan bəyin bu məlumatını da tərəddüdlə 
qarşılayır və yenə öz planına əsasən Qafana tərəf irəliləməyə 
davam edir. Rus dilində  sərbəst danışa və yaza bilən Aslan 
bəy Semyonova bildirir  ki: “Mən bu məsuliyyətin altına girib 
bu qədər insanın taleyinə biganə qala bilmərəm. Ona görə 
yollarımız ayrılır.”  
Beləliklə, Aslan bəy özünün dəstəsi ilə birlikdə 
Semyonovdan ayrılır və özünün yeni əks  əməliyyat planını 
hazırlayır.   Semyonov isə ordusu ilə bərabər   bir qədər də 
irəliləyir və erməni kəndləri olan Zeyvə və  İrsəvənlikdə onu 
duz-çörəklə qarşılayan Nijde əsgərləri ilə qarşılaşır. Bu 
səmimi, isti münasibət Semyonovu bir daha öz planının 
doğruluğuna inandırır və onu qürrələndirir. Kəşfiyyat 
xəbərləri Nijdeyə çatan kimi artıq o bir güllə ilə iki dovşan 
vurduğunu  qət edir və  şadyanalıqla 28-ci diviziyanı 
mühasirəyə aldığının ləzzətini yaşamağa başlayır. Ancaq 
daşnak generalı Nijde bunu bayram etməyə çox tələsmişdi. 
Onu qarşıda nələrin gözlədiyini hələ ki, bilmirdi. 

Фаиг Абдуллайев____________________________________  
 
26
Bütün bu hadisələri zərgər dəqiqliyi və fitri  sərkərdəlik 
məharəti, kəşfiyyat analizləri      ilə hesablayan Aslan bəy 
Sultanovun  əks hərbi planı çoxdan hazır idi. Aslan bəy 
mühasirəni hansı istiqamətlərdən yaracağını öz yaxın ətrafına 
bildirmişdi. Plana əsasən hücum səhər açılmadan, 
alaqaranlıqda baş verməliydi. Onun sadiq agenti olan erməni 
keşişi Aslan bəyə  əvvəlcədən xəbər çatdırmışdı ki, Nijdenin 
planına əsasən Semyonovun ordusu İrsəvənlikdə mühasirəyə 
alınaraq məhv ediləcək.  
Təmtəraqlı qarşılanma mərasimindən sonra tam arxayın-
laşan Semyonov əmr verir ki, əsgərlər Kirmın dərəsində 
yerləşib dincəlsinlər. 
 Gecənin düşməsini və ordunun tam arxayınlıq içində 
yuxuya getməsini gözləyən daşnaklar Nijdenin əmrinə əsasən  
Kirmın dərəsində olan 28-ci diviziyanı  bütünlüklə mühasirə-
yə alırlar. Bu qısa vaxt kəsiyində Nijdenin planını əvvəlcədən 
bilən Aslan bəy özünün qurduğu  əks plan əsasında hücuma 
keçir. Səhərin alatoranında 28-ci ordunu üzük qaşı kimi 
mühasirəyə alan daşnak orudusu gözlənilmədən bir-neçə 
istiqamətdən  başlayan hücumdan pərən-pərən düşür.  Aslan 
bəyin özünün başçılıq etdiyi dəstə isə mühasirənin içindən 
keçərək birbaşa Semyonovun yanına çatır,  özünü təqdim edir 
və deyir ki,  mahasirə yarılmışdır, ardımca gəlin. Bir az əvvəl 
tam olaraq məğlubiyyətini dərk edən və ölüm xofuyla 
yaşayan Semyonov öz qəfil xilaskarının dediyi sözləri qeyd-
şərtsiz  qəbul edir və tabeçiliyində olan orduya Aslan bəyin 
əmrlərinə tabe olmaq əmri verir.  
Aslan bəyin əmri ilə müxtəlif istiqamətlərdən hücum edən 
dəstələr daşnak ordusunu darmadağın edir. Bu zaman adı 
dillər  əzbəri olan igid dəstə komandirləri, xalqımızın 

 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов
 
 
27
qəhrəman oğulları  Lətif və  Kərim böyük şücaət göstərirlər. 
Bu müharibədə Aslan bəyin partizan dəstəsindən dörd igid də 
şəhid olur. Aslan bəyin Semyonovla birləşən hərbi qüvvələri 
daşnak generalı Nijdenin ordusuna dağıdıcı  zərbələr endirir, 
Nijde qələbə sevincini yaşadığı anlarda gözlənilməz 
məğlubiyyətə düçar olur. Bu zaman başından yaralanan 
Aslan bəyi görən Semyonov təşviş içində qaçaraq özünü ona 
yetirir, öz əlləri ilə xilaskarının yarasını sarıyır, böyük sevinc 
içində onu bağrına sıxaraq qucaqlayır və üzünü bütün ordu 
qüvvələrinə    tərəf tutaraq fəxrlə deyir: “Budur Zəngəzurun 
qartalı!”    
Bu hadisədən sonra Aslan bəyin fitri hərbi istedadının 
təsiri altına düşən Semyonov növbəti döyüş planını hazırla-
mağı Aslan bəydən xahiş   edir. Qısa bir vaxt ərzində tam dü-
şünülmüş, mükəmməl  döyüş planı hazırlanır və  qərargahda 
təsdiq olunur.  
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Aslan bəy öz mövqeyindən 
dönmədən  çətin də olsa ordunu dağ yolu ilə aparmağı təklif 
edir. Onun  planı bu dəfə müzakirə olunmadan  qəbul edilir. 
Birləşmiş  hərbi qüvvələr Təpəsərə  qədər irəliləyib 
yaxınlıqdakı meşədə gecələyirlər.  Təhlükənin yaxınlaşdığını 
görən quldurlar vahiməyə düşürlər. Bu ordunun qarşısını 
kəsmək üçün təcili tədbirlər görməyə başlayırlar. Daşnak 
generalı Nijdenin müavini Gerasim təklif edir ki, ilk növbədə 
Aslan bəyi aradan götürmək lazımdır, ordunun döyüş planını 
hazırlayan və ona bələdçilik edən odur, bu yerləri ondan 
yaxşı tanıyan yoxdur, bütün kəşfiyyatı quran odur, özü də  
mahir atıcıdır.  Aslan Sultanovun başı üçün çoxlu pul 
mükafatı  vəd edilir. Bu murdar niyyəti yerinə yetirmək 
birləşmiş ordunun sıralarına soxulmuş daşnaklara tapşırılır. 

Фаиг Абдуллайев____________________________________  
 
28
Üçüncü fəsil 
 
Qarabağın Və Zəngəzurun Fövqəladə Komissarı 
 
Gecələrin birində Aslan bəy hazırladığı döyüş planının 
detallarını  dəqiqləşdirmək üçün kəndin  ətrafını bir daha 
nəzərdən keçirir, sabahkı günün planını götür-qoy edirdi. Bu 
zaman arxa tərəfdən iki nəfər əsgər geyimli daşnak ona “əllər 
yuxarı” komandası verdi. Çox güman ki, başqası   olsaydı, 
bəlkə  də o an hər  şeyin bitdiyini güman edər, təslim 
olmaqdan başqa bir şey fikirləşə bilməzdi. Lakin şərəfli və 
mübarizələrdə keçən ömründə dəfələrlə ölümlə üz-üzə gələn  
Aslan bəy bu dəfə də özünü itirmədi. Belə vəziyyətlərdə onu 
həmişə bir an ərzində düzgün qərar qəbul etməyi və qeyri-adi 
hissetmə qabiliyyəti xilas etmişdi. Yenə  də  fənd işlətdi, 
əllərini qaldırıb elə bir hərəkət etdi ki, guya daşnakların 
arxasından gələnlərə nəsə işarə edir ki, onları vurun. Onun bu 
hərəkətindən çaşbaş düşən daşnaklar bircə anlıq dönüb 
arxaya baxdılar və bu bir an bəs etdi ki, Aslan bəy onları 
açdığı sərrast atəşlərlə yerə sərsin.  
Aslan bəyi  əsir tutmaq niyyətləri boşa çıxan daşnaklar 
birləşmiş ordunun fikirləşdiyi kimi Qafanda deyil, bir qədər 
də irəlidə, Təpəsərdə döyüşə girməyi qərara aldılar. 
Əvvəlcədən mövqelərini möhkəmlədə bildilər, daşların və iri 
qaya parçalarının arxasında gizləndilər. Azacıq  itki verən 
birləşmiş ordu hissələri  də öz döyüş mövqelərini tutmağa 
nail oldular.  
Aslan bəy özünü  qayalardan birinin arxasına verdi. Bura-
da qorunmaq rahat olsa da döyüşmək çox çətin idi. İrəlidən 
iri-iri daş-qaya  parçalarından başqa bir şey görünmürdü. 

 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов
 
 
29
Düşmənsə çox əlverişli mövqe tutmuş, yaxşıca  gizlənə bil-
mişdi. Döyüş başlanmışdı... 
 Aslan  bəyin  bütün diqqəti  əks tərəfin  hərəkətlərinə 
yönəlmişdi. Bu zaman mövqe tutduğu uzaq məsafədən 
düşmən ordusunun başında dayanaraq müxtəlif əl hərəkətləri 
ilə komandalar verən adam onun gözlərindən yayınmadı.  
Aslan bəy durbinini götürüb həmin adamın hərəkətlərini 
diqqətlə izlədi və az sonra onun beşaçılanından açılan atəş 
səsi daşlarda, qayalarda əks-səda verdi. Aslan bəyin açdığı 
atəş  səsləri erməni ordusunu çaşqınlıq içində saxlamışdı, 
daşnaklar “keçisi ölmüş qoyun sürüsü” kimi pərən-pərən 
düşmüşdülər. Aslan bəyin yenə uzaq məsafədən vuraraq 
öldürdüyü  adam isə Gorusun komendantı,  daşnak generalı 
Andronikin köməkçisi, qəddarlıqda Andronikdən də betər ad 
çıxarmış daşnak ordusunun baş komandanı Sumbat idi. (Bu 
barədə faktları əldə etdiyimiz arxiv sənədləri də təsdiq edir). 
 Aslan  bəyin  general Sumbatı uzaq məsafədən vurub 
öldürməyi bu döyüşün taleyini həll etdi. Bu həlledici və tarixi 
baxımdan  məsuliyyətli döyüşdə Qarabağdan Nijdeyə 
köməyə  gələn general Dronun da ordusu məhv edildi və 
daşnaklar üzərində tam qələbə qazanıldı. Döyüşün  əsas 
qəhrəmanları olan Aslan bəy Sultanov, XI Qızıl Ordunun 28-
ci diviziyasının komandanı general Semyonov və onun alay 
komandiri polkovnik Çelov mərkəz tərəfindən qızıl medalla 
təltif olundular. Döyüşün və daşnak hökumətinin dağıdılması 
planının  əsas müəllifi olan Aslan bəy Sultanovun igidliyi  
haqqında isə yeni əfsanələr və dastanlar Azərbaycan və 
erməni tərəfində yayılaraq dillər əzbəri oldu.  
Belə  ağır və  həlledici döyüşdən, XI Qızıl Ordunun 28-ci 
diviziyasını daşnak xəyanətindən xilas etdiyindən sonra 

Фаиг Абдуллайев____________________________________  
 
30
Aslan bəy Sultanova daha böyük etimad göstərildi. Mərkəz 
bu yerli qəhrəman sərkərdənin alternativi olmadığını birmə- 
nalı  qəbul etdi. Bundan sonra XI Qızıl Ordu koman-
danlığının Azərbaycanın o vaxtkı kommunist rəhbərinə- 
Azərbaycan  İnqilab Komitəsinin sədri Nəriman Nərimanova 
birbaşa diqtəsilə  kommunist partiyasının üzvü olmayan 
Aslan bəy Sultanov general səlahiyyətli bir vəzifəyə irəli 
çəkilir. XI Ordu komandanlığı 28-ci diviziyanı daşnak 
xəyanətindən məhz Aslan bəyin  xilas edtiyini bəyan etmiş, 
onun daşnak hökumətinin məhv edilmə hərbi planının birbaşa 
müəllifi olduğunu, Qarabagdakı daşnakların da kökünü kəs-
məkdə onun gücünə arxalanmağın qaçılmaz olduğunu 
Nəriman Nərimanova anlatmış  və onun bu vəzifəyə  təyin 
olunmasına nail olmuşdu. Bu təkid və  təkliflərdən sonra 
məhz Nəriman Nərimanovun imzası ilə Aslan bəy Sultanov 
Qarabağın və  Zəngəzurun Fövqəladə Komissarı  təyin 
olunmuşdur. Ona xüsusi mandat verilmişdi. Həmin mandatın 
mətni ilə sizi tanış etməyi özümə borc bilirəm. O zaman siz 
də  əmin olacaqsınız ki, Aslan bəy Sultanov Zəngəzurda və 
Qarabağda  hansı səlahiyyətin və gücün sahibi olmuşdur. Onu 
da qeyd etmək lazımdır ki,  həmin dövrdə belə fövqəladə 
səlahiyyətlər hər kəsə verilmirdi. Aslan bəyin fitri sərkərdəlik  
bacarığı, hərbi və siyasi savadı, ən əsası isə bölgədə yeganə, 
alternativsiz söz sahibi olmağı hər şeyi həll edirdi.  Birdə onu 
qeyd etmək lazımdır  ki, Aslan bəyin fəaliyyətlərini 
siyasiləşdirməyə çalışıblar. Aslan bəy bütün şüurlu həyatı 
boyu hərbi vəzifələr tutaraq xalqının daxildəki  və xaricdəki 
düşmənlərinə qarşı amansız mübarizə aparmışdır. 

 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов
 
 
31
Fövqəladə Komissarin Mandatı 
 
 
Предявитель  сего  тов.  А.Султанов  назначается 
Чрезвычайным комиссаром Карабаха и Зангезура. 
Ему  как  представителью  Центральной  власти 
Азербайджанской  Республики  предоставляются  Чре- 
вычайные  и  неограниченные  права  на  территории 
этих  уездов.  А  именно  произвадство  арестов  и 
дазнание  лич  не  зависмо  от  занимаемой  должности, 
реорганизация утреждений и тд. 
Предлагается  всем  партийным  учреждениам  и 
должносным лицам, военным учреждениям беспрекос- 
ловно исполнять все распоряжения и требования тов. 
А.Султанова. 
Лица  кои  будут  учинять  противодействие  его 
распоряжениям  подлежать  немедленному  аресту  и 
преданию суду ревалюционного Трибунала.