Фаиг Абдуллайев
Yüklə 6,46 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.1920-ci ilin dekabr ayında Gorusda keçirilən qurultay. Xəyanətin başlanğıcı və satılmış yerli kommunistlərin Zəngə- zurun ermənilərə verilməsi zəruriliyini ortaya atmaları və sənədi imzalamaları. Fond 410, siyahı 1, iş 130. 2.1921-ci ilin yanvar ayında Erməni məxfi işçilərinin Zəngəzura göndərilməsi və yerli hakimiyyətin rəhbərlərini ləkələmək üçün mərkəzə göndərilən böhtan dolu məlumat. Fond 1, siyahı 2, iş 136. 3.1921-ci ilin mart ayında Erməni kommunist partiyasının sədrinin N.Nərimanova göndərdiyi Zəngəzurun satılmasında birbaşça iştirak edən kommunist xainlərin siyahısı. Onların rəhbər vəzifələrə irəli çəkilməsi tələbi. Nəriman Nərimanov ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 111 tərəfindən bu tələbin qeyd-şərtsiz yerinə yetirilməsi. Fond 27, siyahı 1, iş 150. 4.1921-il aprel ayının 4-də Ç.İldırımın himayə etdiyi yerli xainlərin yerli hökumətin rəhbərlərini ləkləməyə və məhv etməyə yönəldilmiş, qəza kommunist partiyasının üzlərinin nümayəndə kimi seçib mərkəzə göndərdikləri Savalan Şirinovun Bakıya gələrək Az. KPMK də məruzəsi. Fond 1, siyahı 2, iş 139. 5.1921-ci ilin 10 aprelində, hadisələrdən dərhal xəbər tutan Aslan bəyin mərkəzə göndərdiyi ittihamedici məruzəsi. Həmin məruzədəki tezislər, Aslan bəyin analizləri və onun son dərəcə haqlı olduğunu isbat edən sonrakı hadisələr. Fond 410, siyahı 1, iş 205. 6.1921-ci ilin aprel ayının 28-də Nəzər Heydərovun mərkəzə göndərdiyi danoc və yerli hökumətin üzvlərinin heç birinin Kompartiya üzvü olmamaqla suçlaması və yerli hakimiyyətə qara yaxaraq yerli hakimiyyətin kommunustləri məhv etmək niyyətində olmalarını bildirməsi. Fond 1, siyahı 2, iş 96. 7. Həmin ilin may ayında Nəriman Nərimanovun göndər- diyi komissiyanın məruzəsi. Məruzədəki yerli hakimiyyətlə bağlı ləkələmə kampaniyasının davamı və daha əvvəlki da- noslardan fərqli olaraq ictimai rəyin təzyiqi qarşısında aciz- Фаиг Абдуллайев____________________________________ 112 liyin hiss olunması, daha öncəki ittihamların təkzibi, Aslan bəyin ermənilərin düşməni və sərrast atıcı damğası ilə damğalanması. Fond 1. Siyahı 2. İş 105. Бак–рабочи 1920, 4 декабря, стр. 4 Советская Армения и Советский Азербайджан. Декларициа Правительства А ССР О Сов. Армении. 1-го декабря на торжественной заседании Бак Совета тов. Нариманов от имени А ССР огласил нижесле- дующую декларацию. Обьявляеть что отныне никакие территориальные вопросы не могут стать причиной вза- имного кравопускание двух вековых соседних народов: армян и мусульман. Территории Зангезурского и Нахчиванского уездов являются нераздельной частью Советской Армении, а трудовому крестьянсву нагорного Карабаха предоставля- ется полное право самаопредельяться; Декларации Нариман Нариманова. 1920-жи илин 4 декабрында «Бакы фящляси» гязетиндя Няриманов билдирир ки, Зянэязур вя Нахчыванын яразиси Ер- мянистанын айрылмаз щиссясидир вя Даьлыг Гарабаьын зящ- мяткеш кяндлиляриня ися юз мцгяддяратларыны щялл етмяк цчцн там щцгуг верилир. ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 113 Фаиг Абдуллайев____________________________________ 114 Коммунист 1921 января стр. 2 В Советской Армении Прекрашение Армяно–Азербайджанских разногласий. Тиялис 28 декабря «Мшак» 28 декабря по поводу москвоской конференции пишет каждый занитересованный миром востока приветствует конференцию созывающую в Москве. После обьявления деклариции Нариман Нариманова по которой уступается Армении Карабах и Зенгезур. Армянский народ не может иметь сушественных разно- гласий с Азербайджанским народом. Этой декларацией кончаются армяно–Азербайджанс- кая вражда. Sənəddən göründüyü kimi, 21-ci ilin yanvar ayında Moskvada çağırılan konfransda Nərimanovun bəyənatı səslənmiş və burada göstərilir ki, Qarabağ və Zəngəzur ermənistana verilir. Axırıncı cümlədə göstərilir ki, Qarabağın və Zəngəzurun ermənilərə verilməsi ilə bu iki xalqın arasında düşmənçiliyə son qoyulur. Yuxarıda göstərilən qəzet yazılarını Azərbaycan Res- publikasının Prezident aparatının siyasi sənədlər arxivində fond 1, siyahı 1, iş 24 qrifi ilə saxlanılan arxiv sənədi təsdiq edir. ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 115 Фаиг Абдуллайев____________________________________ 116 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 117 Bu sənədlərin ardıcıllıqla təhlili bir daha göstərir ki, millətimizin mənafeyi yolunda canından belə keçməyə hazır olan qəhrəman insanları aradan götürmədən Zəngəzurun verilməsi kimi məkrli və xəyanət dolu bir planı həyata keçirmək mümkün olmayacaqdı. Ona görə də lap əvvəldən başlayaraq planlı şəkildə həmin vətənpərvər insanları ləkələmək, onlara qara yaxmaq kimi iyrənc metodlardan istifadə edərək, onları öz yollarından götürmək üçün hər cür çirkin vasitələrə əl atmışlar. Bu xronologiyanı ardıcıl olaraq oxuculara çatdırmaqda məqsədimiz arxiv sənədləri əldə olunana qədər qaranlıq qalan və bir çox müəlliflərin təhrif edərək xalqa çatdırdıqları Zəngəzur həqiqətlərini üzə çıxarmaqdır. **** Azərbaycan Respublikası Prezidenti Aparatının Siyasi Sənədlər Arxivində fond 1, siyahı 1, saxlama vahidi 24 qrifi ilə saxlanan sənəddə aşağıdakı faktlar diqqəti çəkir. “Protokol N8 Siyasi və Təşkilat bürosunun birgə iclasının Protokolu 30 noyabr 1920-ci il İştirak edirlər: N.Nərimanov, Kaminskiy, Stasova, Orcenikidze, Sarkis, Yeqorov, Hüseynov, Qasımov,Qarayev, Serebrovski”. Bu iclasda gündəlik məsələ olaraq altı məsələ müzakirə edilsə də, ən çox bizim diqqətimizi çəkən bir məsələyə sizin də fikrinizi yönəltmək istəyirik. “Sovet Azərbaycanı ilə Sovet Ermənistanı arasında heç bir sərhəd yoxdur. Zəngəzurla Naxçıvan Ermənistana aiddir. Dağlıq Qarabağa isə öz müqəddəratını təyin etmək hüququ verilir. Və s. və ilx.” Bu da bu vaxta qədər milli qəhrəman edərək heykəlini başımız üstə qaldırdığımız Nərimanovun xalqımıza etdiyi Фаиг Абдуллайев____________________________________ 118 xəyanət. Gəlin açıq etiraf edək ki, bu gün bizim nəslimiz o dövrdəki xəyanətlərin acısını hələ də çəkir. 1920-ci illərə aid edilən sənədlərdən biri diqqəti çəkir. Həmin sənəd Azərbaycan Respublikası Prezident Aparatının Siyasi Sənədlər Arxivində fond 1, siyahı 2, saxlama vahidi 18 qrifi ilə qorunur. Sənədin məzmunu ilə sizi qısaca tanış etmək istəyirik. Sənəddə göstərilir ki, Qubadlı qəzasında Partiyanın vəziyyəti yaxşı deyil, yerli ilk partiya təşkilatı yaradılaraq yoldaş Sailyan onun məsul katibi seçilmişdir. Yoldaş Sailyan Bakıya gedərkən yerinə müavini Nəzər Heyədərovu təyin edib. Bu sənəddən açıq aydın görünür ki, Qubadlı qəzasının ilk partiya təşkilatının məsul katibi erməni Sailyan, onun müavini isə Nəzər Heydərov olmuşdur. Ermənilərin Nəzər Heydərova bəslədikləri xüsusi rəğbətin arxasında hansı niyyətlərin dayanmasını sonrakı arxiv sənədləri göstərəcək. **** Azərbaycan Respublikası Milli Dövlət arxivi 410-cu fond siyahı 1, iş 73 qrifi ilə saxlanan arxiv sənədlərin arasında 1920-ci ilin dekabrında bir erməni tərəfindən yazılan məktub diqqəti cəlb edir. Erməni ümumi məsələlərdən və öz problemlərindən, planlarından bəhs etdikdən sonra sevinclə məlumat verir ki, Nərimanovun teleqramını aldıq. Yoldaşlar, Zəngəzur və Naxçıvan Yeni Ermənistana verildi”. Bu sadəlövh məktubdan da məlum olur ki, Zəngəzuru və Naxçıvanı ermənilərə bağışlayan Nərimanov erməniləri hədsiz dərəcədə sevindirə bilib. Zəngəzurun verilməsi ilə bağlı çoxsaylı arxiv sənədləri var. Bu işlərdə xüsusi fəallıq göstərənlərdən biri də əslən Zəngəzurdan olan və gizli fəaliyyət göstərən xəyanətkar kommunistləri himayə edən Çingiz İldırım olmuşdur. Bu da onun imzaladığı sənəd: ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 119 Azərbaycan Respublikası Baş Milli Dövlət Arxivi: Fond: 410 Siyahı: 1 İş: 114 А.С.С.Р Народный Комиссариат Путей Сообщения Отдел ОБЩЕ-АДМ. «___» Декабря 1920 г. № 19/сек. Г. Баку В Азревком В ночь с 27 на 28 Апреля сего года, в целях свержения Мусаватскому Правительству и установления диктатуры пролетариата, принимая вместе со мной деятельное участие в подготовке к выступлению флота и отправки ультиматума Мусаватскому Правительству о сдаче власти тов. Владимир Хутулошвили. Отмечая с удовольствием революционную энергию тов. Хутулошвили завершившуюся свержением гнета мусаватистов и торжеством советской власти в Азербайджане, прошу о награждении его орденом Красного Знамени А.С.С.Р. НАРКОМПУТЬ Xalq Yollar və Rabitə Komissarı Çingiz İldırım. Azərbaycan İnqilab Komitəsinə. Bu ilin 27 apreldən 28 aprelinə keçən gecədə Musavat Hökumətinin devrilməsi və proletariatın diktarurasını qurmaq məqsədi ilə mənimlə birlikdə fəaliyyət göstərən, hərbi dəniz qüvvələrinin hücumunu təşkil edən ultimatumu Müsavat hökumətinə təqdim edən və hakimiyyətin alınmasını tələb edən – yoldaş Vladimir Xutuloşvili. Yoldaş Xutulaşvilinin inqilabi enerjisinin böyük ruh yüksəkliyi ilə qeyd etməklə nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm Фаиг Абдуллайев____________________________________ 120 ki, musavat hakimiyyətinin devrilməsi və sovet hakimiyyə- tinin bərqərar olmasında onun xüsusi xidmətlərini nəzərə alıb yoldaş Xutulaşvilini Az. SSR-nin Qırmızı Bayraq Ordeni ilə təltif edəsiniz. ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 121 Azərbaycan Respublikası Prezident Aparatının Siyasi Sənədlər Arxivi, fond 1, siyahı 74, saxlama vahidi 146 Фаиг Абдуллайев____________________________________ 122 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 123 Birinci sənəddə Çingiz İldırım göstərir ki, mənimlə birlikdə fəaliyyət göstərən Xutulaşvili Müsavat hökumətinin devrilməsi və hərbi dəniz qüvvələrinin hücumunu təşkil edən ultimatumu Müsavat hökumətinə təqdim edən Xutulaşvili “Qırmızı bayraq” ordeni ilə təltif edilsin. İkinci sənəddə, yəni fond 1, siyahı 74, iş 146 qrifi ilə qorunan sənəddə Çingiz İldırımın qardaşı Çingiz İldırımın üzvü olduğu hökumət tərəfindən həbs olunduğu göstərilir. Şamil bəy Sultanovun antisovet mövqedə və eyni zamanda bəy olduğu göstərilir. Sənəddə xüsusi pafosla göstərilir ki, Qubadlı kəndinin sakini olan Şamil bəy İldırım bəy oğlu həbs olunub. Buradan açıq-aydın görünür ki, Çingiz İldırımın xeyir –duası olmasa onun qardaşı Şamil bəy Sultanovu həbs edib, sonra da bəyan etməzdilər ki, bizim İldırımın qardaşı Şamil bəy Sultanovu həbs etdik. Bu sənəd özü-özlüyündə Çingiz İldırımın hansı mənəviyyatın sahibi olduğunu açıq-aydın göstərir. Şahidlərin dediyinə görə, Çingiz İldırımın atası İldırım bəy oğlu Çin- gizlə küsülü olaraq dünyasını dəyişib. İldırım bəyin ittihamı o olub ki, sən bizi kafirlərə satdın. Göründüyü kimi, Çingiz İl- dırımın həm atası, həm də qardaşı Şamil bəy onunla tamamilə əks mövqedə olub. Bu günün prizmasindan baxdıqda isə kimin milli, kimin antimilli mövqedə olmağı tam çılpaqlığı ilə görünür. Yollar və rabitə komissarı: Çingiz İldırım. Bəli, Nəriman Nərimanovlar, Çingiz İldırımlar xalqın hakimiyyətini, xalqın dövlətini devirənlərə, millətin qanını tökənlərə ordenlərin verilməsini tələb edənlər, o ordenləri təqdim edənlərdir. Фаиг Абдуллайев____________________________________ 124 O zaman 1920-ci ilin dekabr ayında çağrılan qurultayın çıxardığı qərar Nəriman Nərimanova göndərilmişdi və (1921- ci ilin martın 28-də Erməni rəhbərlərinin göndərdiyi siyahı) ona məlum idi ki, bu siyahı Zəngəzurun ermənilərə verilmə- sində birbaşa iştirak edən yerli xainlərin siyahısı idi. Bura- dan da belə nəticə çıxarmaq olur ki, Nəriman Nərimanov bu işlərdən bilavasitə xəbadar imiş və bu məslələrin bilavasitə təşkilatçısıymış. O, həmin dövrdə Azərbaycan İnqilab komi- təsinin sədri idi. Bu da o demək idi ki, Nəriman Nərimanov Azərbaycanın ən ali hakimiyyətinə rəhbərlik edirdi. Onun icazəsi və xəbəri olmadan belə taleyüklü bir məsələ kimlərsə tərəfindən həll oluna bilməzdi. **** 1920-ci ilə aid sənədlərin birindən (Siyasi Sənədlər Arxivi. fond 1, siyahı 1, saxlama vahidi 126) məlum olur ki, 1933- 1953-cü illərdə Azərbaycan Kommunist partiyası MK birinci katibi olmuş Mir Cəfər Bağırov Qarabağ inqilab komitəsi sədrinin müavini, daxili işlər şöbəsinin müdiri, təşkilat və təbliğat şöbəsinin rəhbəri olub. Bu sənəd təsdiq edir ki, Mir Cəfər Bağırov həmin dövrlərdə Qarabağda işləyib, Aslan bəy Sultanovla yaxın münasibətləri olub. Aslan bəy Sultanov Qa- rabağın və Zəngəzurun fövqəladə komissarı olduğu dövrlərdə Mir Cəfər Bağırov da Qarabağda tutduğu vəzifələrə görə As- lan bəy Sultanovun tabeçiliyi altında çalışmışdır. O özü dəfə- lərlə şahid olmuşdur ki, Aslan bəy Sultanov daşnaklara qarşı müharibədə necə qəhrəmanlıqlar göstərir. ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 125 Sonrakı dövrlərdə Bağırov AzÇK-nın sədri olanda Zəngə- zura gələrkən onu banditlər mühasirəyə alıb məhv etmək istə- dikdə, onu müşayət edənlərdən biri qaçmağa imkan taparaq Aslan bəyə müraciət edir və vəziyyəti ona izah edərək deyir: -Aslan bəy, banditlər bizi mühasirəyə alıblar, bizi öldürə- cəklər. Nədən məhz Aslan bəyə xəbər göndərilir? Çünki Bağırov artıq yaxşı bilirdi ki, onları belə bir vəziyyətdə xilas edə bilə- cək yeganə adam Aslan bəydir. Çünki, Bağırov Aslan bəyin bütün şücaətlərindən xəbərdar idi və o yaxşı bilirdi ki, 28-ci diviziyanı daşnak təcavüzündən də məhz Aslan bəy xilas etmişdi. Eyni zamanda bir vaxtlar 1920-ci ildə Mircəfər Bağırov Qarabağda inqilab komitəsinin müavini işləyərkən, Aslan bəy isə bütün Qarabağın və Zəngəzurun fövqəladə komissarı ol- muşdur. Bu da o deməkdir ki, Mircəfər Bağırov Aslan bəyin tabeçiliyində işləmiş və onun bütün fəaliyyətini şəxsən özü görmüşdür. Bundan sonra Mircəfər Bağırov mərkəzə yüksək vəzifəyə irəli çəriləndən sonra da Aslan bəyin necə qəhrəman olması barədə ətrafdakılara ağızdolusu danışırmış. Bu fikirləri Azərbaycan Respublikası Siyasi Sənədlər Arxivində fond 1, siyahı 1, saxlama vahidi 126 qrifi ilə qorunub saxlanılan arxiv sənədi təsdiq edir. Фаиг Абдуллайев____________________________________ 126 Fond 1, siyahı 1, saxlama vahidi 126 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 127 Aslan bəy M.C.Bağırovun xahişini alan kimi o bir an vaxt itirmədən Zəngəzur igidlərini ayağa qaldırır və dərhal Bağırovun mühasirəyə düşdüyü istiqamətə hərəkət edir, ora yetişərək bir-neçə tərəfdən mühasirəni yarır, Mir Cəfər Bağırovu xilas edir. Həmin döyüşdə Aslan bəyin dəstəsindən olan iki nəfər də düşmən gülləsindən qəhrəmanlıqla şəhid olur. Ölüm şokundan çıxan Mir Cəfər Bağırov Aslan bəyi qucaqlayıb bağrına basıb və deyib ki: -Aslan bəy, bizim sənə bir can borcumuz var... Daha sonra Mir Cəfər Bağırov Bakıda işlədiyi dövrlərdə təməli Qarabağda qoyulmuş dostluğuna sadiq qalaraq Aslan bəy Sultanova olan dərin hörmət və ehtiramını qoruyub saxlayıb, onu bir sıra problemlərdən vaxtında xəbərdar etməklə kömək edib. Bu barədə daha ətraflı sonrakı fəsillərdə məlumat verəcəyik. Фаиг Абдуллайев____________________________________ 128 Dördüncü fəsil Zəngəzurun Ermənilərə Verilməsi Ya Da Xainin Vətəni Olmur (Arxiv sənədlərinin təhlilləri) Əldə edilən arxiv sənədlərinin təhlili həmin sənədləri qruplaşdırmağın və qruplaşdırılmış sənədlər üzərində ayrı- ayrılıqda analizlər aparmağın zəruriliyini ortaya qoydu. Həmin sənədlərin arasında 1920-ci ilin dekabrında keçirilən qurultay, qurultayın çıxardığı qərar və mərkəzi rəhbərliyin həmin qərara münasibəti və reaksiyası diqqəti çəkir. Zəngəzurdan olan yerli kommunistlər 1920-ci ilin deka- brında Gorusda qurultay çağırır və Zəngəzurun ermənilərə verilməsinin labüd olduğunu bəyan edirlər. Bu barədə daha ətraflı faktlar gətirməyə və təhlillər aparmağa çalışacağıq. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, həmin qərarın müqabilində adı məlum olan o yerli xainlərin erməni rəhbərliyi tərəfindən mükafatlandırılması birmənalı şəkildə Azərbaycanın mərkəzi hökuməti qarşısında qoyulur. Onların siyahısı tərtib edilərək Azərbaycan inqilab komitəsinə, şəxsən Nəriman Nərimanova göndərilir. Sənəddə qeyd edilir ki, guya yerli qəza hakimiyyətinin başında duran rəhbər şəxslər qatı əksinqilabçılardırlar və təcili oaraq onların geri çağırılmaları tələb olunur, yerlərinə isə ermənilərə işləyən yerli xainlər təyin edilməsi təklif edilir. Əslində qurultayın qərarı Nərimanova çox yaxşı məlum idi, çünki əldə etdiyimiz arxiv sənədləri təsdiq edir ki, qəra- rın mətni qurultay bitər-bitməz ona – yəni Azərbaycan İnqi- lab komitəsinin sədri Nəriman Nərimanova və Azərbay-can Kommunist partiyasının Mərkəzi Komitəsinə göndərilmişdi. Daha dərinə getdiktdə isə ortaya çıxır ki, Nəriman Nərimanov ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 129 Azərbaycan İnqilab komitəsinə sədr təyin edildikdə Zəngəzu- run, Qarabağın və Naxçıvanın ermənilərə verilməsi kimi xəyanətkar bir öhdəliyi üzərinə götürmüşdü, əks halda bu vəzifə ona həvalə olunmazdı. Birbaşa Kremldən idarə olunan bu məkrli oyunlar Kremlin müti qulu olan Nəriman Nərimanova gün işığı kimi aydın idi. Elə ona görə də heç bir araşdırma, yoxlama, təhlil aparmadan ermənilərin göndərdiyi siyahını təsdiq edir. Məhz bu hadisə- dən sonra onların xəyanətlərinə qarşı insanları ayağa qaldıra biləcək yerli hökumətin rəhbərlərinə və şəxsən o hökuməti quran, daşnak hökumətinin məhv edilməsi hərbi planının birbaşa müəllifi, qəhrəman Aslan bəy Sultanova qarşı Nəri- man Nərimanovun xeyir-duası ilə qarayaxma kompaniyası başlayır. **** Nəriman Nərimanov bu qarayaxma kompaniyasını təşkil etməyi birbaşa Aslan bəy Sultanovun əmisi oğlu Çingiz İldırıma həvalə etmişdi. Çingiz İldırımın himayə etdiyi yerli kommunist partiyası üzvləri və Mirzoyanın yaratdığı “Xınzi- rək” təşkilatının üzvləri (Gorus Kommunist partiyasının filialı) əlbir olaraq, məqsədli şəkildə böhtan və qarayaxma kompaniyasını həyata keçirdilər. Bunu əlimizdə olan arxiv sənədləri də təsdiq edir. 1921-ci ilin yanvar ayında mərkəzdən (Bakıdan) göndərilən erməni məxfi işçiləri Zəngəzur qəzasına gələrək yerli hakimiyyətin başında duranları ləkləyən və onları daşnaklarla əməkdaşlıqda ittiham edən şər və böhtan dolu məlumatları mərkəzə ötürməyə başladılar. Həmin sənəddə Azərbaycan Kommunist partiyası MK-nin mandatı ilə gön- dərilən (milliyətcə erməni olan) məxfi işçilər bildirirlər ki, Qəza İnqilab Komitəsinin Sədri Xudabaxış bəy Sultanov və Фаиг Абдуллайев____________________________________ 130 qəza milis idarəsinin rəisi Aslan bəy Sultanov qırx milis işçisi ilə gələrək onları tərksilah edərək həbs ediblər. Sonra onlar- dan mandat tələb olunub. Onları həbs etməkdə məqsəd aralarında daşnakların olub-olmamasını araşdırmaq olub. Bü- tün diqqəti bu məqama xüsusilə yönəltmək lazımdır- o adamların arasında daşnakların olub-olmamasını dəqiqləş- dirmək! Bəli, onlar daşnak olmaqda şübhəli bilindikləri üçün həbs ediliblər. Mandatlar yoxlanıldıqdan və onların daşnak olmadıqları dəqiqləşdikdən sonra isə azad ediliblər. Bu sə- nədin o biri səhifəsində isə göstərilir ki, guya qəza rəhbərləri daşnaklarla birgə fəaliyyət göstərirlər. Bununla da açıq-aydın özləri-özlərini təkzib edirlər və öz ötürdükləri sənədlə təsdiq edirlər ki, onlar yalnız daşnaklara qarşı mübarizə aparırlar. Nəzərə almaq lazımdır ki, göndərilən məxfi işçilər erməni idilər, əgər yerli hakimiyyət bütövlükdə erməniləri düşmən hesab edərək onları məhv etməyi qarşılarına məqsəd qoymuş- dusa, o zaman məxfi işçilərin erməni olduqları kifayət edirdi ki, onlar yerlərindəcə güllələnsinlər. Özləri də qeyd etdikləri kimi, Aslan bəy Sultanov 40 nəfər milis işçisi ilə onları tərk- silah etmişdi, bü güc bəs edirdi ki, 7-8 nəfəri bir göz qırpı- mında aradan götürsünlər. Bu yerdə Aslan bəyin 1921-ci ilin aprel ayının 10-da Azərbaycan İnqilab Komitəsinə ünvanladığı ittihamedici mə- ruzəsi diqqəti çəkir. Aslan bəy məruzəsində bildirir ki, Xuda- baxış bəy Sultanov əksinqilabçı deyil və bu fikrini təsdiq edən arqumentlər də gətirir. (Xoşbəxtlikdən həmin o ittiham- edici məruzənin əlyazması əlimizdədir və bu əlyazma Azərbaycan İnqilab Komitəsində çap olunaraq Nərimano- vun iştirak etdiyi yığıncaqda dinlənilib) O, Xudabaxış bəyin qəza inqilab komitəsinin sədri olduğu vaxt yazılı şəkildə verdiyi əmri xatırladır. Əmrdə göstərilir ki, kim daşnaklarla ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 131 hər hansı bir əlaqəyə girsə yerindəcə güllələnsin. Bu fakt Xudabaxış bəyin əksinqilabçı olmadığını təsdiq edir. Azərbaycan KP MK tərəfindən göndərilən (Mirzoyanın) əvvəlcədən təlimatlandırılımş erməni məxfi işçiləri məruzələ- rinin əvvəlində onları daşnak hesab edərək həbs edən insanla- rı, həmin məruzənin sonunda onları himayə etdiyi daşnaklara ərzaq, silah-sursat və başqa zəruri köməklər göstərən qüvvə- lər kimi qələmə verirlər. Hətta ürəklərində Aslan bəy xofu olan ermənilər Aslan bəyin onlarla mərkəzdən göndərilən Arsen Karentsovu öldürmək istəməsini də qeyd edirlər. Guya ki, Karentsov meşəyə qaçaraq canını qurtara bilib. Bu da növbəti ağ yalandan başqa bir şey deyil! Arxiv sənədləri və şahidlərin dediyi kimi, quşu gözündən vura bilən sərrast atıcının qabağından qaçıb can qurtarmaq mümkün ola bilər- dimi? Məruzənin sonunda göstərilən qarayaxmalar onu bir daha sübut edir ki, bütün bu kompaniyalar məhz Aslan bəy Sultanova qarşı ünvanlanıb. Arxiv sənədləri göstərir ki, əslən Xələc kəndindən olan Aslan bəyin baş milis işçisi (cinayət axtarış şöbəsinin rəisi) Həsənqulu bəy guya camaatı yığaraq bəyan edib ki, mən bütün kommunistlərin hamısını qıraca- ğam, onlar bizim aramızda zərərli elementlərdirlər. Biz daş- naklarla birləşməliyik. Bakıda ruslar geri çəkilir, ingilislər gəlir. Məruzənin sonunda isə qeyd edilir ki, bütün bunları ona Aslan bəy Sultanov diqtə edir. Yenə də aydın şəkildə görünür ki, məruzənin əvvəli ilə sonu bir-birini təkzib edir. 1921-ci ilin aprel ayında isə yerli kommunist partiyasının üzvlərinin, Zəngəzurun satılmasının əsas ideyaverənlərinin mərkəzə ezam etdikləri Savalan Şirinov Zəngəzur qəzası barədə mərkəzə məlumat vermək üçün Bakıya KP MK-nə gələrək çıxış edir və məruzəsində bildirir ki, guya daşnak hökumətinin nümayəndələri qəzaya gələrək onlara – yəni Фаиг Абдуллайев____________________________________ 132 yerli kommunistlərə təklif ediblər ki, bizim Zəngəzur müsəl- manları ilə heç bir problemimiz yoxdur və biz ancaq bolşe- viklərə qarşı mübarizə aparırıq. Ona görə də biz mütləq müştərək bazar açmalı, birgə ticarət etməliyik. Bundan sonra daşnak hökumətinin nümayəndələri bizə təklif etdilər ki, müsəlman ərazilərində olan erməni kommunistləri tutub onlara təhvil verək. Gülməlidir, elə deyilmi? Daşnak hökumətinin nümayəndələri Azərbaycan tərəfin kommunistlərinə erməni tərəfin kommunistlərinin tutulma- sını təklif edir. Sual olunur, özlərinin də təbirincə desək gizli fəaliyyətə sıxışdırılan yerli kommunist partiyasının üzvlərinin əlində hansı güc və səlahiyyət var idi ki, daşnak hökuməti nümayəndələri onlara təklif etsin ki, kimisə tutub onlara təh- vil versinlər və birgə bazar yaratsınlar. Onlar sonra da qeyd edirlər ki, biz yerli kommunistlər daşnak hökumətinin bütün təkliflərini rədd etdik. Çingiz İldırımın himayə etdiyi bu yerli xainlər utanmadan bildirirlər ki, yerli hakimiyyətin rəhbərləri olan bəylər daş- nakların səsinə səs verdilər. Hansı ki, Çingiz İldırım və onun himayə etdiyi yerli xainlər yaxşı bilirdilər ki, daşnak hökumə- tinin dağıdılmasının hərbi planının müəllifi, yerli hakimiyyə- tin və hərbi qüvvələrin başında duran məhz Aslan bəy Sultanov olmuşdur və elə ona görə də mərkəz onun fəaliyyə- tinə qiymət vermiş, onu qızıl medalla təltif etmişdi. Bundan sonra isə ona daha böyük etimad göstərilmiş, o bütün Qarabağın və Zəngəzurun fövqəladə komissarı vəzifəsinə irəli çəkilmişdi. Bu vəzifədə olarkən də Aslan bəy mərkəzi Şuşa olan Qarabağ və Zəngəzurun fövqəladə komissarı olmaqla 20-yə qədər rayonun birbaşa rəhbəri olmuşdu. Lakin onlar (yerli kommunistlər) ona görə heç nədən çəkinmədən bu qarayaxma kompaniyasını aparırdılar ki, Nəriman Nərimanovun onlara birbaşa dəstək verdiyindən ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 133 yaxşı xəbərdar idilər. Çingiz İldırım da Nəriman Nərimano- vun xeyir-duası ilə öz əmisi oğlanlarına qarşı bu böhtan və qarayaxma kompaniyasına başçılıq edirdi. Aslan bəy öz mə- ruzəsində daşnak hökumətinin başçısı general Nijdenin bir- ləşmək üçün ona müraciət etdiyini (Aqarak kəndində) və onun bu müraciəti rədd etdiyi barədə mərkəzə məluimat verdiyini göstərir. Bir şeyi nəzərinizə çatdırmaq istəyirik ki, daşnak hökuməti yerli hökumətin rəhbərlərini qoyub guya gizli fəaliyyət göstərən və əllərində heç bir səlahiyyət olmayanlara müraciət edir. Buradan da belə bir nəticə çıxır ki, bütün bu oyunların arxasında sadəcə mərdləri qovaraq namərd etmək siyasəti dayanırmış. Daha sonra Savalan Şirinov bildirir ki, bütün rəhbər vəzi- fələri sovet maskası altında gizlənən keçmiş müsavatçılar tu- tur. Məruzənin sonunda göstərir ki, qəza milis idarəsinin rəisi Aslan bəy Sultanov Şuşadan aldığı bütün pulları öz yaxın adamlarına paylayır. Çingiz İldırımın idarə etdiyi bu yerli xainlər daha sonra mərkəzdən 200 qızıl ordu əsgərinin kömək üçün göndərilməsini və qəzanın bütün rəhbər işçilərinin gizlinə sıxışdırılan kommunistlərin təkidi ilə həbs edilməsini tələb ediblər. Həmin sənədi isə aşağıdakılar imzalayıblar: Savalan Şirinov, Nəzər Heydərov, Mirzə Muxtar Bayramov və başqaları... Yüklə 6,46 Mb. Dostları ilə paylaş:
|