Фаиг Абдуллайев
Председатель Ревком Азербайджанской Республики
Yüklə 6,46 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Председатель Ревком Азербайджанской Республики Секретарь Ревкома Аз. Республики Фаиг Абдуллайев____________________________________ 32 Aslan Sultanovun Qarabağın və Zəngəzurun fövqəladə komissarı təyin edilməsinin tərcüməsini sizə təqdim edirik. Aslan bəy Sultanov Qarabağın və Zəngəzurun fövqəladə komissarı təyin edilsin. Ona Azərbaycan Respublikası mərkəzi hakimiyyətinin nümayəndəsi olaraq bu qəzaların ərazisində fövqəladə və məhdudiyyətsiz səlahiyyətlər verilir. Vəzifəsindən və kimliyindən asılı olmayaraq həbs etmək və istintaqa cəlb etmək, eyni zamanda zərurət olarsa yeni qurumlar və təşkilatlar yaratmaq hüququ verilir. Bütün partiya təşkilatlarına, idarə və müəssisələrə, hərbi təşkilatlara göstəriş verilir ki, Aslan Sulatanovun əmr və göstərişlərini sözsüz olaraq yerinə yetirsinlər. Onun əmr və göstərişlərinə əməl etmək istəməyən hər kəs dərhal həbs olunaraq hərbi tribunala verilsin. Aərbaycan Respublikasının İnqilab Komitəsinin sədri N.Nərimanov Azərbaycan Respublikası İnqilab Komitəsinin katibi Göründüyü kimi bu mandat vasitəsilə Aslan bəy Sultano- vun səlahiyyətləri birbaşa mərkəzi hökumət tərəfindən təsdiq edilmişdi. Onsuz da Aslan bəy Sultanova bu mandat və səla- hiyyətlər verilənə qədər də onun əlində xüsusi səlahiyyətlər və güc vardı, mərkəz sadəcə olaraq bu gücü və səlahiyyətləri rəsmiləşdirdi. ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 33 **** Zəngəzur kommunistlərindən biri, Aslan bəy Sultanovun həmyerlisi və həmin dövrün qırmızı “qəhrəman”larından biri olan Nəzər Heydərov “Zəngəzur Dağlarında” adlı kitabın- da o dövrdəki hadisələrə dəfələrlə bu və ya başqa şəkildə toxunmuş, Aslan bəy Sultanovun Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə Zəngəzur qəzasının qəza mahal pristavı (yəni baş pristavı, bu da o deməkdir qəzanın tərkibinə daxil olan rayonların da pristavları onun tabeliyində olublar), eyni zamanda qəza rəisi Sərməstbə- yovun hərbi məsələlər üzrə müavini vəzifələrində olduğunu qeyd etmişdir. Bu vəzifəni tutmaq da o demək idi ki, qəzadakı pristavlardan başqa yerdə qalan bütün hərbi qurumlar da onun tabeliyinə daxil olublar. Nəzər Heydərov Aslan bəy Sultanovun müsavat haki- miyyəti dövründəki fəaliyyətindən yazaraq onu müsavatçı, bəy oğlu, sinfi düşmən damğaları ilə damğalasa da, Sovet hakimiyyəti dövrünün ilk quruculuq illərində Aslan bəyin yeni quruluşun fəhlə-kəndli hökuməti olduğuna inanmasın- dan, ona görə də bütün gücünü və qüvvəsini yenə də öz xalqına sərf etməsindən, onun xalqının daxildəki və xaricdəki düşmənlərinə qarşı barışmaz mübarizə aparmasından, dəfə- lərlə real ölüm təhlükəsi ilə üz-üzə qalmasından, XI ordunun 28-ci diviziyasını necə xilas etməsindən, daşnak hökumətinin baş komandanı general Sumbatı, general Manuku necə böyük Фаиг Абдуллайев____________________________________ 34 məharətlə uzaq məsafələrdən atəş açaraq öldürməsindən bir kəlmə də olsa söz açmır. Buradan da belə bir nəticə çıxır ki, Nəzər Heydərov öz kitabında yazdığı kimi hər zaman hadisələrin önündə deyil, heç arxasında da getmirmiş... Bunu əlimizdə olan arxiv sənədləri bir daha təsdiq edir. Görəsən bütün ömrünü şərəfli və əqidəli insanlara qara yaxmağa sərf edən Nəzər Heydərov və onun əqidə qardaşları bu faktları - əqidəli və şərəfli ömür yolu keçən insanlar barədə danışmağı, onların etdikləri qəhrəmanlıqları nədən xalqdan gizlətmiş, belə faktların üstündən sükutla ötüb keçmişlər? Bu sualların cavabını özünüz tapacaqsınız... Nəzər Heydərov kitabında öz uşaqlıq və gənclik illəri barəsində ürək ağrısı ilə söz açır, çətin şəraitdə yaşadığını, heyvanlarla bir damın altında qaldığını qeyd edir, gecələri səhərə qədər malın-heyvanın yaş peyininin qoxusundan yata bilmədiyini yazır. (N.Heydərov, “Zəngəzur dağlarında” kitabı Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1989-ci il. səh 126). Qaçılmaz həqiqətdir ki, o dövrdə Nəzər Heydərov kimi ağır şəraitdə yaşayan minlərlə insan olub, lakin onların çox az bir qismi keçmişindən, yaşadığı acılardan intiqam almaq üçün yalnız xəyanət yolunu seçib. Nə qədər acınacaqlı da olsa bu faktdır. ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 35 Xəyanətin Başlanğıcını Təsdiq Edən İlk Sənəd Azərbaycan Respublikası Baş Milli Dövlət arxivi FOND: 410 SİYAHI: 1 İŞ: 130 Сводка № 116 от 12-го декабря. ЗАНГЕЗУР. На съезде ответственных работников Зангезура о присоединении Мусульманской части к армянской из общих докладов вытекало следующее: Двухлетняя национальная война истощила Зангезур до крайности. Как мусульманские так армянские посевы почти уничтожены, крестьяне наги и особенно страдают ввиду наступления ранней зимы. Земля давно покрыта снегом, солнца не видно. Край переполнен беженцам которое спят под открытым небом, не имеют ни откуда помощи. Сознавая что Красная Армия стоит на защите интересов их , крестьяне отдают все что имеют. В отношении внутреннего порядка чувствуется отсутствие работников: везде организованы Ревком, школ нет так как отсутствуют постройки, учебники бумаги и пр. канцелярские принадлежности. Bu arxiv sənədinin tərcüməsi aşağıdakı kimidir: 12 dekabr 1920-ci il. N 5564 \ 12487 Фаиг Абдуллайев____________________________________ 36 Azərbaycan İnqilab Komitəsinə MƏLUMAT Zəngəzur Zəngəzur qəzasının məsul işçilərinin Zəngəzurun müsəl- man ərazilərinin ermənilərə birləşdirilməsi ilə bağlı çağırıl- mış qurultayındakı nümayəndələrin çoxsaylı çıxışlarından aşağıdakı nəıticəyə gəlmək olar: Milli münaqişələr zəminin- də iki ilə yaxın davam edən müharibə Zəngəzurdakı vəziyyəti son həddə gətirib çıxarıb. Müsəlman kəndlərində olduğu kimi erməni kəndlərində olan torpaqlar da demək olar ki, zəbt olunub. Kəndlilər qapını kəsdirən qışın gəlişindən daha çox narahatdırlar. Torpaq çoxdandır ki, qar altında qalıb, günəş görsənmir. Hər tərəf açıq səma altında gecələməli olan, heç bir yerdən yardım gözləməyən qaçqınlarla doludur. Qızıl Ordunun onlara kömək edəcəyini dərk edən kəndlilər son tikələrini də onlara verməyə hazırdır. Daxili nizam-intizamın bərqərar olmasında dövlət qulluqçularının iştirakı nəzərə çarpmır. Hər yerdə inqilab komitələri təşkil olunub. Tikinti işləri getmir, məktəblər yoxdur, quruculuq işləri aparılmır, dərsliklər, kağız, bir sıra dəftərxana ləvazimatları çatışmır. Azərbaycan Respublikası Baş Milli Arxiv idarəsinin 410- cu fondu. Siyahı 1, iş 130 Eyni sənəd AKP MK-nə göndərilmiş və Azərbaycan Respublikası Prezident Aparatının siyasi sənədlər arxivində Fond 1. Siyahı 1. İş 110 qrifi ilə saxlanılır. İnqilab Komitəsinə verilən məlumatla tanış olduqda insanın qanını donduracaq bir fakt, o faktın arxasında isə ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 37 məkrli bir niyyətin dayandığı diqqəti çəkir. Sənədlə tanış olduqda bir fakt insanda ikrah hissi doğurur ki, bizim Azərbaycan tərəfindən olan qurultay iştirakçıları çox primitiv bəhanələr gətirməklə(guya ki, dərslik, kağız, dəftərxana ləvazimatları çatışmır) Zəngəzurun Ermənistana birləşdiril- məsinin labüd olduğunu bildiriblər. Həmin qurultayda çıxarılan qərar əslində Azərbaycan xalqının kürəyinə saplan- mış zəhərli bir xəncər idi. Qurultayın məqsədi Türk dünyasını coğrafi cəhətdən bir-birindən ayrı salmaqdan ibarət idi. Qurultay nümayəndələri, Çingiz İldırımın himayə etdiyi yerli xainlərlə birlikdə bəsit və gülüş doğuran faktları əsas götürərək Zəngəzurun Ermənistana verilməsini qaçılmaz hesab ediblər. Qurultay iştirakçılarından biri, o dövrdə fəal kommunist- lərdən biri olan Nəzər Heydərov sonradan yazdığı “Zəngəzur dağlarında” adlı kitabında yazır ki, “ Belə ağır bir şəraitdə Zəngəzur qəza partiya təşkilatının qurultayı çağırıldı. Qurul- tay 1920-ci ilin ikinci yarısında Gorusda açıldı. Qurultayın işinə Armenak Qaragözov rəhbərlik edirdi”. Arxiv sənədləri təsdiq edir ki, Çingiz İldırım Zəngəzurun Ermənistana verilməsində canfəşanlıq göstərən, xalqına xəyanət yolunu seçən qüvvələrə birbaşa rəhbərlik edib və onları bu işlərə ruhlandırıb. (Azərbaycan Respublikası Prezidenti Aparatının Siyasi sənədlər arxivi. Fond 1, siyahı 2, saxlama vahidi 139). Bu sənədi sizə təqdim edirik: Фаиг Абдуллайев____________________________________ 38 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 39 Фаиг Абдуллайев____________________________________ 40 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 41 Фаиг Абдуллайев____________________________________ 42 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 43 Armenak Qaragözov həmin dövrlərdə Zəngəzurun Ermənis- tan tərəfinin fövqəladə komissarı olub. Həmin dövrdə Zəngəzurun və Qarabağın Azərbaycan tərəfinin fövqəladə komissarı isə kommunist partiyasının üzvü olmayan Aslan bəy Sultanov olmuşdur. O dövrdə Azərbaycanda yeganə kommunist partiyası üzvü olmayan fövqəladə komissar Aslan bəy olmuşdur. Nəzər Heydərov adı çəkilən kitabında yazır ki, “Qurulta- yın nümayəndələri Zəngəzurun həm erməni, həm də azər- baycanlılar hissəsindən olan partiya təşkilatlarının nümayən- dələri idi. Qurultay qəza komitəsi seçdi. Komitənin rəyasət heyətinin üzvləri Akop Komari, Xristofor Mkrtıçyan, Maqiç Maşur- yan, Oruc Babayev, Kərim İsgəndrov və bu sətirlərin müəllifi (müəl: yəni Nəzər Heydərov)”. Əgər əldə etdiyimiz arxiv sənədləri olmasaydı qurultayın nə üçün çağırıldığı və hansı qərarı qəbul etdiyi indiyədək xalqa məlum olmadığı kimi, yenə də gizli olaraq qalacaqdı. Yəqin elə həmin sətirlərin müəllifi Nəzər Heydərov özü də ağlına sığışdıra bilməzdi ki, illər boyu üstünü pərdələdiyi gizlinlər bir gün üzə çıxa bilər. Çıxa bilər və həqiqət aşkar olar. Nəzər Heydərovun kitabında qurultay haqqında ümumi məlumat verilsə də konkret olaraq qurultayda baş vermiş xəyanət haqqında bir söz belə işlənməyib. Qurultayın çıxar- dığı qərar Zəngəzurun Ermənistana verilməsi idi. Əgər Nəzər Heydərov bu qərarın xəyanət olduğunu doğrudan da bilmirdisə nədən kitabında qərar haqqında sükutla keçir. Bu barədə bir məlumat da olsun yazmır. Hər bir qurultayın çıxardığı qərar olur. Arxiv sənədləri çıxarılan qərarın nədən ibarət olduğunu açıb göstərdi. Amma təəssüflər olsun ki, həmin qərardan sonra Azərbaycan xalqının başına gətirilən Фаиг Абдуллайев____________________________________ 44 müsibətləri öz gözləri ilə görən bir adam kitabında bunu yazmır. Bunun səbəbi onun özünün birbaşa bu xəyanətdə fəal iştirakıdır. Nəzər Heydərovun nədən belə canfəşanlıq etməsi, bu xəyanətin müqabilində mükafat olaraq nə qazanacağı onun özünə çox yaxşı bəlli idi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, arxiv sənədlərinin təsdiq etdiyi kimi azərbaycan tərəfdən gizli fəaliyyətdə olan bütün kommunistlər o qurultayda iştirak etmiş, qurultayda bir maddədən ibarət olan gündəliyi təklif etmiş, çıxarılan qərara yekdilliklə səs veriblər. Həmin qərardan sonra baş verən hadisələrin xronologiyası az-çox xalqa məlumdur. Gizli qalanları isə arxiv sənədləri üzə çıxarır. Baş Milli Dövlət Arxivinin 27-ci fondudna, siyahı1, iş 150 qrifi ilə qorunan 1921-ci ilin 28 mart tarixində 477 saylı məxfi sənədlə Ermənistan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin sədri Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinə və Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədrinə aşağıdakı məzmunda bir məktub göndərir. Azərbaycan Respublikası Baş Milli Dövlət Arxivi fond 27, siyahı 1, iş 150 Копия вторичное 58 Центральный Комитет Коммунистической партии В Ц.К.К.П. Армении 28 марта 1921 года № 477 Председатель Ц.К.К.П. Армении просит Вас в срочном порядке отозвать из Кубадлинского уезда «Зан- гезур»следующихконтрреволюционеров: 1)Худабахыш Бека Султанова /Предревком/, 2)Аслан Бека Султанова ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 45 /Начальник Уезд милиции/, 3) Бехбуд Бека Султанова /Член следственной комиссии/, 4) Исрафил Бека Султанова /Ст. милиционер/, 5) Исфандияр Бека Ходжа- ганского /начальник участковой милиции/ и организовать вновь Ревком в этом же районе из следующих товарищей которых рекомендует все наши ответственные Занге- зурские товарищи а также и я. Предревкомом Назара Гейдарова, товарищи его Орудж Бабаева, секретарем Джамбина Моминова, на- чальника милиции Али Шарифова, снабдит их мандата- ми от Наркомвну. дел, передав тов. Баграмову для вручения им. Секретарь /подпись/ С подлинным верно Завканц Ц.К. А. Каринцова ЦК АзКП препровождает вам копию в отношения ЦК КП Армении от 21/III-21 года за номер 477 на распоряжение. Бу архив сянядинин арха щиссясиндя ися бизим рящбярлик тяряфиндян ермянилярин эюстяришляринин бирмяналы гябул олундуьу айдын олур. Фаиг Абдуллайев____________________________________ 46 Bu arxiv sənədinin tərcüməsi aşağıdakı kimidir: “Ermənistan KPMK-nin sədri sizdən xahiş edir ki, təcili olaraq Zəngəzur mahalının Azərbaycan hissəsinin Qubadlı qəzasından aşağıdakı əksinqilabçılar təcili olaraq geri çağırılsın: 1) Xudabaxış bəy Sultanov (İnqilab komitəsinin sədri), 2) Aslan bəy Sultanov (qəza milis idarəsinin rəisi), 3) Behbud bəy Sultanov (istintaq komissiyasının üzvü), 4) İsrafil bəy Sultanov (baş milis işçisi (müəl: yəni qəza milis idarəsinin cinayət axtarış şöbəsinin rəisi)), İsfəndiyar bəy Hocaxanski (qəza milis idarəsinin sahə müvəkkilləri şöbəsinin rəisi) Zəngəzurun bütün məsul şəxslərinin və şəxsən mənim xahişimə əsasən yenidən İnqilab komitəsinin aşağıdakı tərkibdə təşkil olunmasını təklif edirik. İnqilab Komitəsinin sədri Nəzər Heydərov, onun yoldaşları Oruc Babayev, katib Canbin Möminov, milis rəisi Əli Şərifov onlar Xalq Daxili İşlər Komissarlığının mandatları ilə təmin edilsin və yoldaş Baqramova verilsin ki, adları çəkilən yoldaşlara təqdim etsin. Əsli ilə düzdür MK Dəftərxana müdiri A. Karensova Həmin sənədin arxasında isə göstərişin heç bir tərəddüd- süz Nəriman Nərimanov tərəfindən yerinə yetirildiyi diqqət- dən yayınmır. Bu erməni tərəfin Azərbaycanın daxili işlərinə və kadr siyasətinə birbaşa müdaxilə etməsi deməkdir. Azərbaycan İnqilab komitəsinin sədri Nəriman Nərimanov təbeçiliyində olan Xalq daxili İşlər Komissarı Həmid Sultanova birbaşa göstəriş verir ki, ermənilərin təklifini olduğu kimi icra etsin. ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 47 Bu həmin Nəriman Nərimanovdur ki, 1920-ci ilin noyabr ayında Azərbaycanı işğal edən və demokratik respublikanı dağıdan, indiki üçrəngli bayrağımızı ayaqlar altına ataraq tapdalatdıran işğalçı, qaniçən rus zabitinin təltif olunmasına görə bir əmrə imza atmışdı: (Baş Milli Arxiv idarəsini (keçmiş məxfi fond sayılılırdı) Fond 410. siyahı 1, iş 32) Azərbaycan Respubliksı Baş Milli Dövlət arxivi Fond: 410 Siyahı: 1 İş: 32 ПРИКАЗ А З Р Е В К О М А От 13-го ноября № 3 Начальник войск охраны и обороны железных дорог доблестной ХI Армии и Азербайджанской Социалис- тической Советской Республики и военный комиссар тов. Ефремов Михаил Григорьевич награждается орде- ном Красного Знамени Азербайджанской Социалисти- ческой Советской Республики за взятие гор. Баку 27-го апрели 1920 г. и за молниеносный смертельный удар нанесенный тов. Ефремовым в сердце буржуазного мусаватского правительства Азербайджана. Знак ордена Красного Знамени тов. Ефремову, Михаил Григорьевичу выдан № I.- Подлинный подписали: Предазревкома Наримaн Нариманов Наркомвоенмор А.Караев Секретарь Азревкома Габричидзе С подлинным верна: Фаиг Абдуллайев____________________________________ 48 Bu sənədin tərcüməsi belədir: Azərbaycan İnqilab Komitəsinin Əmri 13 noyabr 1920-ci il. №3 XI Ordunun və Azərbaycan Sovet Sosialist Respub- likasının dəmir yollarının təhlükəsizliyi və mühafizəsi idarəsinin rəisi və hərbi komissarı hörmətli yoldaş Efremov Mixail Qriqoriyeviç 1920-ci il aprel ayının 27-də Bakı şəhə- rinin allınmasında və burjua müsavat hökumətinin ürəyinə ildırımsürətli zərbə endirdiyinə görə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının qırmızı bayraq ordeni ilə təltif edilsin. Əsli ilə düzdür: Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri N.Nərimanov. Hərbi və dəniz komissarı: Əliheydər Qarayev Azərbaycan İnqilab Komitəsinin Katibi: Qabriçidze. Göründüyü kimi, Nəriman Nərimanov indi dalğalanan üç rəngli bayrağımızı ayaqlar altına atan Yefromovu “qırmızı bayraq” ordeni ilə təltif edir. Başqa yolla o dövrdə Nəriman Nərimanov necə vəzifə tuta bilərdi. Nəriman Nərimanov antimilli mövqedə olmasaydı və üzərinə cinayətkar öhdəliklər götürməsəydi onu böyük vəzifələrə təyin etməzdilər. Bu yerdə Nəriman Nərimanovun əqidə qardaşı Məşədi Əzizbəyovun qızı, akademik Püstə xanım Əzizbəyovanın Nəriman Nərimanova həsr etdiyi “Ailə şərəfi” adlı kitabında, 13-cü səhifədə göstərilir ki, Nəriman Nərimanov oğlunu qucağında tutub köhnə dostu və döyüş yoldaşı 1920-ci il aprelin 27-də Bakıya yürüş edən zirehli qatarların komandiri Yefremovun söhbətinə qulaq asırdı. Ovcunu çənəsinə dirəyən Nəriman da Mixail Qriqoriyeviçi dinləyirdi. Yefremov deyirdi: –Aprelin ortalarında bizim XI ordu Azərbaycan və Gürcüstan sərhədinə yaxınlaşdı. Biz sovet respublikaları üçün ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 49 həddindən artıq lazım olan neft diyarını, Bakı şəhərini burjuaziyanın əlindən almaqla Azərbaycan fəhlələrinə kömək göstərmək haqqında sovet hökumətinin əmrini səbirsizliklə gözləyirdik. Hər bir döyüşçü hücuma hazırlaşırdı. Silahını təmizləyir, paltarını, ayaqqabısını qaydaya salırdı. Nəhayət, aprelin 25-də səhra qərargahında bizə döyüş əmri verdilər. Aprelin 26-da axşam əmr qoşunların nəzərinə çatdırıldı. Aprelin 27-də sübh çağı desant dəstəsi olan zirehli qatarlardan başqa, ordunun bütün qoşunlarına hücuma keçmək əmri verildi. əmrdə hücum vəzifəsi bu cür qoyulmuşdu: Ordu dəmir yolları döyüş sahəsinin rəisi Yefremov yoldaş bütün zirehli qatarlara komandanlığı birləşdirməyi aprelin 27- də cəsarətli və qəti zərbə yendirməklə Bakıya daxil olmalıdır. Bakı stansiyasına yiyələndikdən sonra dəniz limanına çıxmalı, düşmənin dəniz artilleriyası ilə döyüşə girməlidir. Yefremov papiros yandırdı. Dərin bir qüllab vurub, pəncərədən bayıra baxdı. Yefremov sözünə davam etdi. Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri Nəriman Nərima- novun xüsusi qatarı da həmin yolla irəliləyirdi. Bizim zirehli qatarlar Sovet Azərbaycanının paytaxtına yaxınlaşırdı. Bakıda hamı gecə-gündüz işləyir, indiyədək görünməmiş yeni dünya yaradır, Leninin vəsiyyətlərini yerinə yetirirdi. Nəriman Nərimanov günlərlə evinə qayıtmırdı. Göründüyü kimi, Püstə xanım Əzizbəyova təsdiq edir ki, Bakını işğal edən müstəqil dövlətimizi deviren, indiki dalğalanan üçrəngli bayrağımızı ayaqlar altına atdıran Yefremovun yaxın dostu imiş. Əgər Yefremov olmasaydı, Azərbaycanı işğal etməsəydi, yəqin ki, Nəriman Nərimanov da Azərbaycanın ali hakimiyyətinə rəhbər təyin olunmazdı. Ona görə də Püstə xanım xüsusi olaraq vurğulayır ki, Nəriman Nərimanovun köhnə dostu və döyüş yoldaşı Yefre- Фаиг Абдуллайев____________________________________ 50 movun söhbətlərinə diqqətlə qilaq asırdı. Ancaq görsənir ki, Püstə xanım Əzizbəyovanın o vaxtki məxfi fondda saxlanılan arxiv sənədindən xəbəri yox idi. Hansı ki, Nəriman Nərima- novun hakimiyyətə gəlməsini təmin edən Yefremovu Bakını işğal etdikdən sonra Nəriman Nərimanov ölkənin ən ali ordeni ilə təltif etdi. İşğalçı dostunun dırnaqarası fəaliyyə- tini yüksək qiymətləndirdi. Bu əmri imzalayarkən Nəriman Nərimanov, sonra onun əqidə qardaşı Əliheydər Qarayev və bir də İnqilab komitəsinin katibi Qabriçidze olmuşdur. Çox təəssüflər olsun ki, bəzi insanlar bizim tariximizə qarşə gedərək tamamilə məntiqdən kənar fikirlər irəli sürürlər. Çoxları iddia edir ki, XI ordunu Azərbaycana Əliheydər Qarayevlə Çingiz İldırım dəvət etmişdir. Ancaq həqiqət, arxiv sənədləri başqa şey deyir. Işğalçı Yefremovun təltif olunması barədə əmrə Nəriman Nərimanovla birlikdə Əliheydər Qarayev də qol çəkib. Belə olan halda bunlar necə başqa-başqa mövqedə ola bilərlər. Püstə xanım Əzizbəyova Nəriman Nərimanova həsr etdiyi kitabında göstərir ki,,. Nəriman Nərimanov yenicə işə başlayan həkim kimi qazandığı maaşından qəpik-qəpik ayırmalı olurdu ki, tibb institutunda oxuduğu zaman ona təqaüd verən milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin borcunu qaytara bilsin. Ehtiyac içərisində yaşayırdı, lakin fikrindən dönmürdü. Bu fikirləri həmin kitabın 27-ci səhifəsində bildirir. Püstə xanım Əzizbəyovanın da təsdiq etdiyi kimi Nəriman Nərimanov tibb institutunda oxuduğu zaman onun yaşayışını təmin edən Hacı Zeynalabdin Tağıyev olub. Sonra da göstərir ki, guya Nəriman Nərimanov institutu qurtarıb təzə həkim işləyən vaxtı qazandığından qəpik-qəpik ayırıb Hacı Zeynal- abdin Tağıyevin borcunu qaytarmaq istəyib. Bu yerdə bir el misalı yerinə düşər: ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 51 “Əzrayıl balama dəyməsin, öz balası özünə qalsın”. Onun borcunu qaytarmaq istəyən Nəriman Nərimanovun göstərişi ilə Hacı Zeynalabdin Tağıyevin əlindən bütün sərvətləri alındı. O, çox acınacaqlı vəziyyətə düşür. Deyilənlərə görə hətta Hacı Zeynalabdin Tağıyevin həyat yoldaşı aclıqdan dünyasını dəyişib. Göründüyü kimi, institutda oxutdurduğu, çörək verdiyi, atalıq etdiyi, pul verdiyi Nəriman Nərimanov Püstə xanım Əzizbəyovanın təbiri ilə desək, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin borcunu bu cür qaytardı (Bu yerdə xalq içində çox işlədilən bir misalı xatırlamaq yerinə düşər: “Yetimə sual verirlər: Kimi söyərsən? O, da fikirləşmədən cavab verir ki, mənə çörək verəni” ) Bütün bu əməllər vəzifə tutmaq üçün idi. Çox təəsüflər olsun ki, müstəqil dövlətimizi qan içində boğan onun Nəriman Nərimanovun təbiri ilə desək ildırım sürəti ilə ürəyinə zərbə vuran Şərqdə qurulan ilk demokratik müstəqil dövlətimizi vəhşicəsinə devirən düşmənlərə dəstək verir, onu ölkənin ən yüksək ordeni ilə təltif edir. Bu gün isə çoxlu insanlar onu müdafiə edirlər. Nəriman Nərimanovun hərəkətlərinə müəyyən donlar geyindirirlər. Guya ki, ona təzyiq ediblər, yoxsa o bu hərəkətləri etməzdi. əcəb məntiqdir. Hər cür cinayətləri et, sonra da ittiham obyektinə çevriləndə de ki, mənə təzyiq ediblər, yoxsa mən bu cinayətləri etməzdim. Bu məntiqlə də hər bir cinayət edən özünə haqq qazandıra bilər. Mənə təzyiq etdilər, yoxsa mən cinayət etməzdim. Xoşbəxtlikdən Aslan bəy Sultanovun mərkəzə ünvanladığı ittihamedici məruzəsinin əlyazması Azərbaycan Respublikası Prezident Aparatının Siyasi Sənədlər Arxivində fond 1, siya- hı 2, iş 139 qrifi ilə, Azərbaycan Baş Milli Dövlət Arxivində fond 410, siyahı 1, iş 205 qrifi ilə qorunub saxlanılmşdır. Indisə sizə Aslan bəyin öz əli ilə yazdığı ittihamedici məruzəni təqdim edirik: Фаиг Абдуллайев____________________________________ 52 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 53 Фаиг Абдуллайев____________________________________ 54 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 55 Фаиг Абдуллайев____________________________________ 56 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 57 Фаиг Абдуллайев____________________________________ 58 Azərbaycan Milli Dövlət Arxivi, fond 410, siyahı 1, iş 205 КОПИЯ 242 В АЗРЕВКОМ ДОКЛАД Каждый раз своевременно и аккуратно Управление мною информировалось, как о положении вообще уезда, так касательно деятельности и состояния вверенной мне милиции, ответа на свои переписки я почему то ни разу не получал. Положение Советвласти в Кубадлинском уезде в данное время крайне критическое: и это обусловливается тем, что с одной стороны престиж ее подрывается нежелательными и даже вредными для большевизма элементами внутри, а с другой - дашнаки неотвязчиво предъявляют свои неприемлемые, требования: войти с ними как в политическое так и торговое сношение. 1. Приглашение дашнаками представителей мусуль- манского населения от 6-го Апреля с/г, в сел. Акарак для обсуждения так называемых, важных вопросов в при- сутствии главнокомандующего Нижде. 2. Разновременное предложение посещать взаимно для торговой цели как их, так и мусульманский ярмарки и. т.д. Против возможного сближения пограничных мусуль- ман дашнаками принимались зависящие меры и я обо всем этом писал доклад Центру. Но как ни сильна антиболшевикская мера, предпри- нимаемая дашнаками против власти она никак не в состояний причинить нам того вреда, какой наносится нашему делу внутренними врагами, кои, являясь ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 59 прочными предателями работают среди нас под маской партийных и преданных советской власти работников нося в душе корысти больше всего заботься о захвате власти в свои руки для проведения своих железных интересов, с какой целью стараются заинтересовать и загрязнить искренно и честно работающих. Опасная нам не провокация и не предложение дашнаков а губительно для нашей идеи недобросовестное, вполне аферисти- ческое отношение к честным работникам подобных элементов внутри страны, мешающих правильному течению работы Советвласти. На днях стало нам известно, что Уездный Ревком Центром реорганизован. Также я устранен от занимаемой мною должности Начальника Уездной Милиции; а почему мне официально ничего не известно; но я более чем уверен, что эта совершена вследствие ложной информации, представленной Центру врагами власти, относительно ответственных работников уезда. По имеющемуся сведению беглец, аферист, обвиняющийся в 18 преступных деяниях, жит.сел. Кубатлы Мирза Мухтар Байрамов, который, благодаря своей аферистической умелости мог, не будучи партийным, пройти в одно время секретари компартии в Кубадлинском уезде и стал за тем под маской партийного злоупотреблять своей властью, допустив ряд бесчинств и не законных поступков, пробрался в Баку с несколькими прибывшими из дашнакскаго района в Кубатлу, подпольными работниками-армянами, кои в Кубатлах остановились и несколько дней гостили в доме Мирза Мухтара Байрамова. Последний, чтобы свергнуть преследующих его за преступность лиц стоявших во главе власти в уезде, наговорил тем подпольным работникам на них Фаиг Абдуллайев____________________________________ 60 возводя всякую вину и выдавая их за сторонников Нижде и за буржуев. Те же в свою очередь по подстрекательству Байрамова, как в Шуше, так и в центре стали информировать высшие органа относительно Кубатлинс- кйх ответственных работников с отрицательной стороны. Таким путем в Шуше вследствие совершенно ложных докладов, ни кем не проверенных сидит в заключении Председатель Ревкома Худабахиш Султанов, обвин- яемый якобы в контр революции. Тогда, как последний честный преданный Советской Власти человек. И во время своей службы в Ревком отличился добротою и стойкостью характера, покровительствуя бедным и неимущих чем расположил к себе не только служащих, но и главным образом и весь народ. Что он сын не состоятельных родителей и не контр революционер, это можно установить не одними голыми словами, а допросом местных жителей и всех служащих и строгою проверкою представленного против его материала. Одно то что Худабахыш Султанов будучи Предревком, по случаю «авданской ярмарки», где дашнаки и темные мусульмане вели торговлю, издает письменный приказ с Аладниского Поста Аббасалию Алмурадову не только задержать продающих продуктов дашнакам и конфисковать все, но и убить тех кто входит в сношение с дашнаками. Одно это ясно говорит о том. что Худабахиш Султанов не есть контр революционер. Он страшно не терпел саботажников среди советработников. По его распоряжению был задержан, бывший Начальник милиции уезда Али бек Шарифов, растративший до полмиллиона рублей козеных денег и не хотевший представить отчет Ревкому по должной часть на какого Шарифова имелось и имеется также множество и других ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 61 жалоб арестован согласно его приказа и Предучревком Ханлыгского участка Юсиф Юсифов провинившийся в разных проступках. Он напал также на следы преступных деяний афериста и саботажника Байрамова, выдавшего себя за партийного работника /есть справка от компартии, что Мирза Мухтар Байрамов не есть партийный/ который однако при обнаружении своих проступков ухитрился бежать от власти. О Худабахише Султанове дан отзыв из компартии с ходатайством об освобождении. О нем ходатайствуют перед Шушинским Полит-Бюро все ответственые работники уезда. Что же касается меня и моей службы то я прошу собрать сведения обо мне от беспристрастных товари- щей: 1. Командира 84 бригады 28 дивизии т. Семенова. 2. Военкома т. Карковенко, 3.Нач-ка штаба Мызрыкова. 4. Военкома Черниковского, 5. Бригадного адъютанта Фе-одрова. 6. Командира 25 полка Копиянка, 7. Коман- дира 252 полка Горностаев. 8. Помощника его Парсада- нова, нынешний командир 251 полка, 9. Командира 250 полка т. Челов, нынешний командир 252 полка в Шуше, 10. Бывший командир 252 полка тов. Вейцеховски, 11. Начальник 28 дивизии тов. Нестеровский. С 15 июля по 20 ноября сг. года я вместе этими товарищами самоотверженно бился с дашнаками не жалея себя и своей жизни и не однократно подвергаясь опасности. При взятии медного завода в бою меня дашнаки ранили в голову; я лежал в военном лазарете в Герюсах, о чем -имею свидетельство от 84 бригады. За тем после отозвания красно армейцев из пределов Зангезура. Я был назначен Чрезвычайном Комиссаром Зангезура и Карабаха Начальником Кубатлинской уезд- Фаиг Абдуллайев____________________________________ 62 ной милиции (низменного Зангезура) и с того времени благодаря моим усилиям и старанию поддерживается в уезде полный революционный порядок. Не будь меня вся милиция, почти не получающая жалования, слабо снабженная продпайками давно бы разошлись прекратив службы. Я кармлю их обещаниями о жаловании, обязи якобы, предназначенной им, Воодушевляю, что прибудет войско и т.д. таким образом удерживаю их на службе. С другой стороны, борюсь с Персидскими ханами, дашна- ками, также против внутренних вредных элементов, не зная отдыха и покоя. В последствии я, вследствие провокации и ложных докладов оказался устраненными Центром, не заслужен- но от службы. Считая себя крайне обиженным подобным отноше- нием ко мне центральной власти, я просил бы лишь назначения беспристрастной комиссии установления того, насколько порочны, лживы те докладчики инфор- мирующие Центр с отрицательной стороны об ответс- твенных работниках и к ценна была наша работа на пользу Советвласти. Ведь еще вначале не силою оружия подчинились Советвласти а приняли ее во влечению души и убеждению, свергнув мусаватское правительство и организовав у себя Ревкомы. И теперь, если мы прилагаем все старания и энергию к тому что бы у нас сохранился новый строй, то опять таки это делаем из сознания что новая жизнь годна для нас и ведет народ к счастью и спасению. Иначе мы легко примкнулись бы к дашнакам, обещающим населению чуть не золотые горы. По всему Центр обязан ценить и взвесить наши заслуги и не так легко без проверки обессчастливить нас ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 63 со слов таких лиц, кои хотят мутить воду для ловли, а мутной воде себе рыбы. Прошу настоящий мой доклад прочесть на общем заседании Азревкома Начальник Кубатлинской Уездной Милиции А.Султанов. Бу сянядин тяржцмяси ашаьыдакы кимидир: Azərbaycan Mərkəzi İnqilab Komitəsinə №603 MƏLUMAT 10 aprel 1921-ci il. Xocahan Rəhbərlik etdiyim İdarə tərəfindən qəzadakı ümumi vəziyyət, rəhbərliyim altında sədaqətlə xidmət göstərən milisin fəaliyyəti barədə vaxtaşırı verdiyim yazışmalar nədənsə hər dəfə cavabsız qalmışdır. Sovet Hakimiyyətinin Qubadlıdakı durumu hal-hazırda son dərəcə gərgin bir vəziyyətə gəlib çatmışdır: bu da onunla bağlıdır ki, onun nüfuzu bir tərəfdən daxildəki bolşevizmə arzuolunmaz və mən deyərdim ki, təhlükəli elementlər tərəfindən aşağı düşür, digər tərəfdən isə daşnakların özlərinin onlarla həm siyasi, həm də ticari əlaqələrə girmək kimi qəbuledilməz tələbləri ilə baş apardıqlarından irəli gəlir. 1.Daşnaklarla müsəlman əhalisinin nümayəndələrinin bu ilin 6 aprelində vacib məsələləri həll etmək üçün Akarak kəndində baş komandan Nijdenin iştirakı ilə görüşlərinin təşkili. 2.Ticarət məqsədləri ilə onların və müsəlman camaatın qarşılıqlı olaraq gediş gəlişi və s. Sərhədyanı ərazilərdə yaşayan müsəlmanların daşnaklarla əlaqələrinin qarşısını müxtəlif yollarla almağa cəhd göstər- miş və bu barədə Mərkəzə dəfələrlə yazmışam. Фаиг Абдуллайев____________________________________ 64 Qeyd etmək istəyirəm ki, daşnakların antibolşevik təşəb- büsləri bizə o qədər təhlükəli görünmür, amma daxili düş- mənlərimizin, partiyaya sədaqətlə xidmət göstərmək maska- sı altında gizlənərək bizim aralarımıza soxulan və hakimiy- yətə can atmaqda qəti maraqları olan, öz şəxsi mənfəətlərini düşünən, səlahiyyətləri ələ keçirməyə çalışan adamların nə məqsədləsə təmiz və vicdanlı adamlara ləkə yaxmaları təhlü- kəlidir. Təhlükəli olan daşnakların təxribatları və təklifləri də deyil, bizim ideyalarımıza xəyanətkarlıqla zərbə vurmağa ça- lışan, sədaqətli işçilərə qarşı tam fırıldaqçı münasibətdə olan həmin elementlərin ölkənin daxilində Sovet hakimiyyətinin fəaliyyətinə mane olmalarıdır. Bu günlərdə mənə məlum olub ki, Qəza İnqilab Komitəsi Mərkəz tərəfindən yenidən təşkil edilib. Eləcə də mən tutduğum vəzifədən- Qəza Milis İdarəsinin Rəisi vəzifəsin- dən azad olunmuşam. Bəs nədən bu barədə mənim heç bir rəsmi məlumatım yoxdur? Mən əminəm ki, bütün bunlar qəzanın bəzi məsul şəxslərinin və hakimiyyətin düşmənləri- nin Mərkəzə ötürdükləri yalan və böhtan dolu məlumatların nəticəsində baş verib. Əldə etdiyim məlumata əsasən Qubadlı kəndinin sakini, fırıldaqçı, qaçaq, 18 cinayət əməlində birbaşa adı keçən Mirzə Muxtar Bayramov özünün fırıldaqçı məharəti nəticəsində partiya üzvü olmadan Qubadlı qəzası- nın partiya təşkilatı katibi təyin edilib və partiya maskası altında gizlənərək öz hakimiyyətini gücləndirmiş, bir sıra qeyri-qanuni hərəkətlərə yol vermiş, daşnak rayonlarından Qubadlıya gələn gizli erməni-işçilərlə görüşmüş, onları bir- neçə gün evində qonaq saxlamış və daha sonra Bakıya yola salmışdır. Öz cinayətkar əməllərini ört-basdır etmək və günahı onların üstünə atmaq üçün isə başqa bir əclaflıqla onları Nijdenin və burjuaların tərəfdarı kimi qələmə vermiş- dir. Eyni zamanda Bayramovun təhriki ilə Şuşaya, eləcə də ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 65 Mərkəzə Qubadlının məsul işçiləri məxfi məlumatlar verməyə başladılar. Elə bu səbəbdən də tamamilə yalan və böhtan dolu məlumat nəticəsində heç kəs tərəfindən yoxlanılmadan əksinqilabi fəaliyyətdə günahlandırılaraq İnqilab Komitəsinin sədri Xudabaxış bəy Sultanov Şuşada həsb olunub. Hansı ki, o bütün varlığı ilə Sovet hakimiyyə- tinə sədaqətli olduğu ilə seçilən bir şəxsdir (Müəl: Onlar həqiqətən bu hakimiyyətin fəhlə-kəndli hakimiyyəti olduğuna inanırdılar. Məlumatın sonunda bu fikri Aslan bəyin özü də etiraf edir). İnqilab komitəsində işlədiyi dövrdə o kasıb və ehtiyac içində olan xalqa həmişə təmənnasız olaraq yardım etmiş, onların mənəvi dayağına çevrilmişdir. Xudabaxış bəy Sultanov İnqilab komitəsinin sədri olduğu dövrdə sərhəd ərazisində yerləşən Ələddin postunun rəhbəri Abbasəli Almuradova yazılı olaraq əmr verir ki, daşnakların və şübhəli müsəlmanların birgə alver etdikləri “avdan yarmarkası”nda daşnaklara ərzaq satanların hamısı nəinki həbs edilərək malları müsadirə edilsin, hətta daşnaklarla əlaqəyə girən hər kəs yerindəcə güllələnsin. Bu fakt tam olaraq aydın göstərir ki, Xudabaxış bəy Sultanov əksinqilabçı deyil. Onun göstərişi ilə qəza milis idarəsinin keçmiş rəisi, yarım milyona qədər dövlət pulunu mənimsəməkdə, bu barədə İnqilab komitəsinə heç bir hesabat verməyən və çoxsaylı şikayətlərdə günahkar bilinən Əli bəy Şərifov, eləcə də Xanlıq sahəsinin İnqilab Komitəsinin sədri Yusif Yusifov çoxsaylı şikayətlər və cinayətkar əməllərdə ittiham olunaraq həbs ediliblər. Həmçinin o özünü partiya işçisi kimi qələmə verən, əslində isə fırıldaqçı və sabotajçı kimi tanınan Mirzə Muxtar Bayra- movun cinayətkar əməllərini ifşa etmişdir (kommunist partiyasından arayış təqdim edilib ki, o partiya üzvü deyil). Bu əməllərin ifşa olunduğunu hiss etdikdə Mirzə Muxatar Фаиг Абдуллайев____________________________________ 66 Bayramov hakimiyyətin onu cinayətkar əməllərinə görə cə- zalandıracağını bilərək qaçıb canını qurtara bilmişdir. Xudabaxış bəy Sultanovun həbsdən azad edilməsi barədə Kommunist Partiyasının bütün üzvləri rəy verib. Qəzanın kommunist partiyası üzvləri olan bütün məsul işçiləri Şuşa Siyasi Bürosuna onun azad edilməsi barəsində müraciət ediblər. O ki, qaldı mənə mənim xidməti fəaliyyətimə, xahiş edi- rəm ki, o barədə qərəzsiz insanlardan məlumat alasınız: 1)28-ci diviziyanın 84-cü briqadasının komandiri yoldaş general Semyonovdan, 2) Hərbi komissar yoldaş Korkoven- kodan, 3) Qərargah rəisi Mızrıkovdan, 4) Hərbi komissar Çernikovskidən, 5) Briqada yavəri Fyodorovdan , 6) 25-ci alayın komandiri Kopiyankadan, 7) 252-ci alayın komandiri Qornostayevdən, 8) 251-ci alayın keçmiş komandiri, onun köməkçisi Parsadanovdan, 9) 252-ci alayın Şuşadakı keçmiş, 250-ci alayın hazırkı komandiri Çelovdan, 10) 252-ci alayın keçmiş komandiri yol. Veysexovskidən, 11) 28-ci diviziyanın rəisi Nesterovskidən. İyulun 15-dən noyabrın 20-dək mən adları çəkilən yoldaşlarla çiyin-çiyniə həyatımı əsirgəmədən fədakarcası- na vuruşmuşam. Mis zavodunu (müəl: Kafanda yerləşir) ələ keçirmə əməliyyatında daşnaklar tərəfindən başımdan yara- lanmışam və Gorusdakı hərbi xəstəxanada müalicə olunmu- şam. Bu barədə 28-ci diviziyanın 84- cü briqadasının verdiyi tibbi arayış hal-hazırda özümdə saxlanılır. Qırmızı ordu heyəti Zəngəzur sərhədlərindən geri çağırıl- dıqdan sonra mən Zəngəzurun və Qarabağın fövqəladə komissarı, eləcə də Qubadlı Qəzasının və aran Zəngəzurun milis idarəsinin rəisi vəzifəsinə təyin olunmuşam (müəl: o dövr üçün mərkəzi Şuşa olan Zəngəzurun və Qarabağın fövqəladə komissarı generel vəzifəsi idi.) Mərkəzin hansı ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 67 fəaliyyətlərinə görə hakim partiyası sayılan kommunist partiyası üzvü olmayan Aslan bəy Sultanova bu qədər etimad göstərməsi haqqında daha ətraflı növbəti fəsillərdə məlumat verəcəyik. Bircə bunu deməklə kifayətlənirik ki, onun düzgün hərbi planı, döyüş taktikası və qeyri-adi sərkərdəlik istedadı nəticəsində, həmdə 28-ci diviziyanın bütün heyətini Ersevənnik kəndində Nijdenin və Dronun mühasirəsindən çıxardığına və onların həyatlarını xilas etdiyinə görə, bununla da Andronikin Gorusda yaratdığı daşnak hökumətini məhv etdiyinə görə 28-ci diviziyanın komandanlığı tərəfindən verilən təqdimata əsasən mərkəz tərəfindən alternativsiz olaraq bu vəzifəyə təyin olunmuşdur və bu qalibiyyəti əldə etdiklərinə görə Aslan bəy Sultanov, general Semyonov və Çelov qızıl medalla təltif olunmuşlar). O zamandan bəri mənim fəaliyyətim və səylərim nəticəsində qəzada tam inqilabi qayda-qanun hökm sürür. Mən olmasaydım ərzaq payını və əmək haqqını ala bilməyən milis əməkdaşları çoxdan vəzifələrindən imtina edərdilər. Mən onlara maaş əvəzinə xoş vədlər verirəm. Sanki bütün bunları etmək onların alın yazısıdır. Mən onları ordunun gələcəyi və hər şeyin tezliklə yaxşı olacağı ilə ruhlandıraraq bu yolla onları xidməti davam etmələri üçün saxlayıram. Bir tərəfdən də Fars xanları, daşnaklar və daxili zərərli elementlərə qarşı rahatlıq və dinclik bilmədən mübarizə aparıram. Mərkəzə verilən yalan və böhtan dolu məlumatlar əsasında mən haqsız olaraq tutduğum vəzifədən azad edilmişəm. Mərkəzi hakimiyyətin mənə qarşı etdiyi bu haqsızlıqdan özümü son dərəcə incimiş hesab edirəm və bütün bunların müqabilində yalız bircə xahişim var: mənim fəaliyyətimi araşdırmaq üçün qərəzsiz komissiya təşkil edilsin. Qoy həmin komissiya mənim fəaliyyətim hqqında mərkəzə ötürülən məlumatların nə qədər yalan və böhtan olduğunu Фаиг Абдуллайев____________________________________ 68 müəyyənləşdirsin. Eyni zamanda qeyd edim ki, bizim fəaliyyətimiz Sovet hakimiyyəti üçün də dəyərli olub. Biz bu hökumətin mərkəzdən gələn nümayəndələrinin bizi inandır- dığına ən əsası da xalqımızın ən qatı düşməni olan daşnak- lara qarşı birgə mübarizə aparmağı təklif etdikləri üçün bu hakimiyyətin fəhlə-kəndli hökuməti olduğunu və demokratik olduğuna bizə inandırmaq üçün yerli hökuməti qurmağı da qəzanın insanlarının özlərinə həvalə olunması bu quruluşun tam demokratik bir quruluş olmasına inam yaratmışdı. Hansı ki, müsavat hakimiyyəti dövründə yerli hökumət mərkəzdən təyin edilirdi. Bütün bunlardan sonra heç bir silahlı müqavimət göstərmədən razılığa gəldik və yerli qəza hökumətini qurduq. Bu gün də biz bütün gücümüzü və enerjimizi yeni quruluşun saxlanması üçün yalnız ona görə sərf edirik ki, bu quruluş bizimçün əlverlişlidir və milləti xoşbəxtliyə və xilasa aparır. Elə olmasaydı xalq asanlıqla ona qızıl dağlar vəd edən daşnak hökumətinə etimad göstərərdi. Ona görə də Mərkəz bizim fəaliyyətimizlə qiymətlən- dirməli və aydınlıq gətirməlidir. Dəqiqləşdirmə aparmadan suyu bulandırdıqdan sonra bulanıq suda balıq tutmaq istə- yənlərin məkrli və qərəzli fikirlərinə əsaslanıb bizim fəaliyyətimizə ləkə salmaq o qədər də asan deyil. Xahiş edirəm ki, mənim faktlara əsaslanan məlumatlarımı Azərbaycan Mərkəzi İnqilab Komitəsinin Ümumi iclasında oxuyub müzakirə edəsiniz. Qəza Milis İdarəsinin rəisi A. Sultanov. Yeri gəlmişkən demək lazımdır ki, 1921-ci ildə qəza hökumətinin rəhbərliyinin hamısının Sultanov olması Aslan bəyin ətrafına ən inandığı adamları yığması mərkəz tərəfindən ona verilmiş fövqəladə səlahiyyətlə bağlı idi. ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 69 Фонд 1, сийащы 2, сахлама ващиди 136 Фаиг Абдуллайев____________________________________ 70 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 71 Фаиг Абдуллайев____________________________________ 72 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 73 Azərbaycan Respublikası Prezident Aparatının Siyasi Sənədlər Arxivi. Fond: 1 Siyahı: 2 Sax. vah. 136 Заведывающему Секретно-оперативни части Шушполит-бюро. Подпольные работники Зангезуруа Арсена Керунц, Григорий Гилабяни, Аршак Балян, Бахши Арушанов, Гукас Юзбашев ( члены компартии) ДОКЛАД Ц.К.А.К.П. нас всех послал из Баку в Запгезур для подпольной работы. Мы приехали сперва в сел. Темур- мисканлу и от туда в Кубатлу где находится учревком. Собирая всех товарищей коммунистов в Кубатлу 23 ян- варя 1921 г. имели партийную конференцию, для обсуж- дения несколько важных вопросов для подготовите- льных работ. После окончании конференции 26 января в 4 часа ночи предревком Худабахиш бек Султанов вместе с начальником милиции Аслан беком Султано-вым с 40 милиционерами окружили селени Кубатлу и хотел нас всех обезоружит и после обезоружений вообще хотел изолировать подпольную работу: что бы там не было Совет власти. Об этом нам сейчас же передали. Когда Худабахиш бек Султанов узнал что мы осторожно, переменил свое желание отправил несколько человека к нам и сказал что хочет проверит мандаты. После проверки мандаты, мы требовали комнату для компар- тий, тогда он ответил с Теймур-беком (Ходжаганский) что за компартия компартия должна подчинится уч- Фаиг Абдуллайев____________________________________ 74 ревкому. И даже при присутствии его предрекома, Темур бек сказал, что за компартия, бумаги касаяс компартию держите в своих карманах, вот и вам канцелярия компартии. Худабахыш-бек Султанов со свой компанией имеет тесную связь с Зангезурскими дашнаками с известным дашнаком Сумбатом Ходжабашевым (комендант гор. Герюсы) и с Кеворком Тер-Саркисовым (жит. Сел. Хиндзирак) и с Арсеном Хуршудовым. Он со своей компанией является дашнакскими агентами в Кубат- линском районе. Отправляет для них съестные продук ты (рису. пшеницу) патроны, винтовки и разные снаряжение и все эти отправляют посредством Арата Джатунбагунца, которого держат в своих домах. Жит. Сел. Мазмазак Сару бек Гумбатбек ог. Алибек Джум- шид бек оглы и Дунямали Абас (жит.сел. Казику- далу) 4 вгока хлеба и барану везли дашнакские пози- ции. Сару бек Гумбат оглы показал местонохо-ждение нашего одного подпольного товарища Тевоса Дадамя- на, ноч дашнаки пришли поймали нашего товарища и вырезали по кускум за вознагрождение Сару бек получил от дашнаков 100,000 руб. Когда мы видели что уже больше нельзя работат, мы прекратили свою работу на 4 дня и скрывалие на стене. Тогда с Худабахыш беком Султановым при- соединились следующие дашнакские агенты; 1. Балад- жа бек Гасум бек оглы. 2. Абуш Магеррам оглы. 3.Ага Мамед Гасан ог. 4 Мамуд Паша ог. 5. Гусейин Бахир ог. 6.Керим Баба ог. ( жит. Сел. Аглушаг) 7.Джалил Аббас ог. (жит. Сел. Горджулу) 8. Гамид Мола Исмаил оглы. 9 Идият Балакиши ог. 10. Магерамм Шавсели ог. 11. Ба- хиш Сеид Абдулла ог. Жит. Сел. Багир Баглу. Эти ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 75 агенты сдали дашнаком 7 товарищей из которых 4 убито а 3-4 отправили в медный завод. Одним словам Худабахиш бек Султанов со своими агентами всего мешали и мешают нашу работу, пе- редаеть наших товарищей дашнаком, пасылают для них продукты и винтовки (с патрону) и благодаря его и мы оставили Зангезурский уезд и пришли обратно в Шушу. Из Шуши было отправлено для подпольной группы з винтовки. Аслан-бек Султанов продал на 180 арш. мануфактуру и взял себе купил Темур бек Ход- жанскии. Однажды Аслан бек хотел убить товариш Арсена Каринцова он бежал в сел Агалу к тов. Маге- меду и освободился сторший милиционер Гасанкули бек (жил. Сел. Холаджа) собирал населению и заявил, что этих коммунистов мы не должны держат среди нас, я их всех вырежу, они вредные элементы сре- ди нас, мы должны связаться с Зангезурскими дашна- ками и они провоцирует, как будто Баку взят англича- нами, русские отступают и.т.д. и все это диктует его Ханлар бек. (Кубадлинский) народный судя и Аслан- бек Султанов. Население этих сел не имея силу от боязни ничего не могут принят против них. Одним словам мы оставляя этот район, теперь они свободно связались с дашнаками и приготовляют создать новую авантиуру в Кубадлинском районе. Подпольные работники Фаиг Абдуллайев____________________________________ 76 Bu arxiv sənədinin tərcüməsi aşağıdakı kimidir: Şuşa məxfi əməliyyat şöbəsinin Rəisinə Azərbaycan Respublikası Prezident Aparatının Siyasi Sənədlər Arxivi. Fond: 1 Siyahı: 2 Sax. vah. 136 AKPMK-nin Bakıdan Zəngəzura göndərdiyi məxfi əməkdaşlardan Arsen Karuns, Qriqoriy Qilabyanı, Arşak Balayan, Baxşı Aruşanov, Qukas Yuzbaşyev (kommnist pariyası üzvləri) MƏRUZƏ AKPMK bizim hamımızı Bakıdan Zəngəzura gizli fəaliyyətə göndərmişdir. Biz əvvəlcə Teymurmüsganlı kən- dinə, oradan da qəza inqilab komitəsinin yerləşdiyi Qubad- lıya gəldik. 23 yanvar 1921-ci il tarixində biz bütün kommu- nist yoldaşları Qubadlıya toplayaraq partiya konfransına hazırlıq işləri aparmaq üçün bir sıra mühüm məsələləri müzakirə etmək məqsədilə hazırlıq işlərinə başladıq. Konfrans bitdikdən sonra, 26 yanvar 1921-ci ldə, gecə saat 4 radələrində Qəza İnqilab Komitəsinin sədri Xudabaxış bəy Sultanov qəza milis idarəsinin rəisi Aslan bəy Sultanovla birlikdə 40 milis işçi ilə Qubadlı kəndini mühasirəyə aldılar və bizim hamımızı tərksilah etdilər. Bundan sonra da bizim gizli fəaliyyətimizə imkan verməyərək, ümumiyyətlə bu qəzada sovet hökumətinin olmasına yol vermirdilər. Xudabaxış bəy Sultanov bizim ehtiyatlı olduğumuzu hiss etdikdə fikrini dəyişərək bir-neçə adamını bizim yanımıza göndərdi. Mandatlarımızı təqdim etdikdən sonra kommunist ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 77 partiyasının yerli təşkilatının fəaliyyəti üçün otaq tələb etdik. Elə olduqda o Teymur bəylə (Xocaxanski) görüşdü və dedi ki, bu nə kommunist partiyasıdır, kommunist partiyası qəza inqilab komitəsinə tabe olmalıdır. Hətta inqilab komitəsinin sədrinin yanında Teymur bəy söylədi ki, bu necə kommunist partiyasıdır ki, onun sənədlərini cibinizdə gəzdirirsiniz, budurmu sizin kommunist partiyasının dəftərxanası? Xudabaxış bəy Sultanov Zəngəzurdakı məhşur daşnaklar- dan olan (Gorus şəhərinin komendantı) Sumbatla, Gevorq Ter Sarkisovla (Xinzirək kəndinin sakini), Arsen Xurşudovla sıx əlaqədədir. O öz yaxın ətrafı ilə birlikdə daşnakların Qu- badlıdakı agentidir. Onlara ərzaq məhsulları (düyü və buğda), güllələr, tüfənglər, müxtəlif hərbi sursatlar göndərir. Bütün bunları Aram Hatunbaqunsun vasitəsilə göndərir və bütün şeyləri Məzməzək kəndinin sakini Sarı bəy Hümbətbəy- oğlunun, Əli bəy Cümşüdbəyoğlunun və Dünyamalı Abbas oğlunun (Qazıxudalı kənd sakinləri) evində saxlayır. Dörd tay çörək və qoyun-quzu daşnakların mövqeyinə çatdırılıb. Sarı bəy Hümbətoğlu bizim məxfi əməkdaşlardan birinin– Tevan Dadamyanın yerini daşnaklara göstərdi. Daşnaklar gələrək onu ələ keçirdilər və tikə-tikə doğradılar. Mükafat olaraq isə Sarı bəyə 100000 rubl verdilər. İşləməyə imkan olmadığını gördükdə biz fəaliyyətimizi dayandırdıq. Bizim gizləndiyimiz 4 gün ərzində Xudabaxış bəy Sultanov növbə- ti daşnak agentlərindən Balacabəy Qasımbəy oğlu, Abış Məhərrəm oğlu, Ağa Məhəmməd Həsən oğlu, Mahmud Paşa oğlu, Hüseyn Baxış oğlu, Kərim Baba oğlu (Əliquluuşağı kəndinin sakini), Cəmil Abbas oğlu (Gürcülü kən sakini), Həmid Molla İsmayıl oğlu, Hidayət Balakişi oğlu, Məhərrəm Şahüseyn oğlu, Ballı Seyid Abdulla oğlu. Bu agentlər daşnaklara 7 nəfəri satdılar ki, onlardan da 4-ü qətlə yetirildi, 3-ünü isə mis zavoduna göndərdilər. Bir sözlə demək olar ki, Фаиг Абдуллайев____________________________________ 78 Xudabaxış bəy Sultanov öz agentləri ilə birlikdə bizim işimi- zə həmişə mane olublar və mane olmaqda davam edirlər. Bizim yoldaşlarımızı daşnaklara satırlar və daşnaklar ərzaqla, silahlarla təhciz edirlər. Onun bu fəaliyyəti nəticəsində biz Zəngəzuru tərk edərək yenidən Şuşaya qayıtmaq məcburiyyətində qaldıq. Gizli əməkdaşlar üçün Şuşadan 3 ədəd tüfəng göndərilib. Aslan bəy Sultanov həmin silahları Teymur bəy Xocaxanskiyə 180 arşın mala satıb. Bir dəfə Aslan bəy Sultanov mərkəzdən bizimlə birgə gizli fəaliyyət üçün Zəngəzura göndərilmiş yoldaş Arsen Karensovu öldürmək istəyirdi. O Ağalı kəndinə qaçaraq yoldaş Məhəmmədovun evində gizləndi və bu yolla da canını qurtara bildi. Qəza milis idarəsinin baş milis işçisi (cinayət axtarış şöbəsinin rəisi) Həsənqulu bəy (Xələc kənd sakini) camaatı toplayaraq onlara bəyan etdi ki, biz bu kommunistləri öz aramızda saxlamalı deyilik. Mən onların hamısının doğrayacam.Onların hamısı bizim aramızda zərərli elementlərdir. Biz Zəngəzur daşnakları ilə birləşməliyik de- yərək əhalini təxribata çəkir. Deyir ki, guya ingilislər Bakını alıb, ruslar geri çəkilir. Bütün bunları da ona Qubadlı xalq məhkəməsinin hakimi Xanlar bəy və Aslan bəy Sultanov diqtə edir. Bu kəndlərin sakinləri onların zülmlərinə qarşı müqavimət göstərə bilmirlər. Bir sözlə biz bu qəzanı tərk etmişik və onlar artıq daşnaklarla heç bir mane olmadan əlaqəyə girirlər və qəzada yeni fırıldaqlar törətməyə hazırla- şırlar. Məxfi işçilər: Arsen Karuns, Qriqoriy Qilavyalis, Arşak Balayan, Baxşı Aruşanov, Qukas Yuzbaşyev (kommnist pariyası üzvləri) ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 79 **** Arxiv sənədlərinin arasında qarşımıza çıxan maraqlı bir sənəd də Savalan Şirinovun 10 aprel 1921-ci ildə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərəzi Komitəsində yerli kommunistlərin nümayəndəsi qismində göndərilmiş Məruzə- sidir. Məruzənin mətnini olduğu kimi sizə təqdim etmək istəyirik. Məlumatdan açıq aydın görünür ki, bu Aslan bəyə və onun ətrafına qarşı başlanan qarayaxma əməliyyatının ilk açıq fakıdır. Azərbaycan Respublikası Prezidenti Aparatının Siyasi Sənədlər Arxivi. Fond 1, siyahı 2, iş 139. В Ц.К.А.К.П. Д О К Л А Д от прибывшего из Кубатлинского уезда (Зангезур) Савалана Ширинова. 24-го марта №21 г. в село - Айвазлы прибыла делегация из Герусов состороны Дашнакского правительства I) Николай Осипов 2) начмил. Лазр, с 5-ю милиционерами с предложением, что дашнакское правительство ничего не имеет против мусульман Зангезурсокого уезда, оно борится против большевиков, почему необходимо устраивать общие базары чтобы можно было вместе заниматься торговлей. Дашнакское правительство предложило всех армян-коммунистов находящихся в мусульманском районе арестовать и передать им. На это предложение мы партийные товарищи мусульмане, Назар Гайдаров, Савалан Ширинов, Орудж Бабаев, Карей-Ильясов, ответили, что ни в коем случае мы не можем вступить с ними в переговоры, и открыть для дашнаков базары, так как они не признают Советскую власть, и пока из Баку не будет дано им разрешение они не будут ходить в Армянскую |