Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Ev heyvanlarının domestifikasion dəyişikliyi
Yüklə 26,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- N övlərin illər üzrə nəslinin kəsilməsi İllər Növlərin sayı
- M əm əlilərin nəsli kəsilm iş növlərinin sayı
- Nəsli kəsilm iş quş növləri C ə d v ə l 45. Növlər Afrika Asiya Avropa və
- 1950-ci ilə qədər dünya üzrə m əm əlilərin və quşların nəslinin kəsilm əsinə dair m əlum at İLLƏR Nəsli kəsilən növ və yarımnövlər
|
13.3. Ev heyvanlarının domestifikasion dəyişikliyi Ev heyvanlarının populyasiyalarının müxtəlifliyinin formalaşmasının başlıca amili
və
adaptasiyadır. Heyvanların ohlıləşmə prosesi onlarda bir çox dəyişikliklərin (morfoloji, fizioloji, məhsuldarlıq, in teryer, eksteriyer və s.) yaranması ilə nəticələnmişdir. Müasir toyuqlar müs təsna olmaqla, cv heyvanları öz. vəhşi analoqlarına nisbətən kiçik ölçüyə m a likdir. Kiçik heyvanlar daha tez cinsi yetişkənlıyə məruz qalır. Xırda qər- biafrika cinsli qaramal, qoyunlar və karlik keçilər əhliləşdirmə zamanı gene tik dəyişilmənin heyvanların ölçüsünə təsirinin bariz nümunəsidir. Həmin genetik dəyişkənlik qeyd olunan heyvan növlərinin yüksək nəmlikli tropik iqlim şəraitinə və parazitlərdən qorunmaya uyğunlaşma nəticəsində baş ver mişdir. Məsələn, şetlana poni və şayr at cinsləri buna əyani misaldır. Ev hey vanları öz vəhşi əcdadlarından eksteryerinə (avropa ətlik istiqamətli qara mal), məhsuldarlığına və ətraf mühitin təsirinə uyğunlaşmasına görə (Sahe lian cinsli keçilər) fərqlənirlər. Təbii seçmə də (əzələnin inkişafına görə) bəzi avropa qaramal, qoyun və donuz cinslərində əzələnin əcdada nisbətən ikiqat 415
artmasına səbəb olmuşdur. Bu əlamət iri buynuzlu heyvanlarda vahid mios- tatin, qoyunlarda isə kallipid genin mutasiyaya uğraması nəticəsində yaran mışdır. Domestifikasiya prosesinin heyvanlarda törətdiyi dəyişikliklərdən biri də piy toxumasının əcdada nisbətən çox toplanmasıdır. Buna miasl olaraq zebularda hürgücün və qoyunlarda quyruğun əcdada nisbətən üstünlük təşkil etməsini göstərmək olar. Belə ki, quyruqlu qoyunlar eramızdan 3000 il əvvəl Qərbi Asiyada, hürgüclü zebular, yunluq istiqamətli qoyunlar isə 2500-il əvvəl mutasiya və seçmə nəticəsində İran İslam Respublikasında üstünlük təşkil etmişdir. Ə traf mühit amillərinin və təbii seçmənin təsirindən ev heyvanları və quşlarının rəngi də dəyişilir. Açıq (ağ, boz) rəngli heyvanlar isti, tünd rənglilər isə soyuq iqlim şəraitinə daha tez uyğunlaşır. Heyvan populyasiyalarınm müxtəlifliyi, adətən öz başlanğıcını vəhşi əcdadlarından götürərək sonralar mutasiya prosesi, genetik dreyf, həmçinin süni və təbii seçmə zamanı formalaşır və təkamül nəticəsində fasiləsiz olaraq davam edir. Dünyada heyvan populyasiyalarınm seçmə və seleksiya yolu ilə saxlanmasına, davam etdirilməsinə baxmayaraq onların bir çox növlərinin kökü tamamilə kəsilmişdir (cədvəl 43,44,45,). Nəsli kəsilən məməli heyvanların və quşların əsas hissəsi (16%) Avropaya və Qafqaza məxsus olsa da ən yüksək faiz (25%) Şimali Amerika təşkil edir.
% 1990-cı ilə q ə d ər 15 2 1990-1999 111 16 1990-cı ildən s o n ra 62 9 Q eyri-m üəyyən 502 73 Y e k u n 690 100
C ə d v ə l 44 M əm əlilərin nəsli kəsilm iş növlərinin sayı Növlər
A f r i k a Asiya
A v r o p a vn Q a f q a z L a t ı n A m e r i k a s ı v ə K a r i b h ö v z a s i Y a x ı n V 3 t ! z a q Ş a r q Ş i m a l i A m e r i k a
S a k i t O k e a n ı n c o n u b - q a r b
h a s s a s i D ü n y a ü z r ə İri
b u y nuzlu
h ey v an 23 18 141 19 1 4 2 209 K eçi 0 2 16 0 0 i 0 19 Q o y u n 5 11 148 0 1 13 2 180 D o n u z 0 13 101 2 0 23 1 140 ! E şşək
1 0 4 0 1 0 0 6 A t 6 1 71 0 0 8 1 87 D o v ş an 0 0 0 0 2 0 0 2 C əm i 35 45 481 21 5 49 6 643
416 Nəsli kəsilm iş quş növləri C ə d v ə l 45. Növlər Afrika Asiya Avropa və Qafqaz Şimali Amerika Dünya
üzrə T oyuqla r 0
1 40 Ördəklər 0 0 3 0
H in d u ş k a la r 0 0 2 0 2 Qırqovullar 2 0 0 0 2 C əm i 2
39 1
13.4. Heyvanların genetik resurslarının axımı Heyvanların «genlərin axımı» (cinslərin və embrion plazmasının), qarış ması və mübadiləsi prosesi hələ çox qədim dövrlərə təsadüf edir. Dünya miqyasında əsas genetik axımlar cv heyvanları və quşlarının «böyük beşlik» adlanan növlərinə (iri buynuzlu heyvanlar, qoyunlar, keçihr, donuzlar və toyuqlar) aiddir. Genlərin axımı başlıca olaraq ölkələrin mədəni, hərbi təşkilatı, ictimai quruluşu, siyasəti, bazar, texnoloji, elmi-tədqiqat, cpizoolo- loji və epidemioloji situasiya və s. amillərlə əlaqədar olaraq baş vermişdir. Ümumiləşmiş formada ev heyvanlarının gen axımı əsasən 3 dövrə-XVIII əsrə qədər olan ( l 0.000 il davam edib), XIX - əsrdən XX-əsrin ortalarına qədər və XX əsrin ortalarından hazırkı dövrə qədər olmuşdur. Hazırda cv heyvanlarının 1080 cinsi transsərhəd ölkələrində qeydə alınıb. Onların 70%-i 5 əsas növə (205 iri buynuzlu heyvan, 234-qoyun, 87 keçi, 59-donuz və 156 toyuq) məxsusdur. Rv heyvanlarının digər növləri (su camışları, yaklar, atlar, eşşəklər, dəvələr, lamalar, alpaklar, şimal maralları, ördəklər, qazlar və hind toyuqları) o dədər də böyiik populyasiyalara malik deyil. D ü n y a ü z r ə s ü d l ü k i s t i d a m ə t l i i r i b u y n u z l u h e y v a n l a r a r a s ı n d a ə n çox
y a y ı l a n ı ( 1 2 8 ö l k ə d ə ) h o l ş t i n - f r i z c i n s i d i r . Q o y u n l a r dünyada ev heyvanları qrupuna aid olan ən geniş y a y ı l a n növ hesab olunur. Onlar çoxfunksiyalı olub, mühit amillərinin təsirinə və müxtəlif iqlimə malik oiaıı coğrafi ərazilərdə çox asanlıqla adaptasiya olunur. Dünyada yeganə ev heyvanıdır ki, heç bir dini qurum onun ətindən istifadə etməyə qadağa qoymur. Qoyunçuluqda genetik materialın mübadiləsi başlıca olaraq canlı heyvan satışı ilə baş verir. Genetik axımın (mübadilənin) qoyunçuluqda süni mayalanma yolu ilə həyata keçirilməsi olduqca az yayılıb və məhdud xarakter daşıyır. Qoyunların dünyada ən çox yayılan cinslərinə Suffolk, merinos, teksel, korridel, harhados (Barbados Blask Belli) aiddir. 2005-ci ilin avqust ayında
heyvandarlığın inkişafına görə bütün dünya ölkələri 7 re giona təsnif olunmuşdur: 417
1. Afrika regionu (Şərqi, Şimali, Qərbi və Cənubi Afrika); 2. Asiya regionu (Mərkəzi Asiya, Şərqi Asiya, Cənub-Şərqi Asiya, Cənubi Asiya); 3. Avropa və Qafqaz; 4. Latın Amerikası və Karib hövzəsi (Karib dənizi hövşəsi. Mərkəzi Amerika. Cənubi Amerika); 5. Yaxın və Uzaq Şərq; 6. Şimali Amerika; 7. Sakit okeanın Cənub-Qərb hissəsi. FAO hazırda dünyada baş verən və gündən günə diapozonu genişlənən ərzaq çatışmazlığının qarşısının alınması və bu prosesin tənzimlənməsi üçün çox böyük proqram və layihələr həyata keçirir. Həmin tədbirlərin nəticələrinə əsasən 2010-cu ildə FAO-nun
»
məcmuəsi (külliyyatı) hazırlanmış və nəşr olunaraq dünyanın bütün ölkələrinə təqdim olunmuşdur. Həmin məcmuə
tərəfindən tərtib edilmişdir. Bu külliyyat dünya üzrə ev heyvanlarının biomüxtəlifliyinin hazırkı mövcud vəziyyətinin qiymətləndirilməsi üçün ilk qlobal missiya hesab olunur.
ən sonuncu məlumatları əsasında hazırlanıb. Burada dünyanın heyvandarlıq sektorunda biomüxtəlifliyin vəziyyətinin analizi, heyvanların mənşəyi və populyasıyaların inkişafı, onların istifadəsi və əhəmiyyəti, yayılması və qarşılıqlı məskunlaşması, statusu və nəslin kəsilmə ehtimalı, təşkilatı, normativ və hüquqi bazası, damazlıq işləri və genetik resursların saxlanması proqramı və s. geniş şərh olunmuşdur. Məcmuədə heyvanların genetik resurslarından səmərəli istifadə edilməsi və inkişafı, onların xarakteristikası, genetik materialının saxlanması, yaxşılaşdırılması, populyasiyalarımn iqtisadi qiymətləndirilməsi və s. xüsusi önəm verilmişdir. Heyvanların genetik biomiixtəlifliyinə güclü
nəzarət və onun düzgün idarə edilməsi sisteminin yaradılması qlobal ərzaq təhlükəsizliyi və dünya əhalisinin yeyinti məhsulları və digər xammallara (gön-dəri, yun, lələk və s.) olan tələbatının ödənilməsi üçün çox böyük təminat verir. Lakin heyvandarlıq sektoru və beynəlxalq təşkilatlar, xüsusən FAO bu sahədə olduqca ciddi və qlobal çətinliklərlə qarşılaşır.
FAO-nun araşdırmaları göstərir ki, bir çox heyvan növ və cinslərində olduqca unikal xüsusiyyətlər və onlann komqirasiyası (xəstəliklərə genetik davamlılıq, iqlim 418
şəraitinin kəskin dəyişilməsinə adaptasiya olunmaq, yüksək məhsuldarlıq və s.) mövcuddur və saxlanılır. Lakin əldə olunan məlumatların təhlili göstərir ki, heyvandarlıq resurslarının genetik bazasının-genofondunun çox sürətlə davam edən eroziyaya uğraması onun davamlı inkişafına ciddi maneçilik törədir. Dünya əhalisinin ərzaq məhsullarına olan tələbatının ödənilməsini təmin edən ən başlıca və aparıcı amil sayılan heyvanların genetik resurslan üzrə FAO-nun qlobal genetik bankına əsasən hazırda heyvanların 7616 növündə eroziyalaşma aşkar olunub. Onların 20%-i isə təhlükə qarşısında olmaqla genetik fondunu artıq itirmək üzrədir. Son 6 il ərzində 62 heyvan növünün nəsli tamamilə kəsilmişdir. Bu isə heyvanların növ müxtəlifliyinin hər ayda birinin nəslinin itməsi deməkdir. Qeyd edilən böhranın bu cür dmamik inkişafı BMT, FAO və bütün nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların olduqca ciddi narahatlığına və həmin vəziyyətdən çıxış yollarını axtarmağa vadar etmişdir. Bu gün dünyanın əhalisi çox olan bir çox dövlətlərində (Hindistan, Çin, Əfqanıstan, Afrika ölkələri və s.) artıq ərzaq çatışmazlığı qlobal problemə çevrilib.
neqativ fəsadlar törədəcəkdir. Y uxanda qeyd edilən rəqəmlər heyvanların bankının genetik eroziyasının yalnız çox cüzi bir hissəsini əks etdirir. I Ieyvan növlərinin resursları, xüsusilə növ səviyyəsində onların quruluş və sayının müəyyən edilməsi müxtəlif ölkələrdə hələ də qeyri-adekvatdır, xeyli çətinlik törədir. Belə ki, hazırda mövcud olan heyvan növlərinin 36%-nin genetik resursu və statusu haqqında hələ do ətraflı məlumat yoxdur. Bu hal iri buynuzlu heyvanların, ən əsası isə yüksək məhsuldar qaramal növlərinin genetik bankı haqqında müvafiq məlumatların toplanması prosesində daha qabanq surətdə binizə verir. Bunun ən başlıca səbəbi isə dünyanın bir çox ölkələrində intensiv heyvandarlığın inkişaf etdirilməsinə fikir verilməməsi, ciddi nəzarət olun maması, kiçik, pərakəndə tosərrüfatçılığa geniş yer və üstünlük verilmişdir. Bundan başqa bəzi ölkələrdə ekoloji böhran və kataklizmlərin (leysan yağışlar, güclü sel və daşqınlar, qasırğalar, tornodalar, suııamilər, qlobal iqlim anomaliyaları, buzlaqların sürətlə əriməsi, zəlzələ, vulkan püskürmələri və s.) arealının gündən günə geniş vüsət alması, dinamik inkişafı, müharibələr, etnik münaqişələr, terrorçuluq aksiyaları da heyvandarlığın intensiv texnologiyalar və sənaye istiqamətində sürətlə, dayanıqlı inkişafına
böyük zəmin yaradır, onu ləngidir. Heyvanların
qarşısının alınması üçün FAO və digər beynəlxalq nüfuzlu təşkilatlar hazırda yüksək məhsuldar heyvanların, xüsusilə törədicilərin genetik populyasiyalarının saxlanması, inkişafı üçün dünyanın bütün ölkələrində həmin növlərin xüsusi, mərkəzləş dirilmiş, sənaye texnologiyaları əsasında formalaşmış iri fermaların yaradıl ması qərarına gəlmişlər. Həmin damazlıq təsərrüfatları qorunan, nəzarət al tında olan, mühafizə edilən coğrafi ərazilərdə yaradılmalı və bütün inkişaf etmiş ölkələr onlara maliyyə dəstəyi göstərməli, həm də onlardan bəhrələn 419
məli, öz təsərrüfatlarını yüksək məhsuldar növ və cinslərlə zənginləşdir məlidir. FAO yüksək məhsuldar heyvanların genetik resurslarının statusunun in vivo saxlanması məqsədilə onların genetik materialının (spermatozoidlərin) maye azotda in vitro konservasiya olunmasını tövsiyə etmişdir. FAO-nun tövsiyəsinə görə iri cins heyvandarlıq fermaları təbii otlaq, çəmənlik və biçə nək sahələri ilə zəngin olan landşaftlarda yaradılmalıdır. Həmin təsərrü fatlarda seleksiya işlərinin düzgün planlaşdırılması, uçotu və proqnozlaşdı rılması üçün yüksək ixtisaslı kənd təsərrüfatı mütəxəssislərinin (zootexniklər, baytarlıq təbabəti həkimləri, aqronom-entemoloqlar, litopatoloqlar, mexa nizatorlar, texniklər, iqtisadçılar və s.) hazırlanması məsələləri də FAO-nun yeni külliyyatında əsas prioritet sayılır. Lakin inkişaf etmiş ölkələrin əksəriy yətində bu prioritet istiqamətə yetərincə önəm verilmir. Külliyyatdakı məruzələrin 48%-ində ölkə səviyyəsində yüksək məhsuldar cins törədicilərin genetik materialının in vivo, 63%-ində isə onun in vitro konservasiyası ölkənin milli strategiya proqramına daxil edilməyib. Bəzi ölkələrdə isə heyvanların genetik resurslarının saxlanması və inkişafı üçün xüsusi seleksiya proqram ları hələ də hazırlanmayıb, digərlərində isə bu məsələ olduqca primitiv və parakəndə formadadır. Dünya ölkələrində heyvandarlığın davamlı, daya nıqlı və rasional inkişafını təmin etmək, tənzimləmək üçün lokal (yerli) heyvan növlərinin və cinslərinin spesifik xüsusiyyətləri analiz edilməli və seleksiya prosesi zamanı nəzərə alınmalıdır. FAO-nun hazırladığı materialda bütün dünya ölkələrinin onun təşəbbüsünə qoşulması və ərzaq qıtlığının qarşısının alınması bir nömrəli prioritet sayılır. FAO-nun tövsiyyələrində dünyanın inkişaf etmiş, inkişafda olan və geridə qalan ölkələrinin hamısında heyvanların biomüxtəlifliyinin genetik resurslarının saxlanması və inkişafı üçün fermer təsərrüfatlarına da maliyyə dəstəyi göstərilməsinə və müvafiq şərait yaradılmasına çox böyük önəm verilmişdir.
13.5. Azərbaycanın heyvanat aləmi və onun genefondunun müasir durumu «Qoruyun bu torpağı, bu suyu, Hətta onların cüzi bir hissəsini. Qoruyun təbiət daxilindəki vəhşiləri. Öldürün yalnız öz daxilinizdəki vəhşiləri.». (İ. Yevtuşenko) «Təbiətiparçalamaq ən ağır və dəhşətli cinayətdir. O, dahi dünya şöhrətli rəsam Rəfaelin rəsmləri kimi nadir incəsənət əsəridir. Onu məhv etmək asan, bərpa etmək isə qeyri mümkündür.» (J.Borodin) Azərbaycanın ərazisində qazıntı halında olan onurğalıların sümük qa lıqları mezozoy erasının təbaşır dövründən molumdur. Onların ən qədimləri Dəvəçi rayonu Qəriblik kəndindən 2 km şimal-qərbdə Qızılçay hövzəsinin (Çil-gilçaym sağ qolu) apt (aşağı ləbaşir qatı) yaşlı əlvan gillərində aşkar edilmişdir. Bu sümüklər ixtiozuvra mənsub olub, kəllə qırıqları, ail çənə fraqmentləri və xarakterik uzununa şırımlı, emallı ayrı-ayrı dişlərdən iba rətdir. Sürünənlərdən sayılan və «balıq-kələz» adlanan ixtiozavrlar təbiətdə indii delfinlərin və onların balinakimilərdən olan məməli qohumlarının tutduğu yeri tutmuşlar. Başqa bir dəniz kələzi- mozazavrlar Naxçıvan MR- nın
kəndi yaxınlığında daş karxanasındakı maastrixt əhəngdaşında alt çənə formasında tapılmışdır. Ölkəmizin təbaşir çöküntülərində müxtəlif köpəkbalığı növlərinin do ayrı-ayrı dişləri aşkar edilmişdir. N.K.Vereş- şaginin ( 1949) məlumatına görə 1949-cu ilə qədər hər il ölkəmizin ərazisindən 12 1-ayı. 969-canavar, 9398-çaqqal, 22122-tülkü, 5549-porsuq, 1612 — daşlıq və meşə dələsi, 3625-qamışlıq pişiyi, 63620-17280-sülcysin, 166-göstobək, çay suitisi və vaşaq tədarük olunurdu. Bu isə heyvanat aləminə olduqca böyük neqativ təsir göstərmişdir. I Iazırda respublikamızda ll-moməli. 5-sürünən və 21 həşərat növü məhv olmaq təhlükəsi ilə üzləşdi yindən Azərbaycanın qırmızı kitabına daxil edilmişdir. Qırmızı kitabda Bioloji müxtəlifliyə görə Azərbaycan dünyada özünəməxsus görkəmli yerlərdən birini tutmaqla, burada çox zəngin bitki və heyvan növləri cəmləşmiş, həmçinin 3 yarasa. 7 yırtıcı və 4-dırnaqlılar növü düşmüşdür. Həmin kitaba moməlilərdən ceyran, bəbir, sarıma (safsar), zolaqlı kaftar və vaşaq daxil olmuşdur. Təbiəti və Təbii ehtiyatların Mühafizəsi üzrə Beynəlxalq İttifaqın məlumatına görə dünyada məməlilərin 63 növü və 55 yarımnövü məhv olmuşdur. Son 100 il ərzində hər il orta hesabla 1 nov sıradan çıxır. J.Dorstun (1968) məlumatına əsasən eramızın başlanğıcından indiyə kimi insanın antropogen təsiri nəticəsində 120 növdən artıq məməli heyvan. 150 növdən artıq quş növünün nəsli tamamilə kəsilmişdir. XIX-əsrin sonu və XXI-əsrin əvvəllərində Cənubi Afrikada iri vəhşi məməlilər (fil, kərgədan, kol və b.) demək olar ki. məhv edilmişdir. Bu cür acınacaqlı 421
təhlükə Şərqi və Mərkəzi Afrikam da gözləyir. 1950-ci ilə qədər dünya üzrə məməlilərin və quşlarm nəsli əsaslı surətdə diskriminasiyaya məruz qalmışdır
2
1851-1900 Yüklə 26,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|