Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil



Yüklə 26,66 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə55/55
tarix29.12.2016
ölçüsü26,66 Mb.
#3874
1   ...   47   48   49   50   51   52   53   54   55

500

100.  Чевушева Н.Б.  и др. -  Биология.  Учебник,  Москва, 2005

101  Шлегель Г.  -  Общая микробиология.  Москва,  1987

102.  Шабанов  З.А.  и  др.  -   Химические  основы 

генетической 

инженерии.  Москва, МГУ,  1994

103.  Шелкунов  С.Н.  -   Клонирование  генов.  Новосибирск,  “Наука”, 

1986

104.  Щипков В.М  -  Общая и  медицинская генетика.  Москва,  2007



105.  Эфроппсон В.П. -  Иммуногенетика.  Учебник,  Москва,  1971.

106.  107.  Ярыгин В.И. и др. -  Биология.  Москва. 2007

108.  Hubscher U.  -  Генная инженерия и ветеринария.  Вакцины  изготов­

ленные  с  помощью  генной  инженерии  и  анализ  высоковариабельных 

участков ДНК.  Schweiz.  Fzch.  Tierheilk,  1987

109.  Niel  A.  Campbell, 

lane  B.Beece/  -   Biology/  San  Fransisko, 

Boston, New-York, 2004

501


MÜNDƏRİCAT

Elmi redaktordan............................................................................................. 3

Ön s ö z ..............................................................................................................5

I Fəsil  Giriş.  Baytarlıq təbabəti genetikasının məqsədi və vəzifələri,

inkişaf tarixi.................................................................................................. 20

1.1.  Ümumi anlayış, genetikanın məqsədi və vəzifələri................... 20

1.2.  Genetikanın üsulları....................................................................   25

1.3.  Genetika elminin inkişaf tarixi.....................................................27

1.4.  Baytarlıq  təbabəti  genetikasının  və  biotexnologiyanın  praktiki

əhəmiyyəti............................................................................................... 93

II Fəsil  İrsiyyətin sitoloji əsasları.............................................................97

2.1.  Ümumi m ə lu m a t........................................................................   97

2.2.  Heyvan hüceyrələrinin  quruluşu...............................................105

2.3.  Çoxalmamn sitoloji və  genetik  aspektləri................................115

2.4.  Meyoz və onun xüsusiyyətləri...................................................128

III Fə  il  İrsiyyətin  xromosom  nəzəriyyəsi............................................ 135

3.1.  İrsiyyətin molekulyar ə s a s ı......................................................  138

3.2.  Hüceyrədə zülal  sin te zi............................................................  141

3.3.  Genetik  kod,  onun xassələri və tənzim lənm əsi...................   147

3.4.  Gen nəzəriyyəsinin  müasir aspektləri...................................  

156

IV Fəsil  İrsiyyət və dəyişgənliyin növləri və genetik  aspektləri........  159



4.1.  İrsiyyətin növləri və genetik  aspektləri.................................... 159

4.2.  Dəyişgənliyin  növləri, genetik  aspektləri və

öyrənilmə üsullar................................................................................... 165

V  Fəsil.  Cinsiyyət və populyasiyanın genetikası.................................... 172

5.1. 

Cinsiyyətin genetikası..............................................................172



5.1.1.  Cinsiyyətin determinasiyasının təyin olunma tipləri........174

5.1.2.  Cinsiyyətlə ilişikli  əlamətlərin  irsiliyi..................................176

5.1  3.0ntogenezin genetik  əsasları.................................................. 178

5.1 AOntogenezin qlobal  şərtləri.....................................................184

5.2. 

Populyasiyanın genetikası......................................................185



5.2.1.  Populyasiya............................................................................ 185

5.2.2.  Populyasiyada genetik  təkamülün əsas  amilləri............... 188

5.2.3.  Əlamətlərin növbələşməsi anlayışı və

növbələşmə əmsalı...................................................................................193

5.3. 

Cinsiyyətli  çoxalma  zamanı  əlamətlərin  nəslə  ötürülməsinin



qanunauyğunluqları............................................................................ 195

VI Fəsil. Qan qrupları və biokimyəvi polimorfizm................................206

6.1. 

Qan q ru p la rı........................................................................... 206



502

6.2. 

Əkizlərin imraunoloji analizi...................................................211

6.3. 

Genetik xəritənin tərtibi və genlərin



pleyotrop təsiri....................................................................................... 212

6.4. 


Körpə heyvanların  hemolitik,  yaxud

izohemoliz xəstəliyi................................................................................213

6.5. 

Biokimyəvi polimorfizm..........................................................215



VII Fəsil  Mikroorqanizmlərin genetikası.............................................   218

7.1. 


Mikroorqanizmlərin  biosferdə mövqeyi..................................219

7.2.  Bakteriyaların quruluşu və çoxalması...................................... 221

7.3.  M ikroorqanizmlərdə dəyişkənlik və onun  tipləri....................227

7.4.  Mikroorqanizmlərdə  mutasiyanın müayinə üsulları.............. 229

7.5.  Transformasiya (nəql etmə, ötürülmə)..................................... 233

7.6.  Transduksiya............................................................................... 236

7.7.  Konyuqasiya................................................................................238

7.8.  Bakteriyalarda rekombinasiya..................................................238

7.9.  Bakteriofaqlarda rekombinasiya..............................................238

7.10.  Bakteriyaların cinsi tipləri......................................................... 242

7.11.  Bakteriyaların genetik xəritəsi................................................. 244

7.12.  M ikroorqanizmlərin irsiyyətinin maddi əsaslan.................... 247

7.13.  DNT-də olan xromosomlar və plazmidilər.............................248

7.14.  Genetik  kod və məlumatın ötürülməsi.....................................249

7.15.  Zülal  sintezinə  xromosom  nəzarəti  və  bakteriyalarda  genetik

mübadilənin xromosomxarici  elementləri......................................... 250

7.16. 

Şərti patogen  mikrobların  formalaşmasında



plazmidilərin ro lu ................................................................................ 252

VIII Fəsil.  Virusların genetikası...........................................................  

254

8.1. 


Virusların  biosferdə mövqeyi və təbiəti.................................254

8.2. 


Virusların genotipi  və fenotipi  haqqında  anlayış............... 258

8.2.1.  Virusların genetik  əlamətləri............................................... 258

8.3. 

Viruslarda dəyişkənlik............................................................. 260



8.3.1.  Viruslarda m utasiya............................................................ 

260


8.3.2.  Virusların passaj zamanı dəyişgənliyi................................... 263

8.3.3.  Virusların qarşılıqlı  əlaqəsi.....................................................266

8.4. 

Virusların seleksiya üsulları....................................................270



8.5. 

Virus  əleyhinə immunitetin  amilləri...................................271

IX  Fəsil.  İmmunitetin genetik əsasları (immunogenetika)...............  279

9.1. 


İmmunitet, immunogenetika və

immunologiya anlayışları.................................................................   281

9.2. 

Anadan'-  mə (növ, irsi) immunitet...................................  285



9.3. 

ı^azanıJ 

,  im munitet.............................................................. 287

9.3.1.  Süni qazanılmış im m unitet......................................................287

9.4. 

Qeyri-spesiiik  humoral immunitet amilləri............................ 288



503

9.5.  Transplantasiya zamanı im munitet........................................... 293

9.6.  Kolostral immunitet və onun genetik aspektləri.................... 297

9.7.  İmm unkompotent hüceyrələr və onların funksiyaları........   302

9.8.  Antigenlər,  antitellər (immunoqlobulinlər) və onların

genetik aspektləri..............................................................................  324

9.8.1.  Antitgenlər.......................................................................   324

9.8.2.  Antitellər (immunoqlobulinlər)...................................... 325

9.9.  İmmunoloji tolerantlıq.............................................................  328

Fəsil.  Irsiyyət yönümlü (meyilli) xəstəliklər.......................... 332



10.1.  Ümumi anlayışlar...................................................................... 332

10.2.  Xəstəliklərə irsi davamlılıq və həssaslığın

öyrənilmə üsulları..............................................................................  337

10.3.  Bakteriyalara qarşı genetik davamlılıq

və həssaslıq........................................................................................... 337

10.4.  Parazitizmin bioloji və genetik  aspektləri............................. 344

10.5.  Helmintozlara qarşı genetik davamlılıq və həssaslıq.........   348

10.6.  Protozoozlara qarşı genetik  davamlılıq və həssaslıq........ 355

10.7.  Gənələrə qarşı genetik davamlılıq  və həssaslıq...................   357

10.8.  Virus infeksiyalarına qarşı genetik davamlılıq

və həssaslıq..........................................................................................   362

10.9. 


Irsiyyət yönümlü daxili xəstəliklər.....................................   365

XI Fəsil.  Kənd  təsərrüfatı heyvanlarının

genetik  anom aliyaları..................................................................................374

11.1. Anomaliyaların növləri və etiologiyası..................................... 374

11.2.  Anadangəlmə  anomaliyaların  etiologiyasınm  öyrənilməsində

genetik analizlər..................................................................................... 376

11.3. 

Mutasiya  genlərinin  kənd  təsərrüfatı  heyvanlarında  törətdiyi



anom aliyalar.......................................................................................... 378

11.4. 


Irsiyyətdə homoloji sıralar q an u n u ...................................   382

11.5. 


Heyvanların  kariotipinin  miqdar  və  quruluş  mutasiyaları  və

fenotip anomaliyaları........................................................................... 383

11.6. 

Xromosomların quruluş  mutasiyaları-translokasiya.........385



XII Fəsil. Xəstəliklərə davamlılığa mühit  amillərinin təsiri və

anomaliyaların profilaktikası.............................................................. 389

12.1. Ümumi m əlum at.......................................................................... 389

12.2. Genetik  anomaliyaların yayılmasının profilaktikası

və heyvanların xəstəliklərə genetik davamlılığının artırılma 

üsulları.................................................................................................... 392

12.3. 

Heyvanların xəstəliklərə irsi davamlılığının artırılması.....399



504

12.4. 

Quşların xəstəliklərə davamlılığına görə seleksiyası............ 400

12.5. 

Heyvanların etoloji (davranışına görə) seleksiyası.............. 400



XIII  Fəsil. 

Heyvanların  ümumdünya  genetik  reserslarının  müasir

durum u..........................................................................................................408

13.1. Ümumi məlumat............................................ r............................ 408

13.2. Heyvani arın mənşəyi və domestifikasiyası................................410

13.3.  Ev heyvanlarının domestikasion dəyişkənliyi......................   415

13.4.  Heyvanların genetik resurslarının axım................................. 417

13.5.  Azərbaycanın heyvanat aləmi və onun genofondunun

müasir durum u.............................................................................................421

13.6.  Azərbaycanın yerli heyvan və quş cinsləri............................. 426

XIV  Fəsil  Müasir  qlobal  ekoloji  böhran  və  kataklizmlərin  genetik

aspektləri.............................................................................................................. 446

istifadə edilmiş ədəbiyyat........................................................................... 493

505


E ld a r  M u rtu z   oğlu  H üseynov  (1943)  -  Beynəlxalq  ekologiya  dok­

toru  və  professoru,  Ekologiya  M ükafatı  Laureatı,  120-dən  çox  elmi,  ic­

timai-siyasi  məqalənin,  9  ali  məktəb  dərsliyinin,  1  monoqrafiyanın  (rus 

dilində),  40  tədris  proqramı,  tövsiyə  və  metodiki  göstərişin,  6  elmi 

ixtiranın  müəllifi,  ölkəm izdə  ilk  dəfə  nəşr  olunan  “Davamlı  İnsan 

İnkişafı”  (2009)  dərsliyinin  həmmüəllifidir.  O,  40  il  (1970-2011)  ADAU- 

da  müəllim  işləmiş,  təbiətşünaslıq,  biologiya  və  baytarlıq  təbabəti  elm ­

lərinin  ən  çətin,  yeni  və  m üasir  sahələrini  (molekulyar  biologiya,  gen 

mühəndisliyi,  biotexnologiya,  virusologiya,  mikrobiologiya,  epziootolo- 

giya,  sanitariya-ekspertiza,  genetika,  fiziologiya,  ekologiya,  Dİİ  və  s.) 

tədris  etmişdir  Elmin  ən  mürəkkəb  və  m üxtəlif  sahələrini  tədris  etməsi 

və  ustadları,  milli  elmimizin  fəxri,  korifey  alimləri,  professorlar  Yunis 

Səfərov  və  ƏEX  Ələddin  Əsgərovun  tələbəsi  olması,  ondan  elmin 

sirlərini  öyrənməsi  və  müəlliminin  elmi-pedaqoji  irsini  davam  etdirm əsi 

onun 

fundamental 



ali 

məktəb 


dərslikləri 

(“Baytarlıq 

təbabəti 

virusologiyası”,  Bakı,  1980;  “Baytarlıq  təbabəti  virusologiyasından 

laboratoriya  məşğələləri,  Gəncə,  1981;  “Ailə  ekologiyası”,  Gəncə,  2000;

506


“Ekoloji  toksikologiya”,  Gəncə,  2001;  “M üasir  ekologiya,  ekologiyaya 

giriş”,  Gəncə,  2004;  “M üasir  ekologiya”,  I  hissə,  Bakı,  2007;  “Davamlı 

İnsan  İnkişafı” ,  Bakı,  2009;  “Ekologiya”,  Bakı,  2012;  “Baytarlıq  təbabəti 

genetikası”,  Bakı,  2012)  hazırlam asına çox mühüm  zəm in yaratmışdır.

E  Hüseynov  “Baytarlıq  Sanitariyası  və  Ə traf  M ühitin  M ühafizəsi” 

İctimai  Birliyinin  sədridir.  2006-2007-ci  illərdə  Üm um dünya  Vəhşi 

Təbiəti  M ühafizə  Fondunun  (W W F)  “Qızılağac  qoruğunda  ornitofauna- 

nın  alternativ  mühafizə  yolları”  və  2009-cu  il  (12-14  dekabr)  Gəncədə 

keçirilən  “Heyvanlar,  quşlar,  balıqlar  və  onların  məhsullarından  insana 

keçən  təhlükəli  yoluxucu  xəstəliklərlə  mübarizə”yə  həsr  olunmuş  beynəl­

xalq  konfrans  layihələrinin  təşkilatçısı  və  rəhbəri  olmuşdur.  2007-ci  il 

BP-nin  “Bioloji  m üxtəliflik”  üzrə  müsabiqəsinin  (2-ci  yer),  2008-ci  il 

Ekologiya  və  Təbii  Sərvətlər  Nazirliyinin  “Ekoloji  mövzusunda  yazılmış 

ən  yaxşı  məqalələr  və  televerilişlər”  2007-ci  il  müsabiqəsinin  məqalələr 

nominasiyası  üzrə  2-ci  yer  mükafatının qalibi,  2007-ci  il  ETSN  tərəfindən 

akadem ik H.Əliyev  adına  təsis  edilmiş  “Elm,  təhsil,  maarifçilik  və  təbiətə 

humanist  münasibətin  digər  təbliğat  formaları”  nominasiyası  üzrə  E kolo­

giya  M ükafatı  laureatı  və  diplom atı  olmuşdur  Bir  çox  beynəlxalq  kon­

frans,  konqres  və  simpoziumlarda  virusologiya,  mikrobiologiya,  sanitari- 

ya-gigiyena,  biotexnologiya,  gen  mühəndisliyi,  müasir  ekologiyanın  qlo­

bal  problemləri  və  onlarla  m übarizəyə  həsr  olunm uş  maraqlı  mövzularla 

məruzə  etmiş,  məqalələri  nüfuzlu  beynəlxalq jurnal  və  məcmuələrdə  nəşr 

olunmuşdur.  Alim  ölkəm izdə  baytarlıq  təbabətinin  aktual  problemləri, 

heyvanlar,  quşlar,  balıqlar  və  onların  məhsullarından  insana  keçən  yolu­

xucu  xəstəliklərlə  mübarizə  və  m üasir  qlobal  ekoloji  problemlərə,  ətraf 

mühitin  mühafizəsinə  həsr  olunm uş  maarifləndirmə  tədbirlərinə  aid  fun­

damental  elmi  məqalələri  ilə  mütəmadi  olaraq  m ətbuatda  çıxış  edir.  H a­

zırda  bir  neçə  yeni  ali  məktəb  dərslikləri  (“B iotexnologiya”,  “İnsan  eko­

logiyası”,  “Ümumi  ekologiya”,  “Ailə-m əişət  ekologiyası”,  “Təbabət  və 

baytarlıq  təbabəti  ekologiyası”  və  s.)  üzərində  işləyir  və  maraqlı  elmi 

axtarışlarını  uğurla davam  etdirir.

507


M u s ta fa y e v   F əx r addin  Ə liqulu oğlu   (1 9 5 0 )

ADAU-nin 

“Epizoologiya, 

mikrobiologiya 

və 

parazıtologiya” 



kafedrasının  dosenti,  biologiya  elmləri  namizədi,  100-dən  çox  elmi,  ictimai 

siyasi  məqalə  və  əsərin,  o  cümlədən  «Infuksion  xəstəliklərdə  istifadə  olunan 

bioloji 

preparatlar, 

onların 

növləri 


və 

tətbiqi» 

dərs  vəsaitinin,

«Qoyunçuhıqda  istifadə  olunan  bioloji  preparatlar  və  seroloji  reaksiyalar», 

«Qoyunların 

infeksion 

xəstəliklərinin 

kompleks 

vaksinasiyası» 

tövsiyələrinin,  «Bataqlıq  qunduzlarının  (nutrilərın)  papazit  faunasının 

ekoloji-epizootoloji  xarakteristikası  və  onun  başlıca  invazifalarının  elmi 

əsasları»  monoqrafiyasının  {rus  dilində),  «Epizootologiyadan»  metodik 

göstərişin  və  praktikumun,  «Yeyinti  məhsullarının  laboratoriya  müayinələri» 

adlı 


fundamental 

ali 


məktəb  dərsliyinin, 

və 


çoxlu 

sayda  tədris 

proqram larının 

müəllifidir. 

“ Baytarlıq 

radiobıologiyası” 

(2012) 

və 


“Ekologiya”  (2012)  ali  məktəb  dərsliklərinin  redaktoru  olub.  Beynəlxalq 

konfranslar, konqreslər,  simpozium, forum və  seminarlarda baytarlıq təbabətinin 

ən aktual və prioritet sahələri üzrə elmi-praktiki və nəzəri cəhətdən böyük maraq 

doğuran məruzələri  ilə  elmi elitanın diqqətini cəlb edir.

Onun  çoxsahəli  elmi  biliyə  malik  olan,  zəhmətkeş  bir  alim  kimi 

formalaşmasında 

ustadi, 

müəllimi, 

məşhur  alim, 

professor 

Abbasəli 

Məmmədovun  çox  böyük  rolu  və  xidmətləri  olub.  Alimin  xələfi  isə  öz



508

müəlliminin  elmi-pedaqoji  irsinə  sadiq  qalaraq  onu  çox  böyük  nailiyyətlər  və 

uğurla davam etdirir.

Hazırda  insan,  ailə,  uşaq,  təbabət  və  baytarlıq  təbabəti  ekologiyası, 

ekoloji  genetika,  Davamlı  İnsan  İnkişafı,  Qida  təhlükəsizliyi,  Baytarlıq 

sanitariyası  və  ətraf  mühitin  mühafizəsi  sahəsində  elmi  axtarışlar  aparır. 

«G en  mühəndisliyi  və  biotexnologiyanın  əsaslan»,  «İnsan  ekologiyası», 

«Ekoloji  genetika»,  «Epizootologiyadan  praktikum»,  «Dezinfeksiya,  dezin- 

seksiya,  deratizasiya,  dezinvaziya»  və  «Qida  məhsullarının  emal  texnolo­

giyası  və  baytar  sanitar  ekspertizası»  adlı  ali  məktəb  dərslikləri  üzərində 

işləyir.  Müəllifin  rəhbərliyi  altında  bu  günə  qədər 4  nəfər  magistr elmi  dərəcəsi 

almışdır.

509


S a l m a n o v   M ə m m ə d   Ə h ə d  o ğ lu   ( 1 9 3 2 )

AMEA-nın  həqiqi  üzvü  Elmi  Tədqiqat  Mikrobiologiya  İnstitutunun 

direktoru,  akademik,  Azərbaycanda  su  mikrobiologiyası  elminin  banisi,  su 

hövzələri  və  ambarlarının,  o  cümlədən  çaylar,  göllər,  mineral,  termal  bulaq 

qaynaqların  tətbiqi,  ekoloji  vəziyyəti,  trofikası,  bioloji  məhsuldarlığı  və  s. 

elmi  istiqamətlərin  öyrənilməsi  ilə  məşğuldur.  Onun  1956-2008-ci  illərdə 

Kür-Araz  çaylarında,  5  dövlətin  (Türkiyə,  Iran  islam  Respublikası, 

Gürcüstan,  Azərbaycan  və  Ermənistan)  ərazisində  apardığı  çoxillik 

tədqiqatla,  1959-2009-cu  illərdə  bütün  Xəzərdə  başa  çatdırdığı  elmi  işlər  və 

alman  geniş  sahəli  nəticələr  analoqsuz  sayılır.  Su,  torpaq  mikrobiologiyası, 

bioloji  məhsuldarlıq,  texnologiya  elmləri  üzrə  250  elmi  əsərin,  6 

monoqrafiya,  3  dərslik  və  2  metodik  tövsiyənin  müəllifidir.  Fundamental 

tətbiqi  xarakterli,  elmi-praktiki  və  nəzəri  əhəmiyyətli  məqalələri,  əsərləri  və 

monoqrafiyaları  həm  ölkəmizdə,  həm  də  onun  hüdudlarından  kənarda  -  

beynəlxalq  arenada  alimlər  arasında  olduqca  böyük  maraq  yaradıb.  Beynəlxalq 

konfrans, 

konqres, 

forum, 


simpozium 

və  seminarlarda 

ekologiya,

mikrobiologiya,  insan 

ekologiyası  və  təbiətşünaslıq  sahəsindəki  elmi 

axtarışlarının  nəticələri  barədə  mütəmadi  olaraq  dərin  məzmunlu  məruzələri  ilə 

elmi  ictimaiyyətin  diqqətini  cəlb  edir.  Biotexnologiya  elminin  ölkəmizdə  tətbiq

510


olunması  sahəsin®  ilk  elmi-tədqiqat  işləri  aparan  və  onu  uğurla  davam  etdirən 

ilk alimlərdən biri  kesab olunur  Onun rəhbərliyi  ilə  çoxlu  sayda elmlər namizədi 

və doktorları hazırlatmaqla, xələfləri,  elmi-pedaqoji  irsini davam etdirirlər.

511


I,

Direktor:

Nəşriyyat  redaktoru: 

Kompüter tərtibatçısı:

Şirindil Alış an lı 

Səbuhi  Qəhrəmanov 

Ramil Əzizov

Formatı 60x84  7 16.  Həcmi 32 ç.v. 

Tirajı 300.  Sifariş №  80 

Qiyməti müqavilə  əsasında.

“Elm”  RNPM-nin mətbəəsində  çap olunmuşdur 

(İstiqlaliyyət, 8)



Yüklə 26,66 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   47   48   49   50   51   52   53   54   55




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin