Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil

  Müəyyən 

edilmişdir  ki,  ziqotanın  inkişafının  ilk  günlənndən  morlogcnezin  pozulmasına 

səbəb olan gen və xromosom mutasiyalan inkişafın ikinci həftəsində embrionun 

90%-nin  ölümü  ilə  nəticələnir.  Heyvanlann  valideyin  fordlərinin  norm al, 

kariotipinin  mövcud  olmasına  baxmayaraq,  təbii  balasalmanın  və  ölü 

doğulmamn  əsas  səbəbi  məhz  döldə  xromosom  dəstinin  anomaliyası  hesab 

olunur.

11.5.  Heyvanların  kariotipinin  m iqdar və  quruluş 

m utasiyalan  və fenotip  anom aliyaları

İri  buynuzlu  heyvanların

  kariotipində  60  xromosomun  olması  ilk  dəfə 

olaraq  1927-ci  ildə  K rallm der  tərəfindən  aşkar  edilmişdir.  O,  müəyyən 

etmişdir  ki,  iri  buynuzlu  heyvanların  kariotipində  müxtəlif formalı  miqdar 

və  quruluş  anomaliyaları  mövcud  olmaqla,  onlar  əsasən  məhsuldarlığın 

azalması,  interseksuallıq,  leykoz,  sarkoma,  ölü  balanın  doğulması,  me- 

tabolizm anomaliyaları və müxtəlif xəstəliklərə səbəb olur.

K ariotipin  m iqdar  ( k əm iyyət)   anomaliyaları  (aneuploidiya)

  -   yenidən 

təkrar  olunan  mutasiyalara  aiddir.  Lakin  bəzi  müəlliflər  (Hersoq,  Xen, 

Oliçleger,  1982)  aneuploidiyaya  meylin  ailədən  asılı  olaraq  baş  verməsini 

qeyd  edirlər.  Onların fikrincə,  aneuploidiya  zamanı  buzovlarda  ümumi  inki­

şafdan  qalma 

(nanizm ),

  ürək-damar  və sinir  sistemi  qüsurları  və  kriptorxiz- 

min  xromosom  uyğunsuzluğunun  olmasıdır. 

Trisom iyalı,  m onosom iyalı 

və

383

polisomiyalı  qametlər

  adətən  embrional  inkişafın  ilk  mərhələsində  embrio- 

nun ölümünə səbəb olur.

Poliploidiya

  -   xromosom  dəstinin  sayca  artmasından  ibarət  olm aqla 

həm  somatik,  həm  də  cinsiyyət  hüceyrələrində müşahidə  edilir.  Quşlar  müs­

təsna  olmaqla,  iri  buynuzlu  və  digər  növ  heyvanlarda  poliploid  em brionlar 

ontogenezin  başlanğıc  mərhələsində  tamamilə  (100%)  tələf  olur.  Leykozla 

xəstə  iri  buynuzlu  heyvanlarda  həmişə  poliploidiya  müşahidə  edilir.  Müəy­

yən  edilmişdir  ki,  kariotipin  sabitliyinin  təmin  olunması  qaramallarda  ley- 

kozun  profilaktikası  məqsədilə  elmi  əsaslarla  sübut  edilmişdir  ki,  polip- 

loidiyanm başlıca səbəbi tetraploidli  hüceyrələrdir 

(şəkil 62).

N orm a

D iploid

Tetraploid  ■

I

I

Şəkil 62.  Aneuploidiya və monoploidiya

384

11.6.  Xrom osom ların  quruluş  m utasiyaları-translokasiya

İri  buynuzlu  heyvanlarda  translokasiya  birinci  və  29-cu  autosomlar 

arasında  baş  verməklə  əsasən  holştino  -   friz  (ABŞ,  İngiltərə),  qara-ala 

(Almaniya),  ayrşir  (İsveçrə),  monbelyard,  sarole  (Fransa)  və  s.  cinslərdə 

daha  ətraflı  öyrənilmişdir.  Hələ  1977-ci  ildə  28  qaram al  cinsində  1/29 

xromosomun  translokasiyası  aşkar  edilmişdir.  1/29  xromosom  transloka- 

siyası  qaramalın  məhsuldarlığım  3,5 -   10%  azaldır.  Qustavssonun  məluma­

tına  görə  1/29  xromosom  translokasiyasınm  daşıyıcısı  olan  qaramal 

cinslərinin  məhsuldarlığı  çox  az  olduğuna  görə  onlar  vaxtından  əvvəl 

sürüdən  çıxdaş  olunur.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  bu  cür  qaramalda  leykoz, 

anadangəlmə  neyrofibromatoz,  xondrodistrofiya,  mərkəzi  sinir  sisteminin, 

ürəyin  qüsurları  və  balavermənin  az  olması  və  s.  anomaliyalar  daha  çox 

üstünlük  təşkil  edir.  Bunu  nəzərə  alaraq  bir  çox  ölkələrdə  süni  mayalama 

stansiyalarında  1/29  xromosom  translokasiyasınm  daşıyıcısı  olan  törədici 

buğalardan  istifadə  olunması  tamamilə  qadağan  edilmişdir.  İri  buynuzlu 

heyvanlarda  1/29  xromosom  translokasiyasmdan  başqa,  həmçinin  25/27 

xromosom translokasiyasıda  vardır.

İnversiyalur

  ~  ilk  dəfə  Popeskı  tərəfindən  nonnand,  sarole  və  hernzeev 

qaram al  cinslərində  aşkar  olunmuş  və  bu  aberrasiyanın  heyvanların 

məhsuldarlığına  olduqca  neqativ  təsir  göstərməsi  elmi  əsaslarla  sübut 

edilmişdir.

Delesiya  -

  xromosomların  orta  və  son  hissələrinin  qırılmasından  ibarət 

olub,  ontogenczin  ilk  mərhələsində  embrionun  ölümü  ilə  nəticələnir.  Xelnen 

(1982)  sübut  etmişdir  ki,  bu  cür  xromosom  qüsurları  nəsildə  növbələşməklə 

iri  buynuzlu  heyvanlarda  çanaq  -   bud  oynağının  iltihabı  -   artrozu  və 

axsama  ilə nəticələnir.  Leykozla  xəstə qaram allarda  xromosomların  qırılma­

sı  hallarına  daha  çox  təsadüf olunur.  Beləliklə,  xromosomların quruluşunda 

baş  verən  qüsurlar  genotipin  heyvanların  patologiyasında  əsas  rol  oyna­

masım  bir  daha  təsdiqləyir.  Donuzların  -   normal  kariotipi  ilk  dəfə  olaraq 

1931-ci  ildə  Krallingcr  tərəfindən  öyrənilmiş  vo  onun  38  xromosomdan 

ibarət  olduğu  aşkar  edilmişdir.  D onuzlarda  müxtəlif  aberrasiya  formaları 

mövcuddur.  Lakin  ən  çox  üstünlük  təşkil  edən  autosomların  müxtəlif cütləri 

arasında  mövcud  olan 

resiprok  translokasiyatardır.

  Qolis,  Ritter  və  Şvcıin 

məlumatına  görə  həmin  resiprok  translokasiyalar  əsasən  11  və  15,  13  və  14. 

1  və  6,  4  və  14,  1  və  16,  6  və  14,  1  və  14-cü  xromosomların  arasında  yerləşir. 

Analizlər göstərmişdir ki,  resiprok  translokasiyalar donuzların  məhsuldarlıq 

keyfiyyətlərinə  (sutkalıq  kütlə  artımı,  ət  çıxarı,  bala  vermə  və  s.)  olduqca 

mənfi  təsir  göstərir.  Məsələn,  resiprok  translokasiyanın  4  və  14-cü  xromo- 

somlarının  heteroziqot  daşıyıcısı  olan  törədici  donuzdan  istifadə  olunduqda 

ana  donuzların  bala  vermə  məhsuldarlığı  49%  azalmışdır.  Bunun  başlıca 

səbəbi  isə  translokasiya  xromosomlannın  daşıyıcısı  olan  donuzlarda  meyoz 

prosesinin  pozulması  və  bu  zaman  balanslaşdırılmamış  xromosom  dəstinə 

malik  olan  qametlərin  əmələ  gəlməsidir.  Translokasiya  daşıyıcısı  olan  do­

nuzlarda  (20%)  meyoz  zamanı  xromosomların  normal  quruluşu  dəyişilərək

385

dairəvi  forma  alır  və  kanotipdə  xromosomların  sayı  dəyişir 

(trisomiya ya­

xud monosomiya).

  Beləliklə,  translokasiya  xromosomlarım  daşıyan  törədici 

və  ana  donuzlarda,  bir  qayda  olaraq,  meyoz və qametogenez prosesinin  po­

zulması  zamanı  həmin  donuzların  spermatozoidləri  və  yumurta  hücey­

rələrinin  mayalanmasından əmələ gələn  embrionlarm yaşama qabiliyyəti  zəif 

olur,  doğulan  çoşqalarm sayı  çox  azalır  və  onların  əksəriyyəti  (bəzən .100%) 

tələf olur.  Popesku  və  Leqat  hüceyrələrinin  24%-də xromosomlan quruluşca 

dəyişilən  törədici donuzların  balalarında  və  törəmələrində anomaliyaların və 

ölüm  faizinin  yüksək  olmasını  müşahidə  etmişlər.  Donuzlarda  insanların 

Klaynfelter  sindiromuna  bənzər  olan  kariotip  anomaliyalannın  olması  da 

sübut  olunmuşdur.  Sitogenetik  analiz  vasitəsilə  müəyyən  edilmişdir  ki,  ano- 

maliyalarm  törətdiyi  balavermə  məhsuldarlağının  azalması  cinsiyyət 

hüceyrələri  xromosomlanmn  quruluş  və  funksiyalarında  müşahidə  olunan 

pozğunluqlardır.  Bu  zaman  embrionlarda  və  doğulan  çoşqalarda 

ximerizm 

(X X /X Y   və  X X /X X Y)

  baş  verir.  Xankok  müəyyən  etmişdir  ki,  Klaynfelter 

sindromuna 

oxşar 

anomaliyalı 

törədici 

donuzların 

spermiyasmda 

spermatozoid  hüceyrələri  və  spermatogen  epitelilər  müşahidə  olunmur. 

Donuzlarda  həmçinin  37,XO  cinsiyyət  xromosomu  olan  çoşqalarm  doğul­

ması  baş  verməklə insanın Tem er sindromunu xatırladır.  Ümumiyyətlə, həm 

iri  buynuzlu  heyvanlarda,  həm  də  donuzlarda  orqanizmin  normal 

funksiüalarınm  pozulması  və  anomaliyaların  peyda  olmasının  ən  başlıca  və 

ilkin səbəbi həmin heyvanların genotipində baş verən dəyişikliklərdir.

Qoyunlarda

  -   normal  kariotip  54  xromosomdan  təşkil  olunmaqla,  on­

larda  da  digər  heyvan  növlərində  olduğu  kimi  xromosomların  müxtəlif for­

malı  aberrasiyaları  müşahidə  olunur  (Jivaqo,  1931).  Belə  ki,  qoyunçuluğun 

daha  çox  inkişaf  etdiyi  Yeni  Zellandiyada  qoyunlarda  üç  tip 

robertson 

translokasiyası

  (5  və  26,  8  və  11,  7  və  25-ci  xromosomlar  arasında)  aşkar 

olunmuşdur.  Lakin,  Bruer  və  Çepmana  görə  həmin  qoyunların  balavermə 

qabiliyyəti  normal  olmuşdur.  Bunun  əsas  səbəbi  isə  haploid  hüceyrələri 

xromosomlarının  balanslaşdırılmamış  miqdarının  hələ  mayalanmaya  qədər 

olan  dövrdə  təbii  olaraq  öz-özünə  çıxdaş  olunmasıdır.  Qoyunlarda  da 

balavermə  məhsuldarlığının  azalması  kariotipdə  baş  verən  anomaliyalardır. 

Müəyyən  edilmişdir  ki,  K azaxstanda  yetişdirilən  qaragül  cinsli  qoyunlarda 

generativ  toxumalarm  xromosom  aberrasiyası  cavan  və  yaşlı  qoyunlarda 

orta  yaşlı  qoyunlara  nisbətən  daha  çox  müşahidə  edilir.  Bəzi  anadangəlmə 

anomaliyalarla  ölü  doğulan  quzularda  da  xromosom  aberrasiyalarına  rast 

gəlinmişdir.

Atlarda

  -   normal  kariotipin  64  xromosomdan  ibarət  olmasını  ilk  dəfə 

olaraq  Sasaki  və Makino  (1962)  aşkar etmişdir.  Sonralar isə Viller və Vizner 

(1981)  müəyyən  etmişlər  ki,  atlarda  ziqotanın  5-10%-də  xromosom  anoma- 

liyalarına  rast  gəlinir  və  onların  90%-i  boğazlığın  birinci  mərhələsində  tələf 

olur.  A tların  kariotipinin  müayinəsi  göstərir  ki,  onlarda  əsasən  cinsiyyət 

hüceyrələrinin  xromosomlarının  anomaliyası daha  geniş  yayılmaqla,  dölsüz­

lüklə  nəticələnir.  Bruer  və  əməkdaşları  (1978)  müayinə  zamanı  7  baş  döl 

vermə  qabiliyyəti  olmayan  madyanların  6  başında  Tem er  (63,  XO)  sindro­

386

munun,  bir  başında  isə  mozaik  (naxışlı)  xromosomların  (63,  XO/64,  XX) 

olmasım  aşkar etmişlər.  Beləliklə,  bu  üsul  kariotipə  əsasən  genetik  cəhətdən 

dölsüzlük  qabiliyyəti  olan  dayçaların  vaxtında  aşkar  olunması  üçün  mühüm 

zəmin  yaradır.  A tlarda  xromosomlarm  quruluş  dəyişkənliyi  ilə  əlaqədar 

olan  aberrasiyalar  daha  üstünlüyə  malikdir.  Xalnon,  Makski  və  Yotson 

spermatogenezin  pozulması  müşahidə  olunan  dayçaların  13-cü  autosomun- 

da delesiya baş verdiyini müşahidə etmişlər.

Quşlarda  -

  xromosom  anomaliyalan  başqa  növ  heyvanlara  nisbətən 

daha  geniş  və  ətraflı  öyrənilmişdir.  Toyuqlann  normal  kariotipində  -   78, 

hind  quşları  və  ördəklərdə  -   80  xromosom  vardır.  Toyuq  embrionlarının 

vaxtından  əwol  kütləvi  surətdə  ölməsinin  əsas  səbəbi  məhz  xromosom 

aberrasiyalarıdır.  Ylar  və  Feçxaymerin  məlumatına  əsasən  embrionlarm 

minumum  25%-nin  ölümünün  əsas  səbəbi  kariotipdə  baş  verən  anomaliya- 

lardır. 

Həmin  embrionlarda  xromosomlarm  quruluş  dəyişkənliyi  -  

translokasiyalar,  izoxromatid  qırılmalar  və  s.  aşkar  olunmuşdur.  Onlarda 

həmçinin  kariotipin  heteroploid  formalı  anom aliyalan  -   aulosom  və 

cinsiyyət  xromosomlarına  görə 

haploid,  triploid,  trisom  tipli

 qüsurlar  və mo- 

zaisizm  müşahidə  edilir.  Mayalanmış  yumurtaların  alınması  üçün  xoruz  və 

toyuqların  birlikdə  saxlanmasının  olduqca  böyük  əhəmiyyəti  vardır. 

Popesku  və  M errita  (1977)  sübut  etmişdir  ki,  xoruzlan  toyuqlardan 

ayırdıqdan  12  gün  sonra  embrionlarda  xromosom  anomaliyalarının  faizi 

çox  yüksək  olur.  Bunun  əsas  səbəbi  isə  xoruzların  toxunduqlarında 

spermiyanın  uzun  müddət  qalması  nəticəsində  onlarda  patoloji  prosesin  və 

mayalanan  toyuqların  yumurtalarında  anomal  embrionlarm  inkişaf  etmə­

sinin  baş  verməsidir.  Bu  proses  həm  də  bütün  növ  heyvanlara  məxsusdur. 

Postcmbrional  dövrdə  toyuqlarda  kariotipin  müayinəsi  zamanı  xromosom 

anomaliyalarının  sayına  görə  populyasiyalar  və  xətlər  arasında  xarakterik 

fərqlər aşkarlanır 

(codval 35).

Cadvjl 35.

Toyuqların  m üxtəlif xətlərində xrom osom   aberrasiyaları  (Blom,  1974)

X ə t lə r

| 

Y u m u r t l a y a n  

| 

to y u q la r ın   sayı

B i r  

və  d a h a   a r tıq   x r o m o s o m  

a b e rra s iy as ın a   malik  olan  

y u m u r t l a y a n   t o y u q la r

Q ü s u r lu   y u m u r d a   y a n  

t o y u q la rın   % - i

l

1 

57

7

12

2

42

5

12

.1

120

17

14

4

33

7

21

5

9

2

22

6

10

13

3 0

1

47

17

3ft

8

18

12

67

9

336

7 0

21

387

Feçxaymerin  məlumatına  görə  anomal  hüceyrələrə  malik  olan  toyuq­

larda  haploidlərə  daha  çox  rast  gəlinir.  Yum urtalıq  məqsədilə  yetişdirilən 

cinslərə  nisbətən  ətlik  istiqamətli  (broyler) cinslərdə  heteroploid  hüceyrələr  7 

dəfə  artıq  olur.  Ətlik  istiqamətli  toyuq  cinslərində  xromosom  anomaliyala- 

rmm üstünlük  təşkil  etməsinin  əsas  səbəbi  ovulyasiya  mərhələlərinin  düzgün 

olmaması və pozulmasıdır.  O nlarda ilk meyotik  bölünmə prosesi ovulyasiya- 

dan  2  saat  əvvəl,  ikinci  bölünmə isə ovulyasiya  zamanı  baş  verir.  Göründüyü 

kimi,  xromosom  anomaliyalı  toyuq  və  xoruzların  vaxtında  aşkar  olunması 

və  sürüdən  çıxdaş  edilməsi  üçün  sitogenetik  analiz  üsulundan  daha  geniş 

istifadə olunmalı və quşçuluqda ona istinad edilməlidir.

388

XƏSTƏLİKLƏRƏ  DAVAMLILIĞA MÜHİT AMİLLƏRİNİN 

TƏSİRİ  VƏ  ANOMALİYALARIN  PROFİLAKTİKASI

«Orqanizin 

xarici  miihit  almadan

  ı 

a- 

şaya bilmaz.»

(İ.\I.S e ç c n o v )

«Başarix yat ümumi \  \ ,>ıb götiiriihlükda. 

qax gfu lii ekoloji qiivvaya çevrilmişdir.»

( a k a d e m i k   V . İ . V e r n o d s k i )

«Qartalın baxışı,  turacın göziı.

Maralın duruşu goz.il deyilmi?

K.ıkliyin xınası,  bülbülün özü.

Ceyranın y e rişi göz ul deyilmi?

I h r  şeyi g ö r nec,ı yaradıb,  qurub.

Bu r.ıssam tabi.it,  m em ar tabi.it.

H ayana baxırsan y ü z  naxış  vurub.

E h  

bil har naxış bir canlı san.it!

İ 'rok  insaflı  ol,  ey insan,  al çak.

Q ıym a gözalh ra bu gen cahanda.

Buna har birim iz cavab  veracak,

Başarin galacak  imtahanımla.»

( H i k m ə t   M a h m u d o v ,   ş a i r ,   p r o f e s s o r )

12.1.  Ümumi  m əlum at.

Alimlər sübut  etmişlər  ki.  heyvan  və  quşların  xəstəliklərinin  baş  vermə­

sinə irsiyyət  və  mühit  amillərinin təsiri  müxtəlif olur.  Natamam və irrasional 

yemləmə,  binaların  mikroiqlim  və zoogigiyeniki  göstəriciləri  (yüksək  və aşa­

389

ğı  temperatur,  havanın  nəmliyi,  işıqlanma,  radiasiya  fonu,  heyvanların  sıx­

lığı,  zəhərli  və  zərərli qazlar,  peyinin  vaxtında toplanmaması  və binadan  çı- 

xarılmaması  və  s.)  heyvanların  xəstəliklərə  davamlılığını  azaldır  və  neqativ 

fəsadlar  törədir.  Yemlərin  tərkibində  vitamin,  mikro  və  makroelementlərin 

defisitliyi  orqanizmin müdafiə qabiliyyətini  azaldır, zülal  mübadiləsi  pozulur 

və  immunoqlobulinlərin  sintezi  zəifləyir.  Heyvan  və  quşların  mühit 

amillərinin  təsiri  nəticəsində  məhsuldarlıq  əlamətlərinin  kəskin  surətdə 

dəyişilməsindən  fərqli  olaraq,  cinslər  və  xətlər  arası  genetik  davamlılıq 

əlamətlərinin  fərqli  olması  nisbətən  sabit  saxlanılır.  Mühit  və  saxlanma 

şəraitinin  həddindən  artıq  pisləşməsi  nəticəsində  heyvan  və  quşların 

xəstələnmə  halları  həm  rezistent,  həm  də  həssas  fərdlərdə  xeyli  artır. 

Məsələn,  helmintozlara  qarşı  yüksək  rezistent  olan  ndama  və  holstin  cinsli 

iri  buynuzlu  heyvanlar  pis  saxlanma  və  irrasional yemləmə  şəraitində  də  bu 

əlamətlər üzrə  öz genetik  fərqliliyini  tamamilə saxlayır.  Xarici  mühit amilləri 

heyvan  və  quşlar  arasında  xəstəliklərin  baş  verməsində  və  inkişafında  çox 

mühim  rol  oynayır.  Bu  baxımdan  yüksək  və  aşağı  temperatur,  radioaktiv 

şüalanma,  su  ehtiyatlarının,  otlaq  və  çəmənliklərin  zəhərli,  zərərli  kimyəvi 

birləşmələr,  nitritlər,  gübrələr,  sənaye  və  məişət  tullantıları  və  s.  ilə 

çirklənməsi  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  H.Kolenin  (1980)  hind  toyuqları 

üzərində apardığı  təcrübə  mühitin xəstəliklərə təsirini  əyani  surətdə  nümayiş 

etdirir.  İsti  yay  aylarında  2-4  aylıq  boz-gümüşü  cinsli  hind  toyuqu  balaları 

orqanizmin  suya  olan  tələbatım  ödəmək  üçün  həddindən  çox  su  qəbul 

etdiklərinə  görə  onlarda  çinədanın  divarları  bərpa  olunmayan  vo  sürətlə 

inkişaf edən  formada  böyüyür,  şişir və  aşağı  sallanır.  Onlarda kəskin  qəbiz- 

lik.  çinədanda  həddindən  artıq  qıcqırma  baş  verir  və  zəhərli  qazlar  toplanır, 

onların  əksəriyyəti  pnevmoniyadan tələf olur.  Hind  toyuqları  soyuq  şəraitdə 

saxlandıqda  isə  həmin  əlamətlər,  xəstələnmə  və  ölüm  hallan  müşahidə 

olunmur.  Boz-gümüşü  hind  toyuqlarından  fərqli  olaraq  onlarla  eym 

saxlanma  və  yemləmə  şəraitində  bəslənilən  qırmızı-burbon  cinsində  həmin 

əlamətlər  müşahidə  olunmamış  və  onlarm  inkişafı  normal  olmuşdur.  Bu 

təcrübə göstərir  ki,  gümüşü  cinsli  hindi  toyuqlarında  çinədanın  sallanmasına 

genetik meyillilik mövcuddur.

Sahib  orqanizmlə  parazitin  qarşılıqlı  əlaqəsinin  populyusion-  genetik 

mexanizminin  ətraflı  öyrənilməsi  baytarlıq  təbabəti  genetikasının  aktual 

problemlərindən  biri  hesab  edilir.

  Makroorqanizmlərlə  mikroorqanizmlərin. 

eləcə  də  parazitlərin  uzunmüddətli  gərgin  müştərək  təkamülü  onların  popul- 

yasiyaları arasmda müəyyən  mütənasiblik yaranmasına səbəb  olur. Təkamül 

prosesi  zamanı  parazitin  virulentliyinin  (xəstəlik  törətmə dərəcəsinin)  yaran­

ması  orqanizmdə  onun  daimi  ekoloji  qida kəsb  etməsinə zəmin yaradır.  Pa- 

togen  (xəstəlik  törətmə qabiliyyətinə  malik  olan)  parazıt növünün yaranması 

sahib  orqanizm  növünün  fərdlərinin  seçilməsinə və parazit  növünün  inkişafı­

nın  qarşısının  alınmasına  yönəldilmiş  genetik  davamlılığın  yaranmasına  sə­

bəb  olur.  Xoldeynin  (1949)  hipotezinə  görə  parazitlər  zülalların  geniş  ya­

yılmış  polimorfizminə  səbəb  olan  seçmənin  ən  başlıca  amili  ola  bilər.  Onun 

fikrincə,  bəzi  biokimyəvi  polimorfizm  fenotipino  malik  olan  fərdlər  selektiv-

390

seçmə üstünlüyünə malik  olur.  Klarkm  (1976)  fikrincə  orqanizmdə zülal  po- 

limorfizminin  saxlanmasında  parazitizmin  böyük  rolu  vardır.  Zülalların  və 

fermentlərin  biokimyəvi  polimorfizmi  sahib  orqanizmin  fizioloji  funksi­

yalarının  dəyişilməsinə  səbəb  olmaqla,  sahib  və  parazit  arasındakı  qarşılıqlı 

əlaqənin  mütənasibliyinə  təsir  göstərir.  Hər  iki  populyasiyada  polimorfizmi 

saxlayan  sahib və parazit münasibəti aşağıdakı sxemlə ifadə olunur:

Parazitin fenotipi

Sahibin fenotipi A 1 A 2

B'

+

B2

+

Burada  +  işarəsi  sahibin  parazitə  həssaslığını, 

işarəsi  isə  davamlılığım 

göstərir.

B.Kontrimaviçus  (1982)  göstərir  ki,  parazit  və  sahib  populyasiyaları 

arasındakı  qarşılıqlı  təsir  onların  genotipinin  qarşılıqlı  təsirinin  sabitliyini 

tənzimləyir və  bu  münasibətlərin  təkamül  mexanizmini təşkil  edir.  Qeyd  edi­

lənlərə  baxm ayaraq  sahib  -   parazit  arasındakı  əlaqələrin  tamamilə  öyrənil­

məsi  üçün  aparılan  elmi  axtarışlar  yenə  də  davam  etdirilir. 

Patogen 

agent lərin  dərman  preparatlarına  genetik  davamlılığının  öyrənilməsi  müasir 

təbabətin  və  baytarlıq  təbabətinin  prioritet  istiqamətlərindən  saydır.

  Anti­

biotiklərin,  sulfanilamid  və  nitrofuran  qrupu  preparatlarının  heyvandarlıq 

və  quşçuluqda  geniş  spektrlə  tətbiq  olunması  patogen  agentlərin  onların 

təsirinə  uyğunlaşmasına  səbəb  olduğu  üçün,  infeksion  və  parazitar  xəstəlik­

lərin  müalicəsi  hazırda  ciddi  problemlə  qarşılaşıb  və  xeyli  çətinlik  yaranıb. 

İngiltərədə  öyrənilən  salmonella  ştammlarının  61%-i  müxtəlif antibiotiklərin 

təsirinə  davamlı  olmuşdur.  Həmin  ölkədə  1977-ci  ildə  iri  buynuzlu 

heyvanlardan  ayrılan  E.  coli  ştammlarının  62,6%-i  streptomitsinin,  47%-i 

tetrasiklinin  təsirinə,  donuzlardan  ayrılan  ştammlarm  isa  müvafiq  olar 

55,5%  və  471%-i  davamlı  olmuşdur.  (Ç.Jacvson, 

1981).  Respirator 

xəstəliklərdən  ölmüş  qaramallardan  ayrılan  pasterellaların  50%-i  sulfa- 

nilamidlərə  və  streptomitsinə,  75%-i  isə  tctrasiklinə  qeyri-həssas  olmuşdur. 

Yaponiyanın  bir  neçə  qaramal  fermalarında  buzovlar  arasında  baş  verən 

salmonellyoz  epiz.ootiyası  zamanı  ayrılan  salmonella  ştammlarının  77%-i 

xloramfcnikolun.  85%-i  isə tetrasiklinin,  streptomitsinin  və sulfanilamidlərin 

təsirinə  davamlılıq  göstərmişdir.  M araqlı  haldır  ki,  həmin  fermalarda  baş 

verən  epizootiyalar  zamanı  ayrılan  salmonella  ştam mlan  da  anoloji  xassəyə 

malik  olmuşdur.  Hazırda  dünyanın  bir çox  ölkələrində helmintlər,  gənələr və 

gəmiricilərin  (sinantrop  canlılar)  də  müxtəlif dərman  preparatlarının  təsirinə 

davamlılığının  get-gedə  artması  alimləri  yeni  mübarizə  üsulları  axtarmağa 

vadar edir.  Müəyyən edilmişdir ki,  hər  hansı  bir preparatın tətbiqi  gənələrdə 

və sinantrop canlılarda həmin preparata qarşı  5-10  il  müddətində davamlılıq 

yaradır.

391