Dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir

              Statik hərəkətlərdə isə eyni əzələ qrupları uzun müddət gərginlikdə qalır. Yəni onlar fəaliyyət 
göstərirlər. Bu da uşaqların orqanizminə  mənfi təsir göstərə bilir. Qan dövranını  çətinləşdirir, hərəkət 
aparatının işinə mane olur. Məktəbyaşlı uşaqların iş qabiliyyəti aşağı olduğu üçün onlara statik hərəkətləri 
həddən artıq tətbiq etmək lazım deyil.  
              Qamətin düzgün inkişafını  təmin etmək mürəkkəb və  çətin işdir. Uşaqlar oturarkən, ayaqüstü 
vəziyyətində, yeriyərkən onlara düzgün qamət hərəkətləri verilməlidir. Bunu bədən tərbiyəsi dərslərində 
və şagirdlərin hərəkət gün rejimində etmək lazımdır. 
              Gözəyarıölçmə.  Bu elə bir keyfiyyətdir ki,  gözün və əzələnin (duyma) köməyi ilə insana hər 
hansı bir məsafəni təxmini də olsa müəyyənləşdirmək qabiliyyətidir. Gözəyarıölçmə bütün fiziki 
hərəkətlərin və müxtəlif növ oyunların keçirilməsi zamanı inkişaf edə bilər. Bu şərtlə ki, uşaqların diqqəti 
bu hərəkətin yerinə yetirilməsinə yönəldilsin. Yeriş vaxtı  uşaqlar düzgün addım atmalı, istiqaməti 
gözləməlidirlər. Tullanmada təkan ayağını taxta üzərinə  dəqiq qoymalıdırlar ki, düzgün və güclü təkan 
verərək, müvafiq istiqamətə «uçuş» edə bilsinlər.  Sonra isə münasib yerə düşsünlər. 
              Gözəyarı ölçmə düzülmələrdə, xüsusən cərgə və sıraya düzülmələrdə daha yaxşı inkişaf edir (Bir 
cərgədən, sıradan, iki və ya daha çox cərgəyə, sıraya düzülmədə və əksinə). 
              Bir  sıradan və yaxud cərgədən dairə  təşkil etməkdə  də gözəyarı ölçmə inkişaf edir. Çünki bu 
zaman uşaqlar bir-biri ilə müvafiq məsafə saxlamalı  və düzgün dayanmalıdırlar.  Onlar bu işi gözün 
köməyi ilə görürlər. Cismin uzağa və istənilən nöqtəyə atılması da gözəyarı ölçmənin inkişafına zəmin 
yaradır. Uşaq bütün gücünü toplamaqla bərabər, atmanın dəqiq olması  məqsədilə üzv və sistemlərini 
cəmləşdirir. Uşaqların bir-birinin ardınca yeriməsi və qaçmasının özü də gözəyarı ölçməyə kömək edir. 
 Yuxarıda göstərilənlərlə bərabər, ibtidai məktəbin fiziki tərbiyəsinin qarşısında aşağıdakı vəzifələr 
də qoyulur: 
              «Vətənin müdafiəsinə hazıram» hərəkət kompleksi üzrə bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmək, 
fiziki tərbiyə, idman və gigiyena üzrə biliklərə sahib olmaq, mənəvi-iradi keyfiyyətlərə, yüksək 
mədəniyyətə yiyələnmək. 
 
 
1.4. Fiziki tərbiyənin vasitələri 
              İbtidai məktəb  şagirdlərinin fiziki tərbiyə vasitələri bunlardır:    fiziki  hərəkətlər (gimnastika, 
oyunlar, yüngül atletika, turizm və s.), təbii (hava, su, günəş) və gigiyenik amillər. Həmin vasitələr təcrid 
olunmuş vəziyyətdə deyil, birlikdə tətbiq olunduqda daha səmərəli olur. 
              Fiziki hərəkətlər.  
İnsanın konkret vəzifəsinin həlli ilə bağlı məqsədyönlü hərəki fəaliyyəti hərəkət adlanır. Hər bir hərəki 
fəaliyyət ayrı-ayrı hərəkətlərdən ibarətdir. İnsanın fiziki təkmilləşməsi üçün tətbiq olunan hərəkətlər fiziki 
hərəkət adlanır. Fiziki hərəkətlər fiziki tərbiyə qanunauyğunluqlarına uyğun təşkil olunmuş fəaliyyətdir. 
              Məktəbdə  əsas fiziki tərbiyə vasitəsi fiziki hərəkətlərdir. Fiziki hərəkətlər hərəki bacarıq və 
vərdişləri formalaşdırır, hərəkət aparatını inkişaf etdirir. Qan dövranını  və maddələr mübadiləsini 
yaxşılaşdırır, tənəffüsə müsbət təsir göstərir. Fiziki hərəkətlər surəti, cəldliyi, gücü, dözümlülüyü artırır, 
insan həyatı üçün vacib olan yeriş, qaçış, hoppanma, müvazinət və atmalar kimi təbii hərəkətlər üzrə 
vərdişləri təkmilləşdirir. Burada başlıca əhəmiyyəti hərəkətlərin seçilməsinə və keçirilməsi metodikasına 
yönəltmək lazımdır. Hərəkət və oyunlar seçilərkən uşaqların anatomik-fizioloji və psixoloji xüsusiyyətləri 
nəzərə alınmalıdır.  Uşaq orqanizminin xüsusiyyətlərinə görə onlara uzun müddət statik vəziyyətdə 

 61
dayanmalarına yol verməməli, eyni hərəkətlər çox təkrarlanmamalı, eyni təsir göstərən yüklərə 
məhdudiyyət qoyulmalıdır. Hərəkətlər növbələşdirilməli və müxtəlif növ əzələ qruplarına təsir 
göstərilməlidir. 
              Kiçik məktəbyaşlı uşaqların ürək-qan-damar sistemi tələb edir ki,  ağır yük qaldırmağa, maneəni 
müqavimətlə keçməyə və gərginliklə icra olunan hərəkətlərə məhdudiyyət qoyulmalıdır. 
              İbtidai məktəbdə qamət hərəkətlərinə geniş yer ayrılmalıdır. Çünki qamət hərəkətləri orqanizmin 
normal həyat sürməsinə, sklet və sklet əzələlərinin inkişafına da kömək göstərir. 
              Uşaqların hərəkət etməyə böyük ehtiyacları vardır. Bu şərtlə ki, hərəkətlər müxtəlif olsun, kiçik 
fasilələrlə icra olunsun. Fasilə etmədən uzun müddət hərəkətlərin yerinə yetirilməsi ürək  əzələlərinə 
mənfi təsir göstərə bilər. 
              Kiçik  məktəbyaşlarında oğlan və  qızların fiziki inkişafında fərqlər mövcuddur. Lakin I-II sinif 
şagirdlərinin fiziki inkişaf xüsusiyyətləri imkan verir ki, bunlar üçün eyni hərəkətlərdən istifadə edilsin. 
III sinifdən başlayaraq isə  oğlanların hərəkətləri qızlara nisbətən çətinləşdirilir. Onlara müqaviməti 
dəfetmə, yükün qaldırılması və aparılması, qaçış müddətinin artırılması, hündürlüyün yüksədilməsi, atma 
məsafəsinin uzadılması verilməlidir. Qızlara rəqs, ritmik, qamət üçün hərəkətlər daha çox verilir. 
              Təbii amillər.  
Uşaqların fiziki tərbiyəsində  təbiətin təbii qüvvələri mühüm yer tutur. Sudan, havadan və günəş 
şüalarından düzgün istifadə uşaqların sağlamlığında xüsusi rol oynayır, fiziki inkişafını, dözümlülüyünü 
artırır. Vaxtlı-vaxtında  çimmək, səhərlər bədəni yaş dəsmalla silmək, təmiz və açıq havada gəzintilərə və 
səyahətə çıxmaq sağlamlıq üçün vacibdir. Su, hava və günəş amilləri fiziki hərəkətlər və milli oyunlarla 
müşahidə olunduqda bu sağlamlığı möhkəmləndirməklə, fiziki hazırlığı artırır, estetik zövqü inkişaf 
etdirir. Buna görə də yay aylarında meşədə gəzmək, çay və dəniz sahillərində olmaq, günəş vannası qəbul 
etmək olduqca faydalıdır. Günəş şüası olmayan yerlərdə xəstəliklər də artır. Bir atalar sözündə deyildiyi 
kimi «Günəş girməyən evə tez-tez həkim girər». Həmin baxımdan sinif otaqlarına günəş şüaları düşməli, 
otaqların havası təmiz olmalıdır. 
              Gün rejimi/ 
 qida, yuxu, iş (təhsil), istirahət, idman və gigiyena rejiminin birliyindən əmələ gəlir. Söylənilənlərin hər 
gün eyni vaxtda icrası məktəblinin gün rejimi kimi qəbul olunur. Belə ki, məktəblinin fəaliyyət növlərinin 
hər gün eyni vaxtda, eyni ardıcıllıqla təkrarlanması gün rejimidir. 
              Şagirdlərin hərəkət gün rejiminə isə  səhər gimnastikası, tənəffüslərdə  təşkil olunan oyunlar, 
idman bölmə məşğələlərinin təşkili daxildir. 
              Gigiyenik amillərə  -  şəxsi və ictimai gigiyena daxildir. Bədənin təmiz saxlanılması, bədənə 
qulluq edilməsi, geyimin, yataq otağının,  dərs ləvazimatlarının səliqəli və təmiz saxlanılması və s. şəxsi 
gigiyenaya aiddir. 
              İctimai gigiyena isə sinif otaqlarının, məktəb partalarının, idman ləvazimatlarının, qurğularının 
münasib və  təmiz olması  və i.a. daxildir. Bunların təhsil prosesində  nəzərə alınması  uşaqların sağlam, 
gümrah böyüməsində mühüm şərtdir. 
 
 

 62
II. 2.  «Fiziki tərbiyə və onun tədrisi metodikası» fənninin səciyyəvi xüsusiyyətləri 
 
2.1«Fiziki tərbiyə və onun tədrisi metodikası 
 fənninin mahiyyəti 
              Ölkəmizdə fiziki mədəniyyətin və idmanın inkişaf etdirilməsində bu sahədə hazırlanan pedaqoji 
kadrlardan çox asılıdır. İbtidai sinif müəllimi hazırlayan pedaqoji fakültələrdə bədən tərbiyəsi və idmana 
xüsusi    diqqət yetirilməli, onların bu sahədəki bilik, bacarıq və  vərdişləri yüksək səviyyədə olmalıdır. 
Çünki gələcək nəslin fiziki mədəniyyətinin yüksədilməsi məhz kiçik məktəbyaşlılardan başlayır. 
              Sinif müəllimləri şəraitdən asılı olaraq şagirdlərlə sinif formasında və yaxud fərdi olaraq bədən 
tərbiyəsi məşğələlərini təşkil etməyi və kompleks hərəkətlər verməyi bacarmalı, kütləvi idman tədbirləri, 
müxtəlif oyunlar təşkil edib keçirməyi bacarmalıdırlar. Gələcəyin sinif müəllimləri – hazırkı pedaqoji 
fakültənin tələbələri bədən tərbiyəsi və  idman üzrə  zəruri bilik, bacarıq və  vərdişləri praktik 
məşğələlərdə, mühazirə  və seminarlarda, müstəqil olaraq idmanla məşğul olmaqla, habelə bu sahədə 
mövcud ədəbiyyatları öyrənməklə qazanmalıdırlar. 
              «Fiziki tərbiyə və onun tədrisi metodikası» fənni vasitəsi ilə fiziki tərbiyənin tarixinə  dair qısa 
məlumat verilir, onun əhəmiyyəti izah olunur, fiziki tərbiyənin metodikası öyrənilir. 
              Pedaqoji fakültənin məzunları gimnastika, mütəhərrik oyunlar, yüngül atletika və kros hazırlığı, 
habelə idman oyunları üzrə bilik, bacarıq və  vərdişlərə yiyələnməli, ibtidai siniflərdə fiziki tərbiyə 
məşğələlərini, eləcə  də sinifdən və  məktəbdənxaric işləri təşkil etməyi bacarmalıdırlar. Sinif müəllimi 
həm də məşğələyəqədər səhər gimnastikasını, böyük tənəffüslərdə və bayramlarda məktəblilərlə əyləncə 
və müxtəlif növ oyunlar təşkil etməlidirlər. 
 
                      
                       2.2. «Fiziki tərbiyə və onun tədrisi metodikası» fənninin vəzifələri 
              «Fiziki  tərbiyə  və onun tədrisi metodikası» fənninin tədrisinin mühüm vəzifələrinə ölkənin 
müstəqilliyini qorumaq, vətəni sevmək, vətən yolunda canından keçmək, türk dünyasının bütövlüyünü 
təmin etməyə kömək göstərmək, islam dəyərlərini qoruyub saxlamaq və s. üzrə mövcud bilik, bacarıq və 
vərdişlərlə silahlandırmaq. Qeyd etməliyik ki, bu keyfiyyətlərin aşılanması  təkcə fiziki mədəniyyətin 
tədrisi metodikası fənninin deyil, həm də orta və ali məktəblərimizdə təlim olunan bütün fənlərin başlıca 
vəzifələridir. 
              «Fiziki  tərbiyə  və onun tədrisi metodikası» fənninin  əsas üstün cəhətlərindən və spesifik 
vəzifələrindən biri tədris-elmi və təcrübi fənn olmasıdır. 
              Gələcəyin sinif müəllimləri bilməlidirlər ki, göstərilən metodiki fənn cəmiyyətimizdə yaşayan 
insanların sosial şəraitinin yaxşılaşdırılmasında, əhval-ruhiyyəsinin yüksədilməsində, cəmiyyətin ictimai-
siyasi həyatında mühüm rol oynayır. Deyilənlər isə  həmin fənnin metodoloji əsaslarını  təşkil etməklə 
bərabər, Azərbaycan xalqının milli adət-ənənələrindən, milli oyunlardan bəhs edir. 
              «Fiziki tərbiyə və onun tədrisi metodikası» fənni qısa da olsa insan orqanizminin vahid olmasını, 
fiziki hərəkət və oyunlarda, təbii amillər və gigiyenik tədbirlərlə orqanizmə müsbət təsir etməyin 
mümkünlüyünü öyrədir. Bu fənn bundan əlavə, bir çox milli fiziki tərbiyə sisteminin olmasını (alman, 
fransız, isveç və i.a.) nəzərə çatdırmaqla yanaşı, bu sistemlərin də hər birinin özünəməxsus ictimai-siyasi, 
pedaqoji-psixoloji, tibbi-bioloji əsaslarının mövcudluğunu izah edir. Ən başlıcası isə bu fənnin idman-
təcrübi bir fənn kimi spesifik xarakteri təsdiq olunur.  
              «Fiziki tərbiyə və onun tədrisi metodikası» fənni tələbələrə pedaqoji bilik, bacarıq və vərdişlər 
aşılayır ki, bütün bunlar da gələcək müəllimlərin  şagirdlərlə  təlim-tərbiyəvi iş aparmalarına,  şagirdlər 
arasında ünsiyyət yaratmağın forma və metodlarını mənimsəməyə, təbliğatı işlər görməyə zəmin yaradır. 
              Pedaqoji fakültələrin tələbələri sıra təlimi, akrobatika, müvazinət saxlamaq, cisim atmaq, yeriş, 
qaçış, toplarla hərəkətlər, həmçinin qamət üçün hərəkətlərin metodikasını və icrasını bilməlidirlər. 
              Həmin fənnin başlıca vəzifələrindən biri də təlim metod və prinsiplərini, komanda verməyi, onu 
yerinə yetirməyi, hərəkəti icra edənlərə kömək etməyi, zədələnmələrin qarşısını almağı, ilk tibbi yardım 
göstərmək qaydasını gələcək sinif müəllimlərinə öyrətməkdir. 
 
 

 63
2.3. «Fəziki tərbiyə və onun tədrisi metodikası»fənni 
tədris və elmi fənn kimi 
              Fiziki  tərbiyə  tədris olunan fənn kimi respublikanın Təhsil Nazirliyinin orta ümumtəhsil 
məktəblərində, peşə-texniki məktəblərində, texnikumlarda, institut və universitetlərdə praktik olaraq 
təşkil olunur və keçirilir. Bu fənnin proqramına daxil olan ayrı-ayrı  hərəkətlər və idman növlərinin 
düzgün təlimi – şagirdləri «Vətənin müdafiəsinə hazıram» kompleksinin normativlərini yerinə yetirməyə 
kömək göstərir. 
              «Fiziki tərbiyə və onun tədrisi metodikası» fənni tədris fənni kimi onun özünəməxsus vasitələri, 
metodları  və  təşkili formaları vardır. Bundan əlavə, bu fənn pedaqoji fakültələrdə  tədris fənni olmaqla, 
əsasən pedaqoji istiqamətə və sinif müəllimi hazırlığına yönəldilmişdir. 
              Göstərilən fənn  həm də  tərbiyənin tərkib hissəsi kimi məktəblilərin kütləvi-sağlamlıq 
tədbirlərində əsas vasitələrdən sayılır. 
              «Fiziki  tərbiyə  və onun tədrisi metodikası» fənni elmi fənn kimi fiziki inkişaf 
qanunauyğunluqlarını, insanın təkmilləşməsini öyrənir. Məlum olduğu kimi, bu sahədə elmi-tədqiqat 
işləri də aparılır ki, bu da fiziki tərbiyə məşğələlərinin səmərəli təşkilinə təsir göstərir. Həmin fənn üzrə 
tədqiqat aparılarkən müşahidə, müsahibə, sorğu, eksperiment və s. tədqiqat metodlarından istifadə olunur.  
              Yuxarıda söylənilənlər bir daha sübut edir ki, «Fiziki tərbiyə və onun tədrisi metodikası» fənni 
tədris, həm də elmi fənndir. 
 
 
 
II. 3. Kiçik məktəbyaşlı uşaqların 
yaş xüsusiyyətləri 
 
Kiçik məktəbyaşlı uşaqların anatomik- 
fizioloji xüsusiyyətləri 
              Bədən tərbiyəsi dərslərinin səmərəli keçməsi üçün şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərini bilmək 
vacibdir. P.F.Lesqaft yazırdı: «Bizim hərəkət və  təsirlərimiz cavan bədənə yalnız o zaman şüurlu və 
düşüncəli ola bilər ki, biz bədəndə olan dəyişikliyi bilək, onu başa düşək. Yalnız bundan sonra uşaqların 
fiziki və əqli inkişafına şüurlu və ciddi təsir edə bilərik. Əks halda bizim təsirlərimiz etibarsız, bəzən də 
zərərli ola bilər» 
92
. 
   Böyümə  və orqanizmin inkişafı  hər yaş  mərhələsində müxtəlif  şəkildə  təzahür edir. Məsələn, bir yaş 
dövründə orqanizmin kəmiyyət və keyfiyyətcə inkişafı daha sürətlə getdiyi halda, digər yaş dövründə bu 
proses nisbətən yavaş gedir. 
              Kiçik  məktəbyaşlı  uşaqların mərkəzi sinir sistemi zəif inkişaf etdiyindən orada, oyanma 
ləngiməyə nisbətən daha qüvvətli olur. Çünki bu yaşda uşaqlar olduqca oynaq və mütəhərrik olur, dinc 
dayana bilmirlər. Onların ağ ciyərlərində qazlar mübadiləsinin ləng getməsi, ürək- damar sisteminin 
həmişə  həyəcanlı olması, sümük-bağ aparatının həddindən artıq elastikliyi və  bədən qamətinin sakit 
olmadığı müşahidə olunur. 
              7-8 yaşlı uşaqlarda orqanizmin ayrı-ayrı üzvləri əsasən sürətlə inkişaf edir. Lakin bununla belə 
həmin yaşlı uşaqlarda orqanizmin bir sıra üzvləri hələ lazımi qədər formalaşmadığından  
xarici təsirə çox tez məruz qalır. Buna görə də sinif müəllimləri uşaqlarda olan aşağıdakı bəzi anatomik-
fizioloji çatışmamazlıqları təlim zamanı nəzərə almalı, onları aradan qaldırmağa çalışmalıdır. 
 Fizioloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, kiçik məktəbyaşlı şagirdlər üçün səciyyəvi-fiziki 
xüsusiyyətlərdən biri onlarda baş beynin həm çəki, həm də quruluş etibarı ilə sürətlə inkişaf etməsidir. 
Bununla bərabər, həmin yaş dövründə beynin ffunksional fəaliyyəti lazımi qədər formalaşa bilmir. 
         Kiçikyaşlı  şagirdlər üçün fiziki hərəkətlərin təliminə  qısa məsafəyə qaçış, tullanma, cisim atmaq, 
dırmaşmaq, yeriş və s.dən başlanmalıdır. Çünki uşaqlar məktəbəqədərki yaş dövründə bu hərəkətləri icra 
etməyə müəyyən qədər alışmış olurlar. Məhz bu zəmin əsasında uşaqlarda fiziki hərəkət keyfiyyətləri və 
vərdişləri yaratmaq mümkündür.  
                                                 
92
 П.Ф. Лесгафт. Сечилмиш педагожи ясярляри. РСФСР ЕА няшриййаты, 1951, сящ.273-274 (рус дилиндя) 

 64
         Skletin  sümükləşməsi nəinki uşaqlıqda, yeniyetmə dövründə  də gedir. Həmin yaşlarda skletin 
sümükləşməsi qurtarmadığından, sklet sümükləri elastik şəkildə olur. Qığırdaq toxumasında isə böyük 
təbəqələşmə gedir.  Bu da həmin halda çevikliyin yaranmasına səbəb olur. Buna görə də uşaqlar həmin 
yaşda həm mütəhərrik olur, həm də tez yorulurlar. Təcrübə göstərir ki, hərəkətlərin eyni tipli mümarisələr 
şəklində olması yavaş, yaxud sürətlə icra edilməsi və bu zaman daha dəqiqliyin tələb olunması uşaqlara 
mənfi təsir göstərir. Deməliyik ki, orqanizm 9-10 yaşlarda tədricən möhkəmlənir və  bərkiyir. Lakin 
orqanizmdə bu proses xeyli ləng gedir. Müşahidə göstərir ki, bütün bunlar həmin yaşlı uşaqlarda çəkinin 
artım sürətinin nisbətən azalması ilə izah olunur. Kiçikyaşlı  şagirdlərin sümüyünün tərkibində üzvü 
maddələr bir qədər çox, mineral duzlar isə azlıq təşkil edir. Həmdə bu yaşda sümüyün bərkiməsi prosesi 
hələ başa çatmadığından uşağın sümüyü çox elastik olması ilə  fərqlənir. Bir tərəfdən sümüyün elastik 
olması, digər tərəfdən isə sümük-bağ aparatının mühitin müxtəlif pis təsirlərinə uyğunlaşmaqda həssas 
olması, sümüyün tez əyilməsi ilə nəticələnir. Bütün bunlar isə uşaqda qeyri-normal onurğa əyriliklərinin 
əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər. Həmçinin bu yaşdakı uşaqların uzun müddət ayaqüstə durması və əyri 
vəziyyətdə dayanması onların onurğa sümüyünün əyilməsinə  şərait yaradır. Buna görə  də kiçikyaşlı 
şagirdlərə normal oturuş  və duruş qaydası, qamətin düzgün tutulması  və  s.  kimi  vərdişlər aşılanması 
onların sağlam inkişafı üçün zəruri sayılan amillərdən hesab olunur. 
        Əzələ sistemi. Kiçikyaşlı  məktəblilərin  əzələ sistemi zəif inkişaf etdiyindən  əzələ lifləri olduqca 
nazik və qısa olur. Çünki həmin yaşda uüşaq əzələləri gərginliyə davamsız olur və tez yorulur. Məlumdur 
ki,  əzələ qüvvəsi onun qalınlığı, tərkibində olan liflərin miqdarı  və uzunluğundan asılıdır.  Əzələnin 
qalınlığı və liflərin miqdarı nə qədər çox olarsa, bu əzələ bir o qədər çox iş görə bilər. Əzələ lifləri nə 
qədər uzun olsa, yığıldıqda bir o qədər qısa olur. Bu da onun, bilavasitə yaxşı iş görməsinə kömək edir. 
Həmin  əzələlər mərkəzi sinir sistemindən gələn impulsların təsiri ilə  yığılır.  Əzələ  gərginliyinə isə 
orqanizmdə və onu əhatə edən mühitdə baş verən dəyişikliklər müəyyən təsir göstərir. Bu yaşda müvafiq 
bədən tərbiyəsi hərəkətlərinin köməyi ilə  uşaqda  əzələ qüvvəsini artırmaq və möhkəmləndirmək 
mümkündür. Çünki bu prosesdə  əzələlər müntəzəm olaraq hərəkətdə olur. Lakin əzələlər işlərkən ona 
verilən fiziki yükü müəyyən hədd daxilində tədricən artırmaq lazım gəlir. Bu isə işin həcmini getdikcə 
artırmaqla nəticələnəcəkdir. Fiziki yükü əzələnin son həddinə çatıdrmaq məsləhət görülmür. Demək, 
bədən tərbiyəsi üzrə verilən hərəkətlər  şagirdlərin  əzələ gücünə uyğun olması, tədricən verilməklə 
müvafiq sürət və templə də icra olunması təmin edilməlidir. Əks halda, əzələlər tez yorulur, görülən işin 
keyfiyyəti azalır. 
              Yaxşı təşkil edilmiş bədən tərbiyəsi dərsi zamanı əzələlərin iş görməsi bütün orqanizmə və ayrı-
ayrı üzvlərə müsbət təsir göstərir. Əzələ nə qədər çox iş görərsə onun həcmi böyüyür və genişlənir. Həm 
də o, qüvvətli və daha möhkəm olur. Kiçik məktəbyaşlı  uşaqlarda  əzələnin müvafiq iş görməsi zəif 
inkişaf etmiş  tənəffüc, qan dövranı  və  həzm üzvlərindən də lazımi iş görməyi tələb edir. Onların 
fəaliyyətini artırır. Bu da orqanizmi tənəffüc və qida maddəsi ilə yaxşı təmin etmiş olur. 
              Ürək-damar sistemi. Kiçik məktəbyaşlı şagirdlərinin ürək-damar sistemi kifayət qədər möhkəm 
olmur, xüsusi inkişaf qüvvəsi, dözümlülüyü və çevikliyi aşağı səviyyədə olur. Fiziki inkişaf və sağlamlıq 
üçün vacib olan sürətlilik, cəldlik, zirəklik və davamlılığın inkişaf etdirilməsi və yaş  səviyyəsi üçün 
olduqca xarakterikdir. Bunları aşılamaq üçün müxtəlif hərəkət növləri və oyunlar ən yaxşı vasitə hesab 
olunur. Bu hərəkətlər elə  tərtib edilməlidir ki, uşaq orqanizminin təbii inkişafına yaxşı  təsir göstərsin, 
onun ahəngdar inkişafını  təmin etməklə, orqanizmi xarici mühitin zərərli təsirlərindən qorusun, habelə 
əmək qabiliyyətini artırmaqla orqanizmin funksional fəaliyyətinin inkişafını sürətləndirsin. 
              Bu  yaşda olan uşaqların ürəyi çox sürətlə inkişaf etdiyi üçün onların həddindən artıq fiziki 
hərəkətlərlə yüklənməsi və eyni hərəkətlərlə çox məşğul olması, ürəyin üzvü cəhətdən xəstələnməsinə 
səbəb ola bilər.  Uşaqlar qaçış, yeriş, tullanmalar, cisim atmaq, dırmaşmaq, akrobatika və s. kimi  bədən 
tərbiyəsi hərəkətləri ilə məşq etdikdə ürək öz işini artırır, yəni tez-tez yığılıb-açılmağa başlayır. Ürək hər 
dəfə  yığılıb-açıldıqda aortaya və  ağ ciyər arteriyasına vurulan qanın miqdarını daha da artırır. Kiçik 
məktəblilər bədən tərbiyəsi ilə  məşğul olduqda, onun ürək fəaliyyəti, mədəciklər yığıldıqda damarlara 
vurulan qanın miqdarının çoxalması hesabına artır. Nəticədə orqanizm qanla vaxtlı-vaxtında təmin 
olunur. Bədən tərbiyəsi ilə  məşğul olmayan şagirdlərdə ürəyin yığılıb-açılması nisbəti azalır, o, 
mədəciklərdəki qanın hamısını damarlara vaxtında vura bilmir. Ürək aramsız işləyir və istirahət edə 
bilmir. Bu zaman, ürək əzələləri tədricən zəifləməyə başlayır ki, bunun da nəticəsində o, üzərinə düşən 

 65
işin öhdəsindən lazımınca gələ bilmir. Beləliklə, bir tərəfdən bu yaşda uşaqların ürək-damar sisteminin 
zəif olması, digər tərəfdən belə qüsurların yaranması ürəyin sağlamlığını pozur və orqanizmin oksigena 
olan ehtiyiacını ödəyə bilmir. Buna görə də kiçikyaşlı şagirdlərin ürək əzələsini həmişə məşq etdirməli, 
onların təmiz havada gəzməsi və  bədən tərbiyəsi ilə müntəzəm olaraq lazımi qaydada məşğul olması 
təmin olunmalıdır. 
              Tənəffüs üzvləri. Kiçikyaşlı  şagirdlərin tənəffüc üzvləri də (burun boşluğu, nəfəs borusu, 
bronxlar, ağ ciyərlər və s.) kifayət qədər inkişaf etmiş olmur. Proqramdakı  hərəkətlərin və  səhər  
gimnastikasının icrası  tənəffüsün və bütün üzvlərin hərtərəfli inkişafı  və döş  qəfəsi həcminin 
genişlənməsi ilə nəticələnir. Normal tənəffüs sağlamlıq üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Adətən, burunla 
tənəffüc etmək orqanizm üçün çox faydalıdır. Çünki havada həmişə mikrob və tozlar olur. Tənəffüc 
burunla edildikdə mikrob və tozlar burnun selikli qişasına ilişib qalır, digər tərəfdən soyuq havanı burunla 
aldıqda o, burunda istiləşir və bədənin daxili temperaturuna uyğunlaşır. Bu da daxili üzvlərin soyuqlaması 
və  xəstələnməsinin qarşısını alır. Bundan başqa müəyyən həpəkətlərin icrası zamanı  tənəffüsün ritmlə 
edilməsinin orqanizm üçün mühüm əhəmiyyəti vardır.  Bütün bunlara əməl olunması, yəni hərəkətlərlə 
əlaqədar düzgün və normal tənəffüs edilməsi uşaqların sağlamlığını və iş qabiliyyətini təmin edən əsas 
şərtlərdəndir. 
              Kiçik  məktəbyaşlı  şagirdlərinin normal və sağlam inkişafı, boy və  çəkisinin süürətlə artması 
düzgün qidalanmadan asılıdır. Uşaqlar üçün bədən tərbiyəsi hərəkətləri həzm aparatının 
möhkəmləndirilməsi və maddələr mübadiləsinin sürətlənməsinə müsbət təsir göstərir. 
              Dərinin möhkəmləndirilməsi orqanizm üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Kiçik məktəbyaşlı 
uşaqların dərisi çoxlu miqdarda nazik damarlardan ibarətdir. Uşaqlarda dərinin həddindən artıq zərif və 
nazik damarlardan ibarət olması onun xarici mühit qıcıqlandırıcılarına qarşı hissiyatını daha da 
qüvvətləndirir. Buna görə də bu yaşda böyüklərə nisbətən dərinin tənəffüs funksiyası daha da artır. Dəri 
zərif toxumalardan əmələ  gəldiyi üçün o yaxşı mühafizə olunmazsa, şagirdin tez bir zamanda müxtəlif 
xəstəliklərə tutulması qorxusu vardır. Məhz bu cəhətləri nəzərə alıb, kiçikyaşlı şagirdlərin dəri örtüyünü 
möhkəmləndirmək lazımdır. Bədən tərbiyəsi vasitələrindən olan təbii amillər ilə (hava, günəş, su) dəriyə 
təsir etməklə onu möhkəmləndirmək mümkündür. Bu məqsədlə suda çimmək, bədəni yaş  dəsmalla 
silmək, hava və günəş vannalarını qəbul etmək ən faydalı üsullardan sayılır. Reflektor rolu oynayan bu 
təbii qıcıqlandırıcılar dərinin hissi sinirlərinin uclarını  qıcıqlandırır, bədənin müxtəlif üzvlərini və 
sinirlərini fəaliyyətə gətirir. Hava, günəş və su vasitəsilə dərinin möhkəmləndirilməsi qaydalarına düzgün 
riayət edilməsi vacibdir. Əks təqdirdə dəri öz funksiyasını itirər, sinir sistemi və başqa üzvlər xəstələnə 
bilər. 
              Hiss  üzvləri. Kiçikyaşlı  məktəblilərin hiss üzvlərinin inkişafına ayrı-ayrı  hərəkətlərin müxtəlif 
vəziyyətlərdə icra edilməsinin də müsbət təsiri vardır. Uşaq yeridikdə, qaçdıqda, tullandıqda ayağın 
köməyi ilə yerin bərkliyini, boşluğunu, səthinin hamarlığını hiss edir və bu sahə haqqında müəyyən 
məlumatlara yiyələnir. Əllərlə idman alətlərindən tutduqda və yaxud ona istinad etdikdə şagird əşyanın 
soyuq və istiliyini , möhkəmliyini, münasibliyini toxunma və  təzyiq hissi ilə (lamisə) duyur. Bu da 
müəyyən dərəcədə onların hissetmə qabiliyətinin inkişafına kömək edir. 
       Aparılmış  tədqiqatlardan aydın olur ki, 7-10 yaşlı  oğlan uşaqlarının normal boyu orta hesabla 117 
sm-dən 131 sm-ə qədər, çəkisi isə 21 kq-dan 28 kq-a qədər, döş qəfəsinin həcmi 59 sm-dən 64 sm-dəkdir; 
qızlard isə boy 117 sm-dən 130 sm-ə qədər, çəki 21 kq-dan 27 kq-dək, döş qəfəsinin həcmi 58 sm-dən 62 
sm-ə qədərdir. 
         Alınmış  nəticənin təhlili və müqayisəsi göstərir ki, hazırkı  şagirdlərin fiziki inkişaf xüsusiyyətləri 
1927-1928-ci (B.M.Daşevski)  göstəricilərinə nisbətən üstünlük təşkil edir. Yəni bütün yaş qruplarında 
boy 4,0- 7,0 faiz, çəki 7,0-18,0 faiz, döş  qəfəsinin həcmi isə 2,0-9,5 faiz artmışdır. Demək, ölkəmizdə 
həyat  şəraitinin yaxşılaşması  şagirdlərin fiziki inkişaf səviyyəsini artırır, onların sağlam və gümrah 
böyüməsinə kömək edir. 
          Onu da qeyd etməliyik ki, 7, 8, 9 yaşlı azərbaycanlı oğlanlarının boyu qızlarınkından xeyli böyük 
olduğu halda, 10 yaşda hər iki cins üçün ölçülər bərabərləşir. 11, 12 və 13 yaşlı qızlarda boy oğlanlara 
nisbətən artır, 14 yaşda yenə də oğlanlar üstün olurlar. Nəhayət, 15 yaşda bu fərqlər 5,6 sm-ə çatır. 
        Kiçik  məktəbyaşlı  məktəblilərin səciyyəvi fiziki xüsusiyyətlərindən biri də baş beynin çəki və 
quruluş etibarı ilə sürətlə inkişaf etməsidir. 

 66
           Demək, bədən tərbiyəsi məşğələlərində şagirdlərin fiziki inkişaf və onların cinsi xüsusiyyətlərinin 
nəzərə alınması, onların bədən tərbiyəsi ilə müntəzəm məşğul olmasında,  təlim-tərbiyənin səmərəli 
olmasında xüsusən əhəmiyyətlidir. 
 
                3.2.  Kiçik məktəbyaşlı uşaqların psixoloji  xüsusiyyətləri