Dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir

 Mənəvi keyfiyyətlərə təsir edən mühüm vasitələrdən biri də bədən tərbiyəsi və idmandır. Bədən tərbiyəsi 
şagirdlərdə vətənpərvərlik hissinin yaranmasına xidmət edərək, Vətənə və ictimai əməyə şüurlu məhəbbət 
yaradır. 
              Əsası  məktəbyaşından qoyulmuş  vətənpərvərlik hisslərinə malik gənclərimizin beynəlxalq 
yarışlarda ölkəmizin idman şərəfi və  ləyaqəti uğrunda apardığı mübarizə buna canlı sübütdür. Məhşur 
güləşçi  İ.Kotkas dünya çempionatlarının birində görüşün ilk dəqiqələrindən çox ciddi zədə almışdı. O, 
bədəninin ağrılarına baxmayaraq güləşməni inadla davam etdirir. Axırıncı dörd görüşdə rəqibinə lazımi 
müqavimət göstərib qalib gəlir və dünya çempionu kimi şərəfli ada layiq görülür. İ.Kotkasın 
qabırğalarının  əzildiyini komanda yoldaşları yalnız o, soyunma otağına yaxınlaşıb huşunu itirdikdən 
sonra bildilər. İ.Kotkas ciddi zədələndiyinə görə yarışı davam etdirməyə də bilərdi. Lakin vətənpərvərlik 
hissi qalib gəldi. O, görüşü davam etdirib komandasına mühüm xal qazandırdı. Deyildiyi kimi, idmanla 
yalnız idman xatirinə maraqlanmaq olmaz,  idmanı tərbiyənin ümumi vəzifələrinə tabe etmək lazımdır. 
Biz idmanla məşğul olan adamlar deyil, cəmiyyətin mövcud ictimai quruculuğunda çalışmalı olan sağlam 
vətəndaşlar hazırlayırıq ki, bunların yalnız möhkəm qolu deyil, habelə birinci növbədə geniş siyasi görüş 
dairəsi və təşkilatçılıq qabiliyyəti də olmalıdır. 
              Bədən tərbiyəsi və idman uşaqlarda vətənpərvərliklə bərabər, beynəlmiləlçilik hissləri də tərbiyə 
edir. Məktəbdaxili,  şəhər və rayonlararası keçirilən idman yarışlarında müxtəlif millətlərdən olan uşaqlar 
iştirak edirlər. Belə yarışlarda hər bir komanda öz komandasının  qalib gəlməsinə çalışır. Bunun üçün də 
məktəb, rayon, şəhər yığma komanda üzvləri illərlə birgə məşq edir və dostlaşırlar. Yarış vaxtı isə bir-biri 
ilə daha mehriban olur, qalib adı  uğrunda qətiyyətlə mübarizə aparırlar. Demək, məqsəd birdir. O da 
birləşmək, hamılıqla səy göstərmək və qalib gəlmək, dəstə-dəstə oynamaq vacibdir. Kollektiv oyunlarda 
inadla məqsədə can ata bilən, başqalarını öz arxasınca apara bilən təşkilatçı  uşaqlar yetişir. Kollektiv, 
mütəşəkkil hərəkət etmək bacarığını xüsusi inkişaf etdirən və i.a. oyunlar hazırlanmalıdır. Ədalət naminə 
qeyd edək ki, vaxtı ilə deyilmiş bu tövsiyələr indinin özündə belə yerinə düşmüşdür. Oyunlar məhz bu 
nöqteyi-nəzərdən şagirdləri möhkəm bir kollektivdə birləşdirir. Komandalı oyunlarda uşaqlar kollektivini 
qələbə çalması üçün öz şəxsi marağını ümumi mənafeyə qurban verir.  Belə oyunlar zamanı şagirdlərdə 
yoldaşlıq, dostluq hissi yaranır və möhkəmlənir. Onlarda belə bir əqidə yaranır ki, çətin vaxtda bir-birinin 
köməyinə  gəlməlidirlər. Belə hisslər aşılayan oyunlara «Topu qonşuya ötür», «Topu kapitana ver», 
«Komanda, irəli!», «Ovçular və ördəklər», «Topu ortadakına» və s. daxildir. Sadəcə icraçılıq, kollektiv iş 
zamanı get-gedə  şüurlu və könüllü intizamlılığa çevrilir. Kollektiv yalnız  şüurlu intizam əsasında ciddi 
fəaliyyət göstərə bilir. Yeni cəmiyyət üçün insan yetişdirmək vəzifəsi bununla sıx bağlıdır. 
              Müstəqil Azərbaycan dövlətinin qorunub saxlanılmasında, onun daha da 
möhkəmləndirilməsində, hüquqi və demokratik ölkə yaradılmasında, iqtisadi inkişaf və atəşgah dövründə 
milli  şüurlu, yüksək elmli və  Vətənini sevən tərbiyəli gənclər yetişdirməyə çox böyük ehtiyac vardır. 
Xüsusən, dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsi üçün zehni əməyə qabil olan, mənəvi,  əxlaqi cəhətdən 
zəngin, fiziki baxımdan kamil olan insanlar yetişdirmək çox vacibdir. 

 55
              Bədən tərbiyəsi  şagirdlərdə  şüurlu intizam tərbiyəsinin yaranmasında da az rol oynamır. 
Gimnastika, yüngül atletika, habelə oyunların icrası, məşq, rejim və yarışların qaydasına  əməl etmək 
şüurlu intizamın başlıca  şərtlərindəndir. A.S.Makarenko oyunu intizamı möhkəmlədən mühüm vasitə 
hesab edərək yazırdı: «İntizamı möhkəmlətmək üçün müxtəlif üsullar vardır…Mən oyunu ən mühüm 
tərbiyə yollarından biri hesab edirəm. Uşaq kollektivinin həyatında ciddi, məsul və işgüzar oyun böyük 
yer tutmalıdır»
84 
. 
1.
 
Oyun uşaqları iradəli,  ədalətli və doğruçu olmağa alışdırır. Təcrübə göstərir ki, düzgün təşkil 
olunmuş oyunda uşaqlar oyunun bütün qayda və  şərtlərinə ciddi əməl etdiyindən  şüurlu intizama 
yiyələnmək imkanları daha da genişlənir. Həm də müəllim  şagirdlərə öyrədəcəyi oyunun məzmunu və 
məqsədini düzgün və ətraflı başa sala bilərsə, uşaqlar da oyun prosesində onun bütün qayda və şərtlərinə 
ciddi riayət edirlər. Oyunun gedişinə mane olan şagird isə öz komanda yoldaşları  tərəfindən 
töhmətləndirilir və ona tapşırılır ki, qaydanı pozmasın. Əgər o, deyilənlərə əməl etmirsə,  
işə müəllim qarışaraq onu intizama dəvət edir, həmin  şagird təkrar intizamsızlıq etdikdə mütləq 
«cəzalandırılır». Bəzən müvəqqəti olaraq oyundan kənar edilir və müəyyən tapşırıqlar alır. Oyunun ən 
fəal intizamlı  iştirakçıları isə kollektiv tərəfindən rəğbətləndirilir və hamının ondan nümunə götürməsi 
məsləhət görülür. Bu da şagirdlərdə mənəvi keyfiyyətlərin yaranmasına müsbət təsir göstərir. Dərsin bu 
şəkildə təşkil edilməsi şagirdlərdə şüurlu intizamın yaranmasına səbəb olur.  
 
              Məktəblilərin estetik hisslərinə fiziki tərbiyənin təsiri.  
Bədən tərbiyəsi ilə məşğul olduqda şagirdlərin əhval-ruhiyyəsi yaxşılaşır, özlərini yüngül və çevik hiss 
edirlər. Bu da uşaqlara sevinc və şənlik gətirməklə, onların gümrah və qüvvətli olmasına imkan yaradır. 
P.F.Lesqaft bədən tərbiyəsi məşğələlərinin estetik cəhətdən zövqlə qurulmasını  və  məşğələnin, adətən, 
əhval-ruhiyyəni yüksəldən həzz-alma hissi ilə əlaqədar olduğunu dəfələrlə göstərmişdir. O, yazır: «Bədən 
gövdəsinin (əndamın) bütün hərəkətlərinin inkişafı orqanizmin (bədənin) bütün hərəkətlərinin daha incə 
və çevik, adətən, deyilən kimi, daha qratsiyalı edir»
85
. «Düzgün qaçış insan bədəninin fövqəladə dərəcədə 
səmərəli və gözəl hərəkəti, yerdəyişməsidir»
86
. 
  Gözəl yeriş, düzgün qaçış, uzağa cisim atmaq, hündürlüyə və uzununa tullanmalar şagirdlərdə estetik 
hisslərin inkişafına kömək edir. Top uğrunda mübarizə, gimnastika hərəkətlərinin icrası, buz üzərində 
hərəkət, idman nümayişləri uşaqlar üçün bir tamaşa, zövq, gözəllik, incəlik mənbəyidir. Bu hərəkətlər onu 
icra edəni tamaşaçılara sevdirir. Bu hərəkətlər  əzələ  fəaliyyəti nəticəsində yaranır və yerinə yetirilir. 
Bununla da şagirdlər bədən tərbiyəsi və  idman hərəkətlərindən zövq-gözəllik mənbəyi kimi istifadə 
edirlər. Böyük rus inqilabçı – demokratı V.Q.Belinski deyirdi: «Bədən trbiyəsi hərəkətləri başdan-başa 
gözəllikdir! Təmizkarlıqla bərabər, sadəlik, nəciblik, ləyaqət, yaxşı zövq və rəftar ilə  birləşir.     Bu hər 
bir şeydə özünü göstərir: həm geyimdə, həm də hərəkət və rəftarda»
87
. 
      Yeriş, gimnastika, buz üzərində  rəqs, idman nümayişləri və milli xalq oyunlarının musiqinin 
müşayiəti ilə keçirilməsi, yaxud poetik xarakterli oyunların  şer deməklə, mahnı oxumaqla və çalğı ilə 
yerinə yetirilməsi, uşaqların hissiyatına və zövqünə dərin təsir edir, təsəvvürlərini daha da dərinləşdirir. 
Odur ki, yarışda qalib gəlmək üçün uşaqlar öz qüvvəsini toplamağı bacarır, daha çevik, təmkinli, dəqiq, 
intizamlı olmağa cəhd edirlər. 
       Deyişmə, xor, tapmaca xarakterli «Kosmonavtlar», «İki şaxta» kimi oyunların avazla oxunması, 
musiqi təranələri ilə yerinə yetirilməsi uşaqlarda yorğunluq və  əzələ passivliyini aradan qaldırır. 
Müşahidə göstərir ki, bədən tərbiyəsi dərslərinin və  bəzi idman yarışlarının musiqi ilə aparılması onun 
lazımi səviyyədə yaxşı  təşkilinə  və keçirilməsinə  səbəb olur. Musiqinin xüsusilə  bədənin 
qızışdırılmasında və fiziki hərəkətlərin cəld, inamla icra edilməsində əhəmiyyəti böyükdür. Musiqi adamı 
qələbəyə ruhlandırır, xalqının ənənələrini yada salır və onu sevdirir. 
        Ölkəmizdə idmanın kütləviliyi, onun zəhmətkeşlərin estetik zövq mənbələrindən biri olması 
haqqında professor F.Qasımzadə yazmışdır: «İdman mənim üçün əsil gözəllik və həzz mənbəyi, əvəzsiz 
və yaraşıqlı tamaşa, tükənməz zövq vasitəsidir. Mən isə tək deyiləm, 
                                                 
84
 А.С.Макаренко. Сечилмиш ясярляри. Бакы, Азярняшр, 1950, сящ.166-167 
85
 Бах: П.Ф.Лесгафт. Педагожи ясярляри кцллиййаты, Ы ъилд, Москва,1951, сящ. 343       (русъа). 
86
 Йеня орада, сящ. 373 
87
 
В.Г.Белински. Сечилмиш мягаляляр, Бакы, Ушагэянъняшр, 1948, сящ. 119-120
 

 56
 mənim kimi idmandan həzz və zövq alan, onu estetik amil və gözəllik aləmi sayanlar minlərlə, 
milyonlarladır.  İdman zəmanəmizdə kütləvi xarakter aldığı kimi, kütləvi də zövq verən gözəllikdir, 
tamaşadır»
88
. 
          Şagirdlərlə  həyatdan,  əməkdən yaranan estetikanı başa salmaq üçün bütün imkanlardan, o 
cümlədən bədən tərbiyəsinin bütün vasitələrindən istifadə etmək lazımdır. Bədən tərbiyəsi məşğələlərinin 
estetik cəhətdən düzgün qurulması  şagirdlərin idman geyimlərinin münasibliyindən,  məşğələ  yerinin,   
geyinib-soyunma  
otaqlarının səliqəli olmasından, bədənin təmiz saxlanılmasından asılıdır. Məktəblilərin idman geyimi eyni 
rəngdə olmalı, bədəni sıxmamalı, vaxtlı-vaxtında yuyulmalı, ütülənməli və  dərsdən başqa heç yerdə 
geyinməməlidir. Geyim şagirdlərin zahiri görkəmini gözəlləşdirir və zövqünü inkişaf etdirir. İdman 
salonu və meydançasının geniş  və  səliqəli olması, alət və qurğuların  şagirdlərin yaşına uyğun seçilib 
yerləşdirilməsi də onların estetik hisslərinin inkişaf etməsinə səbəb olur. 
 
Sağlamlığın möhkəmləndirilməsində  
fiziki tərbiyənin rolu. 
Atalar məsəlində deyilir:  
«Uca-uca dağlar başı qarlı da ola bilər, qarsız da. İgidin canı sağ olsun: varlı da olar, varsız da». 
        Görünlüyü kimi, möhkəm can sağlığı olmadan insan xoşbəxt ola bilməz. 
          Hazırda sağlam nəslin yetişməsində  bədən tərbiyəsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ədalət naminə 
qeyd etmək lazımdır ki,  
Azərbaycan rəhbərliyi istər sovet hakimiyyəti illərində və istərsə də müstəqillik dövründə uşaqların 
fiziki inkişafına bədəncə möhkəm və sağlam olmasına daim qayğı və kömək göstərmişdir.   
            H.Ə.Əliyev hakimiyyətdə olduğu bütün zamanlarda böyüməkdə olan nəslin sağlamlığına qayğı 
göstərilməsini tələb etmişdir 
O, Azərbaycan müəllimlərinin VI qurultayındakı nitqində bu barədə demişdir: « Böyüməkdə olan nəslin 
fiziki inkişafına daha çox diqqət verilməli, bədən tərbiyəsinin tədrisini yaxşılaşdırmalı, hər bir məktəbdə 
səmərəli idman məşğələləri üçün şərait yaradılmalı, uşaqlar fiziki cəhətdən hər vasitə ilə 
möhkəmləndirilməli, onların sağlamlığına qayğı göstərilməlidir». Ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyev  
gələcək nəslin sağlamlığının qorunmasını müstəqillik dövründə də ən ümdə vəzifələrdən saymaqla, onun 
borc olmasını da xüsusən vurğulamışdır.   
 
 O, bu münasibətlə demişdir: «Biz respublikamızda əhalimizin, millətimizin sağlamlığın haqqında 
düşünürük,  xalqımızın gələcəyi üçün də düşünməliyik. 
 Bu bizim vəzifələrimizin içərisində ən böyük, ən əhəmiyyətli vəzifədir»
89
. 
              Bədən tərbiyəsi və idman sağlamlığı uzun müddət saxlayan, ömrü uzadan faydalı vasitədir. Həm 
də o, daxili üzvləri məşq etdirərək fəallaşdırır.  İdman adamda sevinc hissi oyadır,  əzələləri 
möhkəmləndirir, enerjini artırır, adama gümrahlıq və  şənlik gətirir. Vaxtı ilə çox gözəl söylənilmiş 
kəlamlardan birini yada salaq: «Əgər insan sağlamdırsa və  bədənin bütün əzələləri düzgün işləyirsə, o, 
həyatın bütün məşəqqətlərinə daha asanlıqla dözə bilər. Buna görə də sağlam olmaq və həyatdan daha çox 
ləzzət ala bilmək üçün siz bədən tərbiyəsi ilə məşğul olmalısınız». 
              Bədən tərbiyəsinin müalicə əhəmiyyəti də böyükdür. Onun vasitəsi ilə bəzi xəstəliklərin qarşısı 
alınır. Məsələn, bronxial astma, quru plevrit, qrip, habelə baş gicəllənməsinin «dərmanı» bədən tərbiyəsi 
ilə  məşğul olmaqdır. Hər hansı fiziki hərəkətlərin icrasında  əzələlərin gözə görünməyən hərəkət 
mexanizmi fəaliyyət 
göstərir. Bu da əzələlərin vəziyyətinə, hərəkət fəallığına, hərəkət sürətinə  və  iş qüvvəsinə müsbət təsir 
edir. Məsələn, partadan qalxıb, sıra ilə idman meydançasına getdikdə əzələ sadəcə olaraq iş qüvvəsi sərf 
edir.    
Lakin orada qaçdıqda, tullandıqda, cisim atdıqda isə  əzələ mürəkkəb və müxtəlif iş görür. Bu zaman 
əzələlər tez-tez yığılıb-açılmaqla hərəkətə gəlir, fəallaşır. Bədən tərbiyəsi kiçikyaşlı uşaqlarda baş verən 
                                                 
88
 
Ф.Гасымзадя. Идман, эюзяллик вя естетика. Бакы, «Эянълик»няшриййаты, 1970, сящ.4. 
 
89
 Бах: Щ.Ялийев вя Азярбайъанда олимпийа щярякаты. лайищянин рящбяри: Илщам Ялийев. Мцяллифляр-
Ч.Щцсейнзадя, Ъ.Рящманов 

 57
onurğa  əyriliyi, yaxındangörmə  və s. qarşısını almağa da qadirdir. Keçən  əsrdə adamların ağlına belə 
gəlməzdi ki, indiki nəsil 2 m 28 sm hündürlüyə tullanacaq, 100m məsafəni 9,9 saniyəyə qət edəcək, 600 
kq ağırlıq (ştanqla) qaldıracaqdır. Bütün bunlar əzələ  hərəkəti ilə  əzələnin bir vəhdət təşkil etməsi 
nəticəsində əmələ gəlir. A.N.Radişşevin ifadəsinə görə «Güc işlətdikcə bədən möhkəmlənir, bu isə insanı 
ruhən saflaşdırır və ya bədən hərəkətləri insanı möhkəmləndirdiyi kimi, düşünməyi və insan ağlını 
itiləşdirir». 
              Böyük  Azərbaycan  şairi Nizami Gəncəvi isə  bədən tərbiyəsinə  dərin fəlsəfi və fizioloji məna 
verərək yazmışdır: 
 
               «Bədən sağlam olsa, saf olar söz də, 
               Süst adam süst olar, bədəndə, sözdə. 
                                  və yaxud 
              Varkən sağlıq əldə, cavanlıq əldə, 
              Sənindir hər murad, hər xoş əməl də»
90
. 
              Şagirdlərin fiziki inkişafı gigiyena qaydalarına düzgün əməl edilməsindən də asılıdır. Dırnaqların 
təmizlənməsi, saçların vaxtında vurulması, yuyulması və paltarın təmiz saxlanması sağlamlıq üçün əsas 
şərtlərdəndir. Dırnaqların uzadılması və çirkli saxlanılması yoluxucu xəstəliklərin əmələ gəlməsinə səbəb 
olur. Saç uzandıqda isə başın dərisi işıq şüasını lazımınca qəbul etmir, şüanın ona müsbət təsiri az olur. 
        Orqanizmin  normal  inkişafında gün rejimi, düzgün qidalanma, normal yuxu böyük rol oynayır. 
Onlara  əməl etdikdə  şagirdlərin iş qabiliyyəti, xəstəliklərə qarşı orqanizmin müqaviməti artır. Haqlı 
olaraq qidaya üzv və sistemlər üçün enerji mənbəyi, inkişafda olan orqanizmin «tikinti materialı» 
demişdir. 
              Şagirdlərin zehni yorğunluğunun aradan qaldırılmasında bədən tərbiyəsi dəqiqəsi və fasilələrdə 
keçirilən hərəkət və mütəhərrik oyunların çox böyük əhəmiyyəti vardır. Orqanizmin 
möhkəmləndirilməsində  bədən tərbiyəsi ilə yanaşı, təbii amillər də (hava, su, günəş) çox böyük 
əhəmiyyətə malikdir. Bunların köməyi  ilə orqanizm xarici mühitin dəyişikliklərinə uyğunlaşır. Xalq 
arasında deyildiyi kimi, «Günəş girməyən evə  həkim tez-tez gələr». Orqanizm hava ilə  də 
möhkəmləndirilir. Odur ki, açıq və təmiz havada  olmaq, çılpaq bədəni təmiz havaya vermək, mənzil və 
sinif otaqlarında havanın tez-tez dəyişdirilməsi vacibdir. Bütün bunlar bədəni aşağı temperaturlu havaya 
tədricən alışdırır. 
              Azərbaycanın görkəmli maarifpərvər və  təbiətşünas alimi H.B.Zərdabi «Gigiyena» əsərində 
havanın təmizliyi haqqında yazırdı:   «Hava gərək təmiz olsun,   onun pak olması həyat,  xarab  
olması ölümdür»
91
. Demək, müxtəlif idman hərəkətləri ilə təmiz havada məşğul olmaq lazımdır. 
  
                        1.2. Fiziki tərbiyənin vəzifələri    
                        Fiziki tərbiyə böyüməkdə olan gənc nəslin ümumi tərbiyəsinin tərkib hissəsi sayılır. 
Hazırda gənc nəslin ümumi tərbiyəsinin qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biri onların hərtərəfli 
inkişafına nail olmaqdan ibarətdir. Fiziki cəhətdən ahəngdar inkişaf etmiş, bədəncə sağlam, gözəl qamətli, 
möhkəm, qüvvətli və gümrah bir adam olduqda, bu hərtərəfli inkişaf etmiş insan sayılır. 
       Fiziki tərbiyə həmin keyfiyyətlərin məktəblilərdə yaranmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Fiziki 
tərbiyə ilə müntəzəm və ardıcıl məşğul olanlar qamətli, şən, gümrah, bədəncə sağlam böyüyürlər. Onlar 
zehni cəhətdən daha yaxşı inkişaf etmiş olur. Əməyə və vətənin müdafiə edilməsinə daim hazır olurlar.  
Bunun üçün də  şəhər və rayonlarımızda həmin baxımdan ölkəmizdə  uşaqların, gənclərin 
sağlamlığı  məsələsinə diqqət artmışdır. Yeni meydança və stadionlar tikilir, onlar alət və avadanlıqla 
təmin olunub gənc nəslin istifadəsinə verilir. 
              Qeyd  etmək lazımdır ki, fiziki tərbiyə prosesi səmərəli təşkil olunan məktəblərdə  uşaqlar 
bədəncə sağlam və qüvvətli, qıvraq, iradəcə möhkəm böyüyürlər. Bunların isə iş qabiliyyətinin artmasına 
müsbət təsiri vardır. Sağlam adamlar isə gələcəkdə cəmiyyət üçün daha yararlı olurlar. 
                                                 
90
 Низаминин щикмят вя нясищятляри ( топлайаны вя тяртиб едяни С.Вящдят), Бакы, Азярбайъан ЕА няшриййаты, 
1966, сящ. 122. 
91
 
М.Я.Ахундов. Щясянбяй Зярдабинин тябиййата аид ясярляри щаггында. Азярняшр, 1958, сящ. 24
 

 58
              Fiziki  və  mənəvi cəhətdən inkişaf etmiş  şəxslər ictimai həyatda, təsərrüfat quruculuğunda 
başqalarından fərqlənir. Onlar daha yaxşı işləyir, işə olan fərəhi, işə olan həvəsi daha güclü olur, 
işləmək qabiliyyəti, yaradıcılıq və çalışqanlıq hissi yüksəlir, beləliklə, həm də onların əmək məhsuldarlığı 
lazımi səviyyəyə qalxır. Fiziki tərbiyə vasitəsi ilə sağlamlığını möhkəmləndirən məktəblilər şən və fərəhli 
olur, zehni işdən bezikmir, müstəqil surətdə öz üzərində daha çox və  səmərəli mütaliə edirlər. Onlar 
həyatda mübariz olurlar.
 
              Fiziki və zehni işlə məşğul olan məktəblilər müvafiq enerji və qüvvə sərf edirlər. Onlar bədən 
tərbiyəsi ilə məşğul olmaqla, təmiz havada gəzmək və istirahət etməklə qüvvə və enerjisini bərpa edirlər. 
              Uşaqlar fiziki tərbiyə ilə müntəzəm məşğul olduqda, müvafiq, həyat üçün zəruri olan hərəki 
keyfiyyətlər də qazanırlar (sürət, qüvvə, güc, iradə möhkəmliyi və i.a.). 
              Fiziki keyfiyyətlərə malik olan uşaqlar gələcəkdə vətənin müdafiəsində, əsgəri xidmətdə, hərbi-
vətənpərvərlik nümunələri də göstərirlər, düşmənə qarşı mübariz və amansız olur, öz vəzifələrini 
layiqincə yerinə yetirirlər. 
              Fiziki tərbiyə prosesində, idman, turizm ilə məşğul olduqda bu məktəblilərin əxlaqi hisslərinin 
inkişafına, beynəlmiləlçilik ruhunda böyüməsinə, estetik baxımdan inkişafına da müsbət təsir göstərir. 
              İbtidai məktəbin fiziki tərbiyəsinin qarşısında müasir şəraitdə müvafiq vəzifələr qoyulmuşdur ki, 
bunlar da əqli, estetik və  əmək tərbiyəsi ilə , xüsusən  əxlaq tərbiyəsi ilə  sıx  əlaqədə  həyata keçirilir. 
Həmin vəzifələr bunlardır: 
 
Şagirdlərin sağlamlığının möhkəmləndirilməsi və fiziki inkişafının təmini. 
Şagirdlərin sağlamlığının möhkəmləndirilməsi və fiziki inkişafının təminini  əsasən bədən tərbiyəsi 
dərslərində, dərsəqədər səhər gimnastikasında, bədən tərbiyəsi dəqiqələrində, böyük tənəffüslərdə, 
sinifdən və  məktəbdənkənar məşğələlərdə, turist yürüşlərində  həyata keçirilir. Bu o zaman faydalı ola 
bilər ki, əvvala, həmin məşğələlərin təşkili üçün müvafiq şərait yaradılsın, məşğələlər lazımi ləvazimat və 
avadanlıqlarla təmin olunsun, ikinci bu iş pedaqoji kollektiv, müəllimlər, valideynlər həmin bədən 
tərbiyəsi tədbirlərinin həyata keçirilməsində birgə fəaliyyət göstərsinlər. 
              Bir cəhətə də xüsusi diqqət yetirmək lazımdır ki, şagirdlərin sağlamlığının möhkəmləndirilməsi, 
fiziki inişafı onların təmiz və açıq havada gəzməsi, təbii amillərdən müntəzəm və düzgün olaraq istifadə 
etməsi də mühüm şərtdir. 
 
Şagirdlərin fiziki bacarıq və vərdişlərinin təkmilləşdirilməsi. 
İbtidai məktəbdə şagirdlərə aşılanan fiziki bacarıq və vərdişlər aşağıdakılardır: düzgün yerimək, atmaq, 
tullanmaq və düzgün hoppanmaq, dırmanmaq və s. Bundan əlavə, fiziki bacarıq və  vərdişlərin 
təkmilləşdirilməsində  təbii  şəraitdə  uşaqlara müxtəlif növ hərəkətlərin, oyunların,  əyləncələrin 
öyrədilməsi vacib əhəmiyyət kəsb edir. 
              Göstərilən bacarıq və  vərdişlər uşaqların sağlamlığına, fiziki inkişafına xidmət edir. Onların 
həyat və fəaliyyətinə kömək göstərir. 
              Fiziki keyfiyyətlərin inkişafına kömək göstərmək.   
Fiziki keyfiyyətlər əslində fiziki bacarıq və vərdişlərin formalaşmasında mühüm rol oynayır və onlar bir-
birini tamamlayır. Fiziki keyfiyyətlər hər bir insan üçün çox vacibdir. 
    
1.3.Fiziki keyfiyyətlərin inkişafı 
              Məktəb yaş dövründə uşaqların hərtərəfli inkişafına nail olmaqdan ötrü ilk olaraq onların hərəki 
keyfiyyətlərini inkişaf etdirmək çox vacibdir. Bu bir sıra cəhətdən xüsusi əhəmiyyətə malikdir. 
Məktəbyaşlı uşaqlarda fiziki keyfiyyətlərin inkişaf etdirilməsi, əvvala, onların hərtərəfli fiziki inkişafına 
kömək edir, ikincisi, şəxsiyyət kimi formalaşmasına zəmin yaradır, üçüncüsü, fiziki bacarıq və vərdişləri 
daha da təkmilləşdirir,  dördüncüsü, sağlamlığı möhkəmləndirir, yoluxucu və digər xəstəliklərin 
yayılmasının qarşısını alır,  beşincisi, tərbiyənin tərkib hissəsini bir-biri ilə  əlaqələndirir, onların 
fəaliyyətini gücləndirir və tamamlayır (Zehni, əxlaqi,  əmək, estetik, vətənpərvərlik və i.a.). Bir sözlə 
fiziki keyfiyyətlər yaşından asılı olmayaraq insan həyatı üçün onun inadla mübarizə aparmasından ötrü 
olduqca əhəmiyyətlidir. İnsan həyatı onsuz keçinə bilməz. Ən zəruri fiziki keyfiyyətlər bunlardır: sürət, 
cəldlik, dözümlülük, çeviklik, güc və s. Həmin keyfiyyətləri bədən tərbiyəsi məşğələlərində, gəzinti, 

 59
yürüş  və ekskursiyalarda, müxtəlif cür əyləncələr təşkil etməklə, həmçinin müxtəlif  şəraitdə müxtəlif 
hərəkətlərin, oyunların icra olunması, eləcə  də  çətinləşdirilmiş maneələrin qət edilməsi yolu ilə inkişaf 
etdirmək mümkündür. Bu şərtlə ki, hərəkət və oyunlar düzgün təşkil olunsun və lazımi səviyyədə 
keçirilsin. Bu zaman uşaqlarla təşkil olunan fiziki hərəkət məşğələlərinin sıxlığına, fiziki yükün yaşa, 
fiziki hazırlığa və inkişafa uyğun olması əsas şərtdir. 
              Sürət –  hər hansı  işi və ya hərəkəti daha tez yerinə yetirmək qabiliyyətidir. Eyni məsafəni 
hamıdan tez başa vurmaq, müxtəlif maneələri sürətlə qaçmaq, velosiped və xizək sürməklə sürətə nail 
olmaq olar. Qəflətən verilən siqnallar vasitəsilə, hərəkətin müxtəlif tempdə və ritmdə icrası və startdan 
çıxmaqla irəliləmələr yolu ilə də sürəti artırmaq olar. 
              Sürəti inkişaf etdirməkdən ötrü sürət hərəkətlərindən  əlavə, müxtəlif növ dəyişkən 
situasiyalardan ibarət məzmun kəsb edən müxtəlif oyunlardan da istifadə olunur. Fiziki hərəkətlərin 
yerinə yetirilməsi zamanı onların düzgün dozalaşdırılması,  həmçinin onların dəyişən tempdə və ritmdə 
icrası da sürətin tərbiyə olunmasında vacib əhəmiyyət kəsb edir. 
              Cəldlik  –  hər hansı bir işi, habelə fiziki hərəkətləri, oyunları ani olaraq düzgün, cəldliklə icra 
etmək qabiliyyətinə deyilir. Cəldlik həm də mürəkkəb koordinasiya hərəkətlərini tez bir zamanda 
mənimsəmək, müvafiq şəraitin tələbinə uyğun fiziki hərəkətlərin yerinə yetirilməsi kimi başa düşülür. 
Cəldlik  ən çox yeni hərəkətlərin öyrənilməsi prosesi, həmçinin öyrənilmiş  hərəkətlərin təkrarı  və onun 
yeni hərəkətlərlə koordinasiyası zamanı inkişaf edir. Çünki əvvəllər öyrənilmiş  hərəkətlərlə yeni 
hərəkətlərin əlaqələndirilməsi sinir sisteminin hərtərəfli işgörmə qabiliyyətini yüksəldir. Bütün bunlar isə 
hərəkətin koordinasiyasını yaxşılaşdırır, yeni hərəkət növlərini mənimsəmək qabiliyyətini təkmilləşdirir. 
Bundan əlavə, cəldlik şəraitin dəyişməsi tələbindən asılı olaraq bir hərəkətdən o birinə tezliklə keçmək 
bacarığını  və  fəaliyyətini təmin edir. Gimnastika hərəkətləri, oyunların, tullanmaların, atmaların icrası 
zamanı cəldliyi daha da genişləndirmək olar. Bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, ibtidai yaşlı uşaqların 
sinir sistemi plastik olduğu üçün bu yaşda cəldlik daha sürətlə inkişaf edir. 
              G ü c– böyük əzələ  gərginliyi hesabına xarici müqavimətin və yaxud maneələrin aradan 
qaldırılması kimi başa düşülür. 
              Hər hansı bir fiziki hərəkət icra olunarkən, yük apararkən, güləşərkən və i. a. zamanı az və ya 
çox güc sərf etmək lazım gəlir.  Gücü inkişaf etdirmək müxtəlif çəkili əşyalardan (doldurulmuş toplardan, 
daşlardan), sallanma hərəkətlərindən, dayaq hərəkətlərindən, atmalardan, yadronun itələnməsindən, 
tullanmalardan, dartınma oyunlarından, kəndirə dırmanmadan və s. hərəkətlərdən istifadə olunur. 
              Demək, qüvvə  və sürət-güc hərəkətlərindən səmərəli istifadə etmək vasitəsilə gücü daha da 
inkişaf etdirmək olar. Həmin yaşlarda gücü inkişaf etdirmək üçün statik xarakterli hərəkətlərdən,  xüsusi 
güc hərəkətlərindən istifadə  məsləhət görülmür. Statik hərəkətlərdən istifadə  tənəffüsün normal 
edilməsinə mane olur. Bu da nəticə etibarı ilə ürək-qan-damar və sinir sisteminin normal fəaliyyət 
göstərməsinə  əngəl törədir. Öz gücündən istifadə edərək güc sərf etmək isə daha çox əzələ qüvvəsi 
işlətməyə səbəb olur, bu isə onların həddən artıq gərginləşməsi ilə nəticələnir. 
              İbtidai məktəbyaşlı  uşaqların gücünü artırmaq məqsədilə  ən çox dinamik mahiyyətli fiziki 
hərəkətlərdən istifadə tövsiyə edilir. Bura müxtəlif növ tullanma və atma (tullama) hərəkətləri daxildir. 
Həmin hərəkətlərin idman əşyaları – vasitələri ilə icrası daha faydalı olur. 
              Dözümlülük-  uzun müddət tələb edən fəaliyyətə orqanizmin davam gətirməsidir. Dözümlülük 
dinamik  şəraitdə  və statik mühitdə özünü büruzə verə bilər, yəni hərəkət zamanı  və  həm də yerində – 
hərəkət etmədən dözümlülüyü nümayiş etdirmək olar. Suyun altında müəyyən müddət nəfəs almadan tab 
gətirmək, uzaq və ya qısa məsafəyə sürətlə qaçmağa dözmək dözümlülüyü inkişaf etdirir. 
              Dözümlülük iki cürdür: ümumi və xüsusi. Ümumi dözümlülük – uzun müddətə, həm də ardı-
arası kəsilmədən şərtlənir (üzün müddət yeriş, qaçış və s.). Xüsusi dözümlülük isə müəyyən bir fəaliyyət 
üçündür. Bu idmanla daha sıx bağlıdır. Qısa məsafəyə qaçış üçün sürət dözümlülüklə bir-birini 
tamamlayır. Həmin hərəkətlər icra olunarkən fiziki yükün tədricən artırılması (məsələn, yeriş  və qaçış 
məsafəsinin artırılması), məşğələ üçün vaxtın uzadılması, eləcə  də  uşaqların xüsusiyyətlərinin nəzərə 
alınması da dözümlülüyün inkişafına kömək edir. 
              Çeviklik  – Orqanizmin üzvlərini istənilən anda istənilən tərəfə yönəltməkdir. Çeviklik dayaq 
hərəkət aparatının müəyyən bir hissəsinin mütəhərrik olması ilə xarakterizə olunur. O, hərəkətin müəyyən 
amplitudada icrasına xidmət edir. Bu isə sürət, cəldlik və i.a. keyfiyyətlərin qənaətlə sərf edilməsini və 

 60
onların fəaliyyətini tam sürətlə təmin edir. Qaçış, hoppanmaların müxtəlif növlərinin icrası vaxtı çeviklik 
tərbiyə olunur, hərəki bacarıq və vərdişlərin müasir təkmil formalarını mənimsəmək mümkün olur. 
              Elastiklik– bədənə istənilən vaxtda istənilən formanı verməkdir. Bədənə yuvarlaq forma vermək, 
ensiz bir yerdən keçmək, müxtəlif növ akrobatika hərəkətlərini yerinə yetirmək nəticəsində  bədənin 
elastikliyini təmin edir. 
 
Statik vəziyyətdə və hərəkət zamanı düzgün qamət 
vərdişlərinin formalaşdırılması 
              Dinamik  hərəkətlər  əzələlərin bu və ya digər qruplarına təsir edir. Bu zaman bir əzələ qrupu 
işlədikdə, digəri istirahət edir və əksinə.