Dərs vəsaiti kimi çapa buraxılmışdır (protokol 12). Bakı 2016

Mövzu ilə əlaqəli suallar: 
 
1. Epikür fəlsəfəsinin əsas məqsədi nədədir? 
2. Epikür fəlsəfəsi hansı tərkib hissələrdən ibarətdir? 
3.  Epikürün  fizikası  hansı  nəzəriyyənin  üzərində 
qurulmuşdur? 
4.  Epikürün  atomçuluğu  Demokritin  təlimindən  nə 
ilə fərqlənir? 
5. Epikür kosmoqonianı necə təsəvvür edirdi? 
6.  Epikürün  kanonikasında  hansı  problemlərə 
toxunulur? 
7. Epikürə görə insan çevrəni necə dərk edir? 
8.  Epikür  fəlsəfəsində  əxlaqi  problemlərin  əsasında 
hansı müddəalar durur? 
9. Epikürə görə xoşbəxtlik necə əldə olunur? 
10.  Epikürün  ictimai  və  siyasi  fikirləri  necə 
olmuşdur? 
11. Epikürün tanrılar haqqında nə düşünmüşdür? 
12.  Militenalı  Hermarxus,  Lampsakuslu  Metrodorus 
və Qadaralı Filodemusun fəlsəfi fikirləri hansı müddəaları 
əhatə edirdi? 
13. Lukretiusun dinə münasibəti necə olmuşdur? 
14.  Lukretius  tanrıların  varlığı  və  rolu  haqqında  nə 
düşünmüşdür? 
15. Lukretius insanın rolu haqqında nə demişdir? 
16. Lukretius ruhlar haqqında nə düşünürdü? 
17.  Lukretiusun  dünya  quruluşunu  necə  təsəvvür 
edirdi? 
 

144 
 
Ədəbiyyat: 
 
1. Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent 
Philosophers / Translated by C. D. Yonge. London: Georg 
Bell & Sons, 1915. 
2. Marcus Tullius Cicero. On the Nature of the Gods / 
Translated by F. Brooks. London: Methuen, 1896. 
3.  Асмус  В.Ф.  Античная  философия.  М.:  Высшая 
школа, 1976. 
4.  Лосев  А.  Ф.  История  античной  эстетики.  Т.  5. 
М.: ACT; Харьков: Фолио, 2000. 
5.  Лукреций.  О  природе  вещей  /  Перевод 
Ф.Петровского. М.: Художественная литература, 1983. 
6. Маковельский А. О. Древнегреческие атомисты. 
Издательство АН Азербайджанской ССР, 1946. 
7. Шакир-Заде А. Р. Эпикур. М.: Соцэкгиз, 1963. 
 
2.4. Peripatetizm 
  
Qeyd  edildiyi  kimi  Aristotel  Afinada Likeion (yun. 
Λύκειον)  adlanan  məktəbini  yaratmışdır.  O  məktəbin 
binasını və yerini öncə bədən tərbiyəsi üzrə oyunlar üçün 
istifadə  edirdilər.  Aristotel  isə  orada  dərslər  keçirirdi. 
Likeosun  kölgəli  bağlarında  gəzintiyə  çıxarkən  Aristotel 
öz  öyrəncilərini  fəlsəfəsinin  müxtəlif  aspektləri  ilə  tanış 
edirdi. 
Ona 
görə 
də, 
Aristotelin 
bu 
məktəbi “peripatetik” (yun. 
περιπατέω 
– 
gəzinti) 
adlandırılmışdır. 

145 
 
Aristotelin  ölümündən  sonra  onun  ardıcılları  fəlsəfi 
və  elmi  araşdırmalarını  davam  etdirmişdilər.  Onların  ən 
başlıca  vəzifələrindən biri müəllimlərinin fəlsəfi əsərlərini 
şərh 
etməkdən 
ibarət 
idi. Miladi 
III 
yüzillikdə 
peripatetizm  yeni-platonçuluqla  (neoplatonizmlə)  qarışaraq 
ortadan çıxmışdır.  
Aristotelin  öyrəncilərindən  olan Teofrastus (yun. 
Θεόφραστος,  m.  ö.  370  –  285)  onun  irsinin  davamçısı 
olmuş  və müəlliminin göstərişi ilə peripatetik məktəbə 34 
il  rəhbərlik  etmişdir.  O,  bir  çox  kitabların  müəllifi  olmuş, 
ancaq onların çox az bir qismi zamanımıza gəlib çatmışdır 
(5, 197).  
Teofrastus  botanika  elminin  yaradıcılarından  biri 
olmuşdur.  Bizim  zamanımıza  qədər  onun "Bitkilərin 
tarixi" (lat.  Historia  plantarum)  və "Bitkilərin  səbəbi" (lat. 
De  causis  plantarum)  adlı  əsərləri  gəlib  çatmışdır. Bu 
kitablarda  bitkilərin  təsnifatı  və  500-ə  yaxın  bitki 
növlərinin özəllikləri verilmişdir. 
Onun fikrincə bitkilər diri varlıqdır, onlar həyatlarını 
sürdürmək  üçün  suya  və  istiliyə  möhtacdırlar.  Teofrastus 
hesab  edirdi  ki,  bitkilərin  həyatına  çevrə  (mühit)  və 
irsiyyət təsir edir. 
Teofrastus  bitki  elminə  aid  problemləri  həll  etməyə 
çalışaraq  onların  daxili  quruluşunu  araşdırmış,  bitkilərin 
heyvanlardan  nə  ilə  fərqləndiyi  sualına  cavab  tapmaq 
istəmişdir. O, bitkilərə canlı orqanizm kimi baxırdı.  
Teofrastusa görə çevrənin təsiri  və irsiyyət bitkilərin 
həyatında  böyük  rol  oynayır.  O  müşahidə  etməklə  belə 
qənaətə  gəlmişdir  ki,  çevrənin  təsiri  altında  heyvanların 

146 
 
rəngi dəyişə bilər. Bu kimi iddialar sonrakı dövrlərdə elm 
tərəfindən  təsdiq  olunmuşdur.  Ancaq,  bəzi  məqamlarda 
isə  onun  iddiaları  öz  təsdiqini  tapmamışdır.  Çünki.  onun 
zamanında  elm  indiki  qədər  inkişaf  etməmişdir.  Ancaq, 
Teofrastusun  araşdırmaları  nəticəsində  botanika  elmi 
inkişaf etməyə başlamışdır. Həmçinin o, bitkilərin praktik 
baxımdan  təsərrüfatda  işlənməsinə  dair  tövsiyələr  də 
vermişdir. (7, 186-189) 
 İdrak  problemlərinə  toxunan  Teofrastus hesab 
edirdi  ki,  elmi  nəzəriyyələr  düyğusal  (empirik)  əsaslara 
dayanmalıdırlar  (19).  Duyğu  vasitəsi  ilə  qavranılan  biliyi 
elmi  nəzəriyyələrə  zorla  uyğunlaşdırmaq  olmaz.  Deməli 
o,  düşüncəni  deyil,  duyğusallığı  idrakın  əsası  kimi  qəbul 
edirdi. 
Teofrastus  yunan  fəlsəfəsinə  ilk  dəfə  olaraq odu yer, 
su  və  hava  ilə  birlikdə  hər  şeyin  əsasında  duran 
ünsürlərdən  biri  hesab  etməmişdir  (21).  O  deyirdi  ki,  od 
sərbəst olaraq var ola bilməz, çünki onun var olması üçün 
yanacaq olmalıdır. Ünsür isə başqa şeylərə bağlı olmadan 
səbəbsiz var olmalıdır. Buna görə də od ünsür ola bilməz. 
Fizika  sahəsində  Teofrastus  kateqoriyalara  bir  qədər 
fərqli  yanaşırdı.  Əgər  Aristotel  hərəkəti  yalnız  keyfiyyət, 
mahiyyət, miqdar və yer kateqoriyalarına uyğun olmasını 
iddia  edirdisə,  Teofrastus  hərəkət  anlayışını  bütün 
kateqoriyalara,  o  cümlədən  münasibət  kateqoriyasına  da 
aid  edirdi.  Buna  dəlil  olaraq  oğulun  ölümü  ilə  atalığın 
başa  çatmasını  göstərmək  olar.  Şeylərin  keyfiyyət 
baxımından  dəyişməsi  bəzən  bir  an  içində  baş  verir. 

147 
 
Məsələn, ağ olan bir şey keçid mərhələsi olmadan qara ola 
bilər. 
Aristotel  kimi  Teofrastus  da  dünyanı  hərəkətə 
gətirən “İlk mühərrik” haqqında düşünürdü. Burada o, bir 
neçə 
aporiyaların 
(ziddiyyətlərin 
və 
çətinliklərin) 
yaranmasına  diqqət  yetirmişdir.  Məsələn  o,  belə  bir 
suallarla  çıxış  edərək  deyirdi  ki,  əgər  bir  mühərrik 
vardırsa, onda nəyə görə əşyaların  və cisimlərin (məsələn 
göy cisimlərinin) hərəkəti eyni deyildir? Əgər mühərriklər 
çoxdursa, onda  hərəkətdə olan olayların  ümumi ahəngini 
nə  ilə  izah  etmək  olar?  İlk  mühərrik  canlı  deyilsə,  onda  o 
necə  məqsədyönlü  fəaliyyət  göstərə  bilər?  Beləliklə, 
Teofrastus  Aristotelin  təlimində  ziddiyyətləri  açıqlamış, 
ancaq ümumiyyətlə onun fikirlərini rədd etməmişdir. 
Teofrastusun  Tanrı  haqqında  fikirləri  isə  ziddiyyətli 
idi.  O,  Tanrını  özünü  düşünən,  özündə  olan,  və  özünü 
dərk  edən  təfəkkür  kimi  qəbul  edirdi.  Başqa  tərəfdən  o, 
göyü  və  ulduzları  da  tanrılaşdırırdı  (8,  30).  Dünya  isə 
onun fikrincə əbədidir.  
Teofrastus  həm  də  bəzi  dini  ayinləri  tənqid 
edirdi. Xüsusən də o, qurbanların kəsilməsinə qarşı idi. O 
deyirdi  ki,  təbiətcə  insanlarla  heyvanlar  birdirlər,  onların 
davranışları, xasiyyətləri də bir-birinə bənzərdir. Ona görə 
də,  heyvanların  kəsilməsi  insan  tərəfindən  törədilər 
amansızlıq  və  qəddarlıqdır  (20).  Hətta  o,  buna  görə  ət 
yeməkdən də çəkinmişdir. 
Daha  sonra  Teofrastus  məqsədəuyğunluq  və  təsadüf 
probleminə  toxunmuşdur.  Bir  şey  başqa  şeyə  görə  ortaya 
çıxır,  ya  da  onun  varlığı  təsadüfi  xarakter  daşıyır?  Bu 

148 
 
suala  cavab  verən  Teofrastus  teleologiyanın
73
 təsirini 
kiçiltmiş,  onu  mütləqləşdirməmiş,  ancaq  tam  inkar  da 
etməmişdir. Canlı  və  cansız  təbiətdə  bir  çox  şeylər 
təsadüfən  baş  verir.  Belə  olmazsa  həyatda  baş  verən 
qanunauyğunsuzluğu 
və 
ahəngsizliyi 
izah 
etmək 
mümkün 
olmazdı. 
Yəni, 
bəzi 
hallarda 
təsadüf 
məqsədəuyğunluğa müdaxilə edərək onu pozur. 
Bununla  belə  o,  məqsədəuyğunluğu  tam  inkar 
etmirdi,  onu  botanikada  istifadə  edirdi.  O  göstərmişdi  ki, 
bitkilərdə  hər  bir  üzv  başqasının  varlığını  təmin  etmək 
üçün  mövcuddur.  Kök  onu  saxlamaq  və  qidalandırmaq, 
yarpaqlar  isə  günəş  istiliyinin  mənimsənilməsi  üçündür. 
Hər bir üzv isə tamlığı təşkil edir. 
Teofrastus  həyatın  məqsədini  xeyrə  qulluq  etməkdə 
görürdü.  Ancaq  bunu  edərkən  o,  aşırılığa  varmağın  və 
abid olmağın da  əleyhinə idi. Ümumiyyətlə  o düşünürdü 
ki,  xeyir  insan  xoşbəxtliyi  üçün  əhəmiyyətlidir. Həyatın 
bütün  zövqləri  keçicidir.  İnsan  yaşamağa  başlayan  kimi 
həyat  tez  bitir.  Ona  görə  də,  şöhrət  arxasınca  qaçmaq 
mənasızdır.  Ümumiyyətlə,  həyat  onun  üçün  boş  və 
mənasızdır. (5, 196-197)  
Teofrastus  həm  də  insanın  qüsurlu  xasiyyətləri  və 
özəlliklərini  araşdırmışdır.  O,  insanları  ikiüzlü,  yaltaq, 
                                                
73
 Teleologiya 
(yun. 
Τέλειος-sona  çatmaq  + 
λόγος-təlim)  – 
məqsədəuyğunluq,  məqsədyönlülük  haqqında  təlimdir.  Teleoloji  baxımdan 
təbiətdə hər şeyin bir məqsədi vardır. İnsandan fərqli olaraq başqa canlılar və 
əşyalar  düşünməyərək  ona  doğru  yönəlirlər.  İlk  dəfə  teleoloji  nəzəriyyə 
Aristotel  tərəfindən  irəli  sürülmüşdür.  O  hesab  edirdi  ki,  hər  bir  şeyin 
əsasında  bir  məqsədyönlülük  durur.  Bütün  məqsədlər  bir  yüksək  məqsədə 
tabedir və ümumdünya ahənginin bir hissəsidir.  

149 
 
mənəvi  cəhətdən  qüsurlu,  hamının  qarşısında  baş  əyən, 
çərənçi, 
xəbərçi, 
həyasız, 
sadə, 
təkliyi 
xoşlayan, 
mövhumatçı,  biganə,  pinti,  başqalarına  etibar  etməyən, 
hamını  boğaza  yığan,  şərəfbaz,  xəsis,  təkəbbürlü, 
qorxacaq,  qara  camaata  doğru  yönələn  və  acıdillərə 
bölürdü (22). 
Teofrastusun  ən  tanınmış  öyrəncisi Lampsakalı 
Straton (yun. Στράτων, m. ö. 340 – 268) olmuşdur. O, 18 il 
peripatetik məktəbə başçılıq etmişdir (5, 203). Ondan öncə 
isə o, məşhur Misir  kralı II Ptolemeus Filadelfin müəllimi 
idi.  Misirdə  olarkən  Straton  Falerli  Demetriusla  birlikdə 
Museyonun yaradıcılarından biri olmuşdur. 
Straton  peripatetizmdə  materialist  ənənəsini  davam 
etdirənlərdən  idi.  O,  ilk  növbədə  metafizikanı,  dərk 
olunmaz şeyləri inkar etmiş, təbiətin özünə istinad edərək 
onu  izah  etməyə  çalışırdı  (8,  20-21).  Onun  fikrincə 
dünyanın  yaradılışını  tanrılarla  bağlamaq  lazım  deyildir. 
Hər şeyi təbiət özü yaratmışdır. Stratona görə təbiət daxili 
zərurətlə  fəaliyyət  göstərən,  hissiyyatlara  və  düşüncələrə 
malik  olmayan  özü  özünü  yaradan  bir  varlıqdır.  O  canlı 
olmasa  da  kosmosu  yaratmışdır.  Hər  bir  şeyin 
dəyişikliyinin  səbəbi  də  təbiətdir. Straton  həm  də 
Aristotelin “dünya  ruhunun” olması fikri ilə razılaşmırdı. 
Onun təlimində ruh bədənlə birlikdə ölür. 
Ancaq  başqa  tərəfdən  Straton  dünyanın  atomlardan 
ibarət  olduğunu  inkar  edərək  bu  fikrin  Demokritin 
xəyalından  doğulduğunu  iddia  etmişdir.  Bəzən  o, 
Demokritin  fikirlərinə  yaxınlaşsa  da,  ancaq Aristoteldən 
fərqli olaraq boşluqların var olmasını inkar etmirdi. Onun 

150 
 
fikrincə istinin və işığın yayılması kimi olaylar boşluqların 
varlığını  sübut  edir.  Belədirsə,  onda  bütün  şeylər 
hissəciklərdən  ibarətdir  və  o  hissəcikləri  boşluqlar  əhatə 
edir  (14,  185).  Ancaq  o,  bu  hissəcikləri  atomlar 
adlandırmırdı. Həmçinin,  Stratona  görə  dünyanın  əsasını 
iki  bir  birinə  zidd  qüvvə  təşkil  edir.  Bunlar  “isti”  və 
“söyuq”dur.  Dünyada  baş  verən  olaylar  isti  və  soyuğun 
mübarizəsinin nəticəsidir. 
Stratona  görə  “ağırlıq”  xüsusi  əhəmiyyətə  malikdir. 
O  hər  bir  hərəkətin  mənşəyidir.  Ağırlıq  kosmosu 
düzənləyir; yerin, suyun havanın və odun yuxarıdan aşağı 
ardıcıl yerləşməsi prosesini yaradır və təmin edir. 
Straton cisimlərin sərbəst düşmə təcilinin açılmasına 
yaxınlaşmışdır. Aristotel hesab edirdi ki, düşən cisim eyni 
surətlə  hərəkət  edir.  Ancaq  ondan  fərqli  olaraq,  Straton 
düşən  (yıxılan)  cisimlərin  surətinin  keçdikləri  məsafədən 
asılı  olaraq  çoxalmasını  təcrübələrlə  sübut  etmişdir  (12, 
344).  Ancaq  bunu  qanun  şəklində  ifadə  edə  bilməmişdir. 
Bunu iki min ildən sonra Qaliley edə bilmişdir. 
Straton  Aristotelin  zaman  anlayışına  verdiyi  təriflə 
də  razı  olmamışdır.  Aristotel  hesab  edirdi  ki,  zaman 
keçmişə  və  gələcəyə  doğru  hərəkət  edən  rəqəmdir. 
Stratona  görə  isə  zaman  hərəkət  və  sükunətin  ölçüsüdür. 
O  hesab  edirdi  ki,  rəqəm  sonludur,  zaman  isə  sonsuz 
olduğuna görə rəqəmlərə sığa bilməz (12, 348). 
Stratonun  ən  tanınmış  öyrəncilərindən  biri Samoslu 
Aristarxus (yun.  Ἀρίσταρχος ὁ Σάμιος,  m.  ö.  320  –  250) 
olmuşdur.  O,  İskəndəriyyədə  yaşamışdır.  O,  astronomiya 

151 
 
elmi  ilə  məşğul  idi. "Günəş  və  ayın  məsafələri  və 
kəmiyyətləri" adlı kitabın müəllifi olmuşdur. 
Aristarxus həndəsi yolla yerdən aya və günəşə qədər 
məsafəni,  eləcə  də  kosmik  cisimlərin  ölçülərini  ölçməyə 
çalışmışdır  (15,  140).  Bunun  üçün  o,  tamamilə  doğru 
düşünmüşdür  ki, yerdən ayın  yarısı görüldükdə, o günəş 
və  yerlə  düzbucaqlı  üçbucaq  təşkil  edir.  Beləliklə,  yer-
günəş-ay üçbucağını həndəsi yolla izah edərək, Aristarxus 
belə nəticəyə gəlmişdir ki, ayın radiusu yerin radiusundan 
üç  dəfə  kiçikdir;  yerdən  günəşə  qədər  məsafə  isə  aya 
qədər olan məsafədən 18 dəfə çoxdur (16). 
Bu  nəticələr  onu  Aristotelin  yermərkəzçi  (geosentrik) 
sisteminin 
inkar 
edilməsinə 
gətirib 
çıxartmışdır. 
Aristarxusun  fikrincə  planetlərin  hərəkəti  ilə  bağlı  bütün 
çətinliklər  onların  günəş  ətrafında  fırlanması  nəzəriyyəsini 
qəbul  edəndən  sonra  aradan  qalxır.  Beləliklə  o, 
günəşmərkəzçilik  (heliosentrik)  sistemini  əsaslandırmağa 
çalışmışdır (3, 525-545). Yer isə günəş ətrafında fırlanaraq, 
həm də öz oxu ətrafında fırlanır (15, 137). Ancaq onun bu 
fikirləri  qədim  zamanlarda  qəbul  olunmamışdır.  Sonralar 
Kopernik bu nəzəriyyəni yenidən dirçəldə bilmişdir. 
Bu  kimi  fikirlərin  irəli  sürməsinə  görə  Aristarxusu 
tanrılara qarşı çıxmaqda ittiham etmişlər, buna görə də o, 
Afinanı tərk etməyə məcbur olmuşdur (11). 
Aristotelin 
daha 
bir 
öyrəncisi Rodoslu 
Eudemus (yun.  Εύδημος  ο  Ρόδιος,  m.  ö.  IV  yüzillik) 
olmuşdur.  O,  müəlliminin  əsərlərinə  şərhlər,  eləcə  də 
elmlər  tarixi  üzrə  kitablar  yazmışdır.  Onların  bəzi 
fraqmentləri  günümüzə  gəlib  çatmışdır  və  o  dövrün 

152 
 
riyaziyyat və astronomiya haqqında biliklərimizin yeganə 
qaynağı  hesab  olunmaqdadır.  Bundan  başqa  Eudemus 
Aristotelin  tarix,  fizika  və  ilahiyyata  aid  olan  fikirlərini 
şərh  etmiş,  bu  əsərlərdə  olan  ziddiyyətləri  ortadan 
qaldırmağa 
cəhd 
etmişdir 
(24). Bəzi 
tədqiqatçılar 
Eudemusu  Aristotel  irsinin  ilk  şərhçisi  kimi  də 
dəyərləndirirlər. 
Peripatetik  məktəbin  görkəmli  nümayəndələrindən 
biri Tarentli 
Aristoksenus (yun. 
Ἀριστόξενος 
ὀ 
Ταραντίνος, m. ö. 360-cı ildə  doğulmuşdur)  olmuşdur. O, 
musiqi  nəzəriyyəsi  üzrə  antik  dünyanın  ən  tanınmış 
alimlərindən  biri  idi  və  bu  sahədə  çoxlu  əsərlər 
yazmışdır. Bundan 
başqa 
Aristoksenusun 
başqa 
əsərlərindən olan fraqmentləri də zamanımıza çatmışdır. 
“Ritmikanın 
elementləri” və “Harmonikanın 
elementləri” adlı  kitablar  musiqi  nəzəriyyəsi  sahəsində 
yazılan və bu sahədə zamanımıza çatmış ilk əsərlərdir. Bu 
kitablarda  musiqi  nəzəriyyəsi ritmika, harmoniya və metrika 
kimi  fəsillərə  bölünmüşdür  (2,  593).  Musiqi  alətlərinin 
araşdırılması  da  ayrıca  bir  bölümdə  verilmişdir.  Bundan 
başqa,  bu  kitablarda  yunan  musiqisinin  mənşəyi  və 
növləri  haqqında  bilgi  və  onları  izah  edən  istilahlar 
açıqlanmışdır.  Musiqinin  özü  isə  orada  səslər,  intervallar, 
sistemlər və cinslər kimi hissələrə bölmüşdür. 
Həmçinin,  Aristoksenus  Pifaqor,  Sokrat,  Platon  və 
digər  filosofların  həyat  və  yaradıcılıqlarını  qələmə 
almışdır.  Ancaq  onlardan  bəzilərinin  (Platon  və  Sokratın) 
qüsurlarını qabartmış, bəzilərini isə (Arxitusu və Pifaqoru) 
rəğbətlə  yad  etmişdir.  Bu  da  onun  tərəfkeşliyindən  irəli 

153 
 
gəlirdi.  Bir  çox  yazılarında  o,  pifaqorçulara  və  onların 
təlimlərinə üstünlük verirdi. 
Aristoksenus 
peripatetizmə 
pifaqorçuluğun 
ənənələrini gətirmişdir. O, duyğularla alınan biliyin yanlış 
olmasını  iddia  edənlərə  qarşı  çıxış  edirdi.  Keçmişdə 
musiqiçi  olduğuna  görə  Aristoksenus  hesab  edirdi  ki, 
musiqi 
həm 
duyulmalı, 
həm 
də 
düşüncə 
ilə 
qavranılmalıdır.  Onun  fikrincə  duyğular  idrakın  əsasında 
durur.  Bunu  iddia  edərkən  o,  pifaqorçulara  qarşı  çıxış 
edirdi.  Pifaqorçular  hesab  edirdilər  ki,  duyğular  idrakın 
yalnız  başlanğıcında  durur,  düşüncə  isə  onu  tamamlayır. 
Aristoksenus  isə  idrak  prosesində  düşüncəni  yalnız 
duyğulardan  sonra  gələn  ikinci  dərəcəli  amil  kimi  qəbul 
edirdi. (9, 66-67) 
Aristoksenusa görə musiqi həm də insanlarda igidlik 
hisslərini  oyatmalıdır.  O,  hətta  musiqi  ilə  xəstəliklərin 
müalicə  edilməsini  də  mümkün  saymışdır.  Onun  fikrincə 
dəbdə  olan  bayağı  musiqi  ilə  bunları  etmək  olmur,  onlar 
əxlaq pozuntusuna gətirib çıxardır. (9, 66-67) 
Daha  bir  tanınmış  peripatetik Dikearxus (yun. 
Δικαίαρχος,  təxminən  m.  ö.  365  –  300)  olmuşdur. 
Aristotelin  və  Teofrastusun  öyrəncisi  idi. O,  psixologiya, 
tarix,  mədəniyyət,  dilçilik  və  siyasət  elmlərini  əhatə  edən 
bir çox elmi kitablar yazmışdır. 
Dikearxus  ruhun  varlığını  və  ölməzliyini  inkar 
edirdi.  “Ruh  haqqında”  (yun.  Περὶ ψυχῆς)  kitabında  o 
yazırdı  ki,  ruh  materiyanın  formalarından  biridir, 
cisimdir.  Dünyada  bütün  varlıqlar  dörd  ünsürdən  əmələ 

154 
 
gəldiyi kimi ruh da onlardan biridir, sadəcə onun vəzifəsi 
bədəni canlandırmaqdır (4, 17). 
“Trifoniusun  məbədinə  eniş”  (yun.  Εἰς  Τροφωνίου 
κατάβασις)  əsərində  Dikearxus  din  xadimlərini  tənqid 
etmişdir.  Həmin  bu  əsərdə  o,  falçılığı  rədd  edərək  yalnız 
ilham və röyaları inkar etməmişdir (13). 
Dikearxus mədəniyyət tarixi elminin yaradıcısı hesab 
edilir.  O,  “Yunanıstan  həyatı”  (yun.  Βίος  Ἑλλάδος) 
kitabında 
yunan 
mədəniyyətinin 
icmalını 
vermiş, 
yunanların inkişafını Şərqin mədəni həyatı ilə bağlamışdır 
(13). 
Onun 
fikrincə 
insanlar 
təbii 
yaşamdan 
heyvandarlığa, sonra isə əkinçiliyə keçmişdilər. 
Dikearxus  siyasi  məsələləri  də  araşdırmışdır. 
“Tripolitikus” (yun. Τριπολιτικός) adlı yazısında o hesab 
edirdi  ki,  dövlətin  idarəçilik  metodu  demokratiya, 
monarxiya 
və  aristokratiyanın  qarışığından  ibarət 
olmalıdır (13).  
Dikearxus  həm  də  təbiətşünas  olmuş,  xəritələr 
çəkmişdir  (23,  107).  “Yeri  dolaşmaq”  (yun.  Γῆς περίοδος) 
kitabında  o,  yerin  kürə  formasında  olmasını  iddia  etmiş, 
bəzi dağların hündürlüyünü ölçməyə çalışmışdır. 
Peripatetik  məktəbin  daha  bir  nümayəndəsi Falerli 
Demetrius (yun.  Δημήτριος  Φαληρεύς,  lat.  Demetrios 
Phalereus,  m.  ö.  350  –  283)  olmuşdur.  O,  Teofrastusun 
öyrəncisi  idi.  Demetrius  həm  də  siyasi  xadim  kimi 
tanınmış,  bir  zaman  Afina  hökmdarı  olmuşdur  (18,  378). 
Ancaq  sonra  o,  təqiblərə  məruz  qalmış  və  Misirə  qaçmalı 
olmuşdur.  Demetrius  tarix,  siyasət,  bəlağət  və  başqa 

155 
 
sahələrdə çoxlu  əsər yazmışdır (5, 210-211), ancaq onların 
çoxu zamanımıza gəlib çatmamışdır. 
Onun  bəzi  əxlaqa  aid  fikirlərini  Diogenes  Laertius 
qələmə  almışdır.  O  deyirdi  ki,  gənclər  evdə  öz  ata-
anasının,  küçədə  yoldan  keçənlərin,  təklikdə  isə  özlərinin 
qarşısında abırlarını saxlamalıdırlar (5, 212). 
Misir  hökmdarı  I  Ptolemeusun  dövründə  Demetrius 
İskəndəriyyədə elmi-mədəni mərkəz olan "Museyonun" və 
orada 
yerləşən 
məşhur 
kitabxananın 
yaradılması 
təşəbbüsü  ilə  çıxış  etmişdir  (6,  518).  Eyni  zamanda  o, 
yəhudilərin  müqəddəs  kitabı  olan  Əhdi-Ətiqin  yunan 
dilinə  çevrilməsinin  təşəbbüskarı  idi.  Bu  tərcümə 
“Septuaginta” 
adlanmışdır. 
Bundan 
sonra 
yunan 
düşüncəsinə  yəhudiliyin  birbaşa  təsiri  dövrü  başlamışdır. 
Bu  proses  sonralar  Avropada  xristianlığın  yayılması  ilə 
nəticələnmişdir. 
Sonrakı  dövrlərdə  peripatetik  məktəb  tənəzzül 
dövrünü  yaşamış  və  böhrana  uğramışdır. O  zamandan 
başlayaraq  peripatetik  məktəbin  ardıcılları  artıq  orijinal 
fikirlər ortaya qoya bilməmişdilər. Onlar ancaq Aristotelin 
əsərlərinin  toplanması,  yayılması  və  onlara  şərhlərin 
yazılması ilə məşğul olmuşdurlar. 
Bu  dövrün  ən  tanınmış  filosoflardan  biri Rodoslu 
Andronikus (yun.  Ἀνδρόνικος  ο  Ρόδιος,  m.  ö.  I  yüzillik) 
olmuşdur.  O,  peripatetik  məktəbə  başçılıq  etmişdir. 
Andronikusun  ən  böyük  xidməti  ondan  ibarət  idi  ki,  o, 
Aristotelin  və  Teofrastusun  əsərlərini  yenidən  toplamış, 
redaktə  etmiş  və  yayımlamışdır.  Elə  bu  şəkildə  də  onlar 
bizim zamanımıza çatmışdır (1). 

156