Dərs vəsaiti kimi çapa buraxılmışdır (protokol 12). Bakı 2016

Aristotel  (yun.  Ἀριστοτέλης,  m.  ö.  384  –  322)  olmuşdur. 
Frakiyanın  Stagira  şəhərindən  idi.  Aristotel  Platonun 
öyrəncisi  olmuş,  müəlliminin  ölümündən  sonra  bir 
müddət  Kiçik  Asiyada  yerləşən  Atarne,  sonra  isə  Lesbos 
adasındakı  Militena  şəhərində  yaşamışdır.  Gənc  yaş-
larından elmə və fəlsəfəyə böyük maraq göstərmişdir.  
Aristotel m. ö. 367-ci ildə Afinaya  köçmüş, Platonun 
Akademiyasında  fəaliyyət  göstərmişdir.  M.  ö.  343-cü  ildə 
Makedoniya  kralı  Filippin  dəvəti  ilə  Makedoniyaya 
köçmüş,  onun  sarayında  gənc  şahzadə  Aleksandrın  (Ma-
kedonlu İskəndərin) müəllimi olmuşdur. M. ö. 335-ci ildə 
Afinaya  qayıtmış,  orada  Likeion
57
 (yun.  Λύκειον)  adlanan 
öz  fəlsəfi  məktəbini  açmışdır.  Onu  “Peripatetik”  (ərəbcə 
“məşşai”) məktəb də adlandırırlar.  
Aleksandrın  ölümündən  sonra  Afinada  make-
doniyalıların  tərəfdarlarını  təqib  etməyə  başlamışdırlar. 
Ona  görə  Aristotel  m.  ö.  322-ci  Euboia  adasında  yerləşən 
Xalkida şəhərinə köçmüş və orada dünyasını dəyişmişdir. 
                                                
57
 Yaxınlığında  yerləşən  yunan  tanrısı  Likeionlu  Apollonun  adı  ilə 
adlanmışdır. Latınca “lyceum” (liseum) kimi səslənir. Günümüzdə “liseylər” 
adlanan məktəblər Aristotelin likeionunun adını daşıyır. 

83 
 
Aristotel  qədim  dünyanın  ən  böyük  filosoflarından 
biri  olmuşdur.  Onun  elmi  fəaliyyəti  nəticəsində  qədim 
yunan  fəlsəfəsi  ən  parlaq  dövrlərini  yaşaya  bilmişdir.  O, 
ilk  dəfə  insan  düşüncəsinin  bütün  sahələrini  əhatə  edən 
fəlsəfi  sistem  yarada  bilmişdir;  məntiq,  təbiət,  metafizika, 
ontologiya, əxlaq, dövlət, ritorika, poetika və s. sahələrinə 
aid  əsərlər  yazmışdır.  Onların  arasında  Metafizika (yun. 
Μετὰ  τὰ  φυσικά),  Fizika  (yun.  Φυσικὴ  ἀκρόασις),  Göy 
haqqında  (yun.  Περὶ  οὐρανοῦ)  Nikomaxus  əxlaqı  (yun. 
Ἠθικὰ 
Νικομάχεια), 
Meteorologiya 
(yun. 
Τα 
μετεωρολογικά),  Kateqoriyalar  (yun.  Κατηγοριῶν), 
Sofistlərin  təkzib  edilməsi  (yun.  Περὶ  τῶν  σοφιστικῶν 
ἐλέγχων),  Ruh  haqqında  (yun.  Περὶ  ψυχῆς),  Politika 
(yun.  Πολιτικά)  kimi  bütün  dünyada  tanınan  və  sonrakı 
dövrlərdə  elmin  inkişafında  misilsiz  rol  oynayan  kitablar 
vardır.  Ümumiyyətlə,  o  bəşəriyyət  tarixində  ilk  insandır 
ki,  elmlərə  sistemli  yanaşmış  və  onların  təsnifatını 
vermişdir.  
Aristotelin  çoxlu  əsərləri  zamanımıza  gəlib  çat-
mışdır. Bundan başqa Aristotelin fəlsəfi düşüncələri onun 
öyrəncilərinin  və  başqa  yazarların  əsərlərində  də  ve-
rilmişdir.  Bir  sıra  tədqiqatçılar  ehtimal  edirlər  ki,  onun 
müəllifliyi  ilə  tanınan  bəzi  əsərlər  ola  bilsin  Aristotelin 
deyil, başqa müəlliflər tərəfindən yazılmışdır.  
Aristotel “metafizika” sözünü birbaşa işlətməsə belə, 
mənaca  bu  anlayışın  əsasını  qoyan  ilk  filosof  kimi  ta-
nınmışdır.  Metafizika  fəlsəfənin  predmeti  olaraq  təbiət 
üstü  aləmlə  bağlı  problemlər  haqqında  təsəvvürlərdir. 
Metafizika  həm  də  dialektikaya  qarşı  durur.  Metafizikanı 

84 
 
fəlsəfənin  predmeti  kimi  ilk  dəfə  fəlsəfi  ədəbiyyata  daxil 
edən və onun ilkin anlamını verən də Aristotel olmuşdur.  
Aristotel Platonun  ideyalar  haqqında təlimini tənqid 
etmişdir  (3,  19-22).  Onun  “Platon  mənim  dostumdur,  ancaq 
həqiqət dostluqdan üstündür” kimi məşhur kəlamı da vardır. 
Aristotelə  görə  ideyalar  və  gerçək  dünya  bir-birindən 
fərqli  məkanlarda  mövcud  ola  bilməz.  Çünki,  bir  şeyin 
kölgəsi  başqa  məkanda  deyildir.  Onların  hər  ikisi  bir 
yerdə  olmalıdırlar.  Ona  görə  də,  onlar  birlikdə  vəhdət 
təşkil edirlər.  
Eyni  zamanda,  Platonun  ideyaları  bu  dünyadakı 
hərəkəti,  eləcə  də  şeylərin  və  canlıların  yaranması,  inki-
şafı,  məhv  olması  və  ölümünü  izah  etmir.  Çünki,  onlar 
(ideyalar)  gerçək  aləmdən  uzaq  olan  başqa  aləmdədirlər 
və  daha  çox  sükunəti  təcəssüm  etdirirlər.  Bundan  başqa 
Platonun nəzəriyyəsi dünyadakı şeylərin dərk olunmasını 
imkansız edir, çünki onların əsl mahiyyəti özlərində deyil, 
bizim duymadığımız ideyalarda olur.  
Bu  səbəblər  üzündən  Aristotel  varlığı  başqa  çür 
təsəvvür  edirdi.  Onun  fikrincə  hər  şeyin  əsasında  hər 
zaman var olan materiya durur. O elə bir cansız və ruhsuz 
bir maddədir ki, ondan hər şeyi yaratmaq mümkündür (3, 
90-92).  Bu  yaradılış  prosesini  də  “İlk  mühərrik”  (yun. 
τὸ πρῶτον κινοῦν)  adlanan  bir  başlanğıc  həyata  keçirdir. 
Aristotel  onun  varlığını  hərəkətin  varlığı  ilə  əsas-
landırmışdır,  çünki  bir  şey  hərəkətdədirsə  onda  bu  hərə-
kətə  təkan  verən  olmalıdır.  Hər  şeyi  hərəkətə  gətirən  “İlk 
mühərrikin”  özü  isə  hərəkətsizdir  (23,  372). O  materiyanı 
canlandırır  və  ondan  bitki,  heyvan  və  insanlar  kimi 

85 
 
canlılar yaradır (3,  166). Bu dulusçunun gildən  düzəltdiyi 
müxtəlif  şeylərə  bənzər  bir  prosesdir.  Məsələn,  “İlk 
mühərrik”  ilkin  olaraq  insanın  formasını  və  ya  Platonun 
ifadəsi  ilə  desək,  onun  ideyasını  düşünür.  Sonra  ona  öncə 
düşündüyü  görkəmdə  bədən  verir  və  bununla  da  insan 
yaranmış  olur.  Bütün  dünya  və  kainat  əslində  maddədən 
(materiyadan)  ibarətdir.  Beləliklə,  Aristotelin  istifadə 
etdiyi  “forma”  anlayışı,  Platonun  “ideyasına”  çox  yaxın 
məna daşıyır.  
Aristotelə  görə  “İlk  mühərrik”  insanların  ibadət  et-
diyi  tanrı  deyildir.  O  maddə  də  deyil,  “Əqldir”  (yun. 
νοῦς).  Planonun  Demiurqosundan  fərqli  olaraq,  Aristotelin 
“İlk mühərriki” ideyalardan kənar olan bir gerçəklik kimi 
qəbul  edilir.  O  hər  zaman  fəaliyyətdədir  və  cansız  mate-
riyaları  formalaşdırır.  Bu  fikirlər  sonralar  xristian  və 
müsəlman fəlsəfəsində də istifadə edilmişdir. 
Ümumiyyətlə,  Aristotel  fəlsəfəsində  formaya  xüsusi 
əhəmiyyət vermiş və o təbiətlə eyniləşdirilmişdir (23, 430-
431).  Onsuz  materiya  yalnız  bir  imkandır  (potensiyadır). 
Məsələn, daşların bir araya yığılması imkan  verir  ki, bina 
tikilsin (forma alsın). Ancaq, o bina tikilməzsə daşların bir 
araya  yığılmasının  heç  bir  mənası  yoxdur.  Deməli, 
imkanın  varlığı  əhəmiyyətli  olsa  belə,  o  həlledici  amil 
deyildir.  Hərəkət  olmasa  imkan  keyfiyyətə  keçməz. 
Kainatı  təşkil  edən  materiya  da  belədir.  Ondan  formalar 
yaranmasa,  mənasız  bir  şey  olar.  Deməli  əslində  hər  şey 
materiya və formanın vəhdətindən ibarətdir (3, 154). 
Beləliklə,  Aristotel  formaları  şeylərdən  ayırıb,  onları 
substansiya  kimi  təsəvvür  edirdi.  Materiya  isə  Aristotelin 

86 
 
fəlsəfəsində “İlk mühərrik” kimi əbədidir, o yaradılmayıb 
və məhv edilməzdir. Onun əsasını dörd ünsür (od, hava, su 
və torpaq) təşkil edir. Bu ünsürlər həm də dərk edilməyən 
“İlk  mühərriklə”  reallıqda  mövcud  olan  və  duyulan  aləm 
arasında bir bağlantı və keçiddir. Duyulan şeylərin isə bir-
birinə zidd olan iki cüt xassəsi vardır. Biri isti-soyuq, digəri 
isə  quru-nəmdir.  Yuxarıda  qeyd  edilən  dörd  əsas  element 
isə  bunların  xassələri  vasitəsi  ilə  formalaşır.  Dünyada 
bütün  duyulan  şeylər  yuxarıda  qeyd  edilən  elementlərin 
kombinasiyalarının  nəticəsidir.  İlk  materiyadan  fərqli 
olaraq onlar dərk olunur  və əsas kateqoriyalar  vasitəsi ilə 
təyin edilir.  
Aristotel kateqoriyalar və idrak prosesi barəsində də 
xüsusi fikirlərlə çıxış etmişdir. Müəyyən bir şey haqqında 
tam  təsəvvür  yalnız  onun  mahiyyətinin  bilinməsindən 
sonra  yaranır.  Bu  da  Aristotel  fəlsəfəsinin  ən  əsas  mə-
qamlarından  birini  təşkil  edir.  O  hər  şeyin  mahiyyətinin 
izahını  vermək  üçün  kateqoriyaları  (yun.  κατηγορία  –  it-
tiham, xassə, deyim) tətbiq etmişdir. Kateqoriyalar hər bir 
anlayışın,  ifadənin,  həqiqətin  ən  ümumi  və  sadə  for-
masıdır  ki,  onların  əsasında  bir  tərəfdən  digər  anlayışlar 
(idrak  kateqoriyaları),  başqa  tərəfdən  isə  dərk  edilən  ob-
yektlərin gördüyümüz  varlıq formaları (varlıq kateqoriyası) 
ortaya  çıxır.  Başqa  sözlə,  kateqoriya  reallığın  ən  əhə-
miyyətli tərəflərini əks etdirən ümumi anlayışdır. Bununla 
da,  Aristotel  idrak  və  varlıq  kateqoriyalarının  müna-
sibətlərini  araşdıran  idrak  nəzəriyyəsinin  əsaslarını  qoy-
muşdur. Onun “Orqanon” (yun. Ὄργανον) əsərinin birin-
ci  kitabı  “Kateqoriyalar”  adlanır.  Orada  10  kateqoriya 

87 
 
göstərilmişdir:  1)  substansiya  (yun.  οὐσία),  2)  kəmiyyət 
(yun.  ποσόν),  3)  keyfiyyət  (yun.  ποιότης),  4)  münasibət 
(yun. τὸ πρός τί), 5) məkan (yun. τὸ που), 6) zaman (yun. 
τὸ  πότε),  7)  hal  (yun.  τὸ  κεῖσθαι),  8)  fəaliyyət  (yun.  τὸ 
ποιεῖν),  9)  məxsusluq (yun.  τὸ ἔχειν)  və  10) məruz  qalma 
(yun.  τὸ  πάσχειν)  (5,  5-6).  Aristotelə  görə  hər  bir  şeyin 
mahiyyətinin  açılmasının  əsasında  bu  kareqoriyalar 
durur. 
İdrak haqqında (idrak nəzəriyyəsində) Aristotel sub-
yektdən  asılı  olmayan  obyektiv  reallığın  mövcudluğu  möv-
qeyindən  çıxış  edirdi.  O  hesab  edirdi  ki,  ətrafımızda  olan 
şeylər  insanda  duyğular  vasitəsi  ilə  əks  olunur.  Həqiqi 
biliyi ideal aləmdə görən Platondan fərqli olaraq Aristotel 
hesab edirdi ki, insandan asılı olmayan real dünya vardır. 
Orada  olan  hər  bir  şeyi  insan  öncə  duyğu  vasitəsi  ilə 
qavrayır. Bilik və yüksək ağıl formaları isə duyğu yolu ilə 
əldə  edilmir.  Bunlar  daha  yüksək  əqli  fəaliyyətlə  əldə 
edilir.  
Aristotel  tərəfindən  kateqoriyaların  fəlsəfi  izahının 
verilməsi həm də məntiq elminin inkişafına təsir etmişdir. 
Çünki,  hər  bir  şeyin  mahiyyətində  duran  anlayışların 
müəyyən  edilməsi  o  şey  haqqında  tam  təsəvvür  yaradır. 
Beləliklə,  Aristotel  məntiq  elminin  inkişafında  müstəsna 
rol  oynamışdır.  Onun  üçün  məntiq  ayrıca  elm  deyil,  hər 
bir  elmin  əsasıdır.  Aristotelin  məntiq  haqqında  təlimi  də 
“Orqanon” əsərində verilmişdir.  
Aristotel  hesab  edirdi  ki,  məntiq  sübutlar  haqqında 
elmdir.  Əqli  fəaliyyət  gerçəklikdə  var  olan  şeyləri  əks 
etdirir. Məntiqi mülahizə və əql yolu ilə əldə edilən nəticə, 

88 
 
fikir və terminlər bir-birinə zidd olmamalıdır. Bu fikirlərin 
əsasında  isə  sonralar  sillogizm  (yun.  συλλογισμός) 
haqqında  təlim  yaranmışdır  (6,  199-201).  Bu  təlimə  görə, 
hər  hansı  bir  ümumi  növ  ya  cins  haqqında  irəli  sürülən 
fikir  o  növə  və  ya  cinsə  aid  olan  ayrıca  fərd  haqqında  da 
irəli  sürülməlidir.  Buna  görə  də,  sillogizmlər  böyük  və 
kiçik  önərmə  (mülahizə)  və  qərardan  ibarətdir.  Önərmə 
qərarın  verilməsinin təməlində duran iddia və ya fikirdir. 
Böyük  önərmə  ümumi  nəticəni,  kiçik  önərmə  isə  subyekt 
haqqında  nəticəni  açır.  Sillogizmin  örnəyi  kimi  belə  bir 
üçlü  mülahizəni  gətirmək  mümkündür:  “Hər  bir  insan 
ölməlidir (böyük önərmə). Sokrat da insandır (kiçik önərmə). 
Deməli, Sokrat da ölməlidir (qərar)”.  
“Sofistlərin  təkzib  edilməsi”  kitabında  Aristotel 
yazırdı  ki,  bütün  məntiqi  yanlışlıqların  kökü  sillo-
gizmlərdə  olan  yanlışlıqlardadır.  Bu  yanlışlıqlar  isə  ikiyə 
bölünür:  bir  qismi  dilin  xətaları,  digəri  isə  anlamların 
təhrifidir. Dildəki xətalar sözlərin çoxmənalılığından, vur-
ğuların  düzgün  qoyulmamasından  irəli  gəlir.  Məna 
xətalarının  isə  səbəbi  şeylərin  mahiyyətinə  deyil,  onların 
təsadüfi  tərəflərinə  varmaq,  mütləqlə  nisbini  fərqlən-
dirməmək,  sualları  düzgün  qoymamaq  kimi  amillərdən 
irəli gəlir (21, 560-562). 
Daha  sonra  Aristotel  “Orqanon”  əsərinin  “Topika” 
(yun.  Τοπικά)  kitabında  həqiqət  anlayışını  izah  edən 
məntiqi  dialoqlarını  vermişdir.  Burada  o  həqiqətin  açıl-
ması  üçün  hər  bir  şeyin  ilkin  durumunun  açılmasını  və 
onun mahiyyətinin  üzə çıxarılmasını tövsiyə  etmişdir (21, 
349-350).  Onun  fikrincə  mülahizələrin  istiqaməti  də  buna 

89 
 
doğru  sürülməlidir.  Yəni  həqiqi  fikir  mahiyyətə  yö-
nəlməlidir.  Çoxmənalı  söz  haqqında  fikir  söylədikdə  onu 
irəli sürülən iddianın mənasına uyğunlaşdırmaq lazımdır. 
Məsələn, “təbiət” sözünü insan və ya çevrəmizdə olan bü-
tün  canlılar  mənasında  işlətmək  mümkündür.  Ona  görə 
də, istifadə edilən söz irəli sürülən fikrə uyğun olmalıdır. 
Aristotelə görə məntiqi dialoqda sistem də olmalıdır. 
Öncə  problem  ortaya  qoyulmalı,  sonra  mülahizənin 
induktiv
58
ya  deduktiv
59
 metodlarla  irəli  sürülməsi  yolları 
haqqında  düşünülməli,  məsələlərin  bənzər  və  fərqli  tə-
rəflərinə  diqqət  yetirilməlidir.  Suallar  doğru  və  konkret 
qoyulmalı,  cavabların  isə  strategiyası  olmalıdır  (21,  363-
364). 
Platon kimi Aristotel də ruh haqqında düşünmüşdür. 
O, ruhu həyatın əsası hesab edirdi. Ruh maddə və bədənin 
forması,  onların  hərəkətlərinin  səbəbi  və  məqsədidir.  O 
bitki,  heyvan  və  insanlarda  yaşayır.  Ruh  bədənlə  birlikdə 
var  olsa  belə,  ondan  daha  üstündür.  Beləliklə,  Aristotelə 
görə bədən ruha tabedir (13, 131-135). 
Platonda  olduğu  kimi,  Aristotel  də  ruhların  səviy-
yələri  haqqında  söhbət  açmışdır.  Onun  fikrincə  ruhların 
üç səviyyəsi vardır. Birincisi bitkiseldir (nəbatidir) ki, onun 
sayəsində  fiziki  inkişaf  baş  verir.  İkincisi  səviyyə  nəfsani 
(heyvanidir).  Bu  səviyyədə  ruh  artıq  görmək,  eşitmək, 
duymaq,  toxunmaq;  ehtirasa  və  iştaha  gəlmək  kimi 
                                                
58
 İnduksiya  (lat.  inductio)  –  tək-tək  hallardan  ümumi  nəticələrə,  ayrı-ayrı 
faktlardan ümumiləşdirmələrə gətirən məntiqi nəticənin çıxarılmasıdır. 
59
 Deduksiya  (lat.  deductio)  –  ümumi  müddəa  ya  da  qanunlardan  fərdi 
nəticənin çıxarılmasıdır. 

90 
 
xüsusiyyətlərini  təmin  edir.  Üçüncüsü  isə  düşüncəvidir ki, 
o ruhun ən yüksək səviyyəsidir (13, 145-147). 
Aristotelə  görə  bitkilərdə  ruhun  yalnız  bitkisel,  hey-
vanlarda nəfsani, insanlarda isə həm bitkisel, həm nəfsani, 
həm  də  düşüncəvi  səviyyəsi  vardır.  Məhz  düşüncəvi 
səviyyəsini  inkişaf  etdirən,  xeyrə  yönələn,  mənəvi  cə-
hətdən yüksələn, müdrikliyə çatan insanlar xoşbəxt olurlar.  
Heyvanlar  xoşbəxtliyin  nə  olduğunu  bilmir,  tanrılar 
isə  daim  xoşbəxt  həyat  keçirirlər.  Yalnız  insan  öz  xoş-
bəxtlik  yolunu  seçmək  ya  da  onu  inkar  etmək  imka-
nındadır.  Aristotelə  görə  xoşbəxt  olmaq  üçün  ruhun  dü-
şüncəvi  səviyyəsini  inkişaf  etdirmək  lazımdır  ki,  insan 
heyvanlardan seçilsin.  
Aristotel  əxlaq  haqqında  fikirlərini  də  ortaya 
qoymuşdur.  Onun  fikrincə  əxlaqın  məqsədi  ruhun  Xeyrə 
yönəlməsidir  (4,  265-267).  Bu  isə  insanı  xoşbəxtliyə 
çatdırır.  Bu  yolda  ruhun  əqli  səviyyəsi  bitkisel  və  nəfsani 
səviyyələri  üstələyir.  Bunu  əldə  etmək  üçün  insan  özünü 
Xeyrə yönəltmə istiqamətdə tərbiyələndirməlidir ki, bu da 
sonra  vərdiş  halını  alsın  və  zaman  keçdikcə  insanın 
xüsusiyyətinə çevrilsin. Bununla belə xoşbəxt olmaq üçün 
sağlamlıq,  yaxşı  görkəm,  müvafiq  maddi  durum  kimi 
keyfiyyətlər də olmalıdır. 
Xeyrin  özəlliyi  isə  hər  bir  aşırılıqdan  uzaqlaşmaqdır 
(4,  121-123).  Məsələn,  qorxaqlıq  və  məğrurluq  aşırı-
lıqlardırsa, bunların arasında olan comərdlik əxlaqın əsası 
olan Xeyirdir. Yenə də israfçılıq və xəsislik aşırılıqlardırsa, 
qənaətçilik məqsədəuyğun əxlaq nümunəsidir (4, 56-57). 

91 
 
Aristotelə görə insan həyatdan həzz almalıdır, bu da 
Xeyrə  çatmanın  nəticəsində  baş  verir.  Beləliklə,  insanın 
mənəvi  durumu  o  zaman  yüksək  olur  ki,  o  etdiyi  əməl-
lərin  doğru  və  xeyrə  uyğun  olduğunu  hiss  etsin.  Əxlaqlı 
hərəkət  isə  hər  hansı  bir  xeyirli  işin  görülməsi  ilə  dəyər-
ləndirilmir,  çünki  xeyir  əməllər  çoxdur  və  insanlar  onları 
eyni  dərəcədə  bütün  həyatları  boyu  etməlidirlər  ki, 
həyatdan həzz alsınlar (4, 74-79). Hər bir insan təbəqəsinin 
öz  əxlaqi  vəzifələri  vardır.  Eyni  zamanda,  ədalət  anlayışı 
kimi  hamı  üçün  bir  olan  xeyir  vardır  ki,  ona  hamı  əməl 
etməlidir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  hər  bir  əxlaqi  hərəkət 
şüurlu olaraq yerinə yetirilir. Deməli, əxlaq düşüncə ilə sıx 
bağlıdır  və buna görə də, insanın xeyirlə şəri bir-birindən 
ayırmaq imkanı vardır. 
Aristotelin  özəl  kosmologiası  olmuşdur.  Onun  kos-
mologiasının  əsasını  yermərkəzçilik  (geosentrizm)  təşkil 
edirdi.  Bu  da  yerin  kainatın  mərkəzində  yerləşməsi 
haqqında təsəvvürdür. O hesab edirdi ki, yer kürə forma-
sında  olaraq  hərəkətsizdir.  Onun  ətrafında  ay,  günəş, 
ulduzlar  və  göy  fırlanır.  Yermərkəzçilik  təlimi  orta  əsrlər 
fəlsəfəsində  kosmoloji  baxışların  formalaşmasında  çox 
böyük rol oynamışdır.  
Fizika  sahəsinə  toxunan  Aristotel  hesab  edirdi  ki, 
dünyanın  əsasını  beş  ünsür  təşkil  edir.  Onlardan  dördü 
torpaq, su, hava və od bizim səmaaltı dünyadadır (12, 444). 
Onlar  hərəkətdədir  və  eyni  zamanda  formalarını  da  də-
yişdirə bilərlər. Buna görə də, dünyada müxtəlif proseslər 
baş verir  və dəyişikliklər müşahidə edilir. Bu  ünsürlər isə 
öz  növbəsində  iki  qütblü  və  ziddiyyətli  ikiliklərdən  ya-

92 
 
ranır. Belə ki, yer soyuqla istinin, hava quru ilə nəmin, su 
soyuqla istinin, od isə isti ilə qurunun əlaqələrindən doğur 
(12, 448).  
Aristotelə  görə  göydə  olan  nə  varsa  beşinci  ünsür 
olan  efirdən  əmələ  gəlmişdir  (14,  272).  Orada  yalnız 
planetlərin və ulduzların əbədi və bərabər dairəvi hərəkəti 
mövcuddur. Bütün bunları isə simasız tanrı kimi təsəvvür 
edilən  “İlk  mühərrik”  əmələ  gətirmişdir.  Onun  fikirlərinə 
görə, kosmos sonsuz deyildir, onun bitdiyi yerdən yoxluq 
başlayır (14, 284). 
Bu  fikirlər  orta  əsr  Xristian  və  İslam  teologiyasında 
(ilahiyyatında)  da  geniş  istifadə  edilmişdir.  Belə  ki,  orta 
əsrlərdə  ilahiyyatçılar  düşünürdülər  ki,  günah  yerlə  bağlı 
bir  şeydir,  ona  görə  də  göy  ünsürləri  yerdəkilərdən 
fərqlənməlidir. Çünki, ideal aləm olaraq efir Tanrı və onun 
məlaikələrinin  yeri  kimi  təsəvvür  edilirdi.  Bu  səbəbdən 
də,  varlığın  başlanğıcı  və  sonu  Tanrıdır.  Yoxluq  da  bu-
radan  başlayırdı.  Sonra  isə  elm  inkişaf  etdikcə  sübut 
olunmuşdur ki, əslində yer  və göy  ünsürləri arasında  heç 
bir  fərq  yoxdur.  Bu  da  onu  göstərirdi  ki,  Aristotelin  bu 
kimi fikirləri artıq köhnəlmişdir.  
Daha  sonra  Aristotel  dövlət  və  cəmiyyət  haqqında 
fikirlərini  ortaya  qoymuşdur.  O,  Platonun  ideal  dövlət 
haqqında  təlimini  tənqid  etmişdir.  Platonun  ideal  dövlə-
tindən  fərqli  olaraq  Aristotelin  dövləti  utopik  deyil, 
gerçəklik kimi təsəvvür edilir. Bu dövlət modelində insan-
ların  xoşbəxtliyi  əsas  şərtdir,  ancaq  burada  bütün  mü-
nasibətlər  gerçək  və  düşüncə  ilə  uyuşan  müddəalara 
əsaslanır (18, 414). 

93 
 
Dövlətin  başlıca  məqsədi  xeyrin  və  ədalətin  qurul-
masıdır. İnsan öz təbiətinə görə şüura malik ictimai heyvandır 
(4, 308). O yalnız  icma şəklində  yaşayıb tərbiyə oluna bilər. 
Buna isə yalnız dövlətdə nail olmaq mümkündür. Ona görə 
də, insan həm də siyasi varlıqdır (18, 378).  
Əsl  ədalət  qanunların  mövcudluğu  ilə  xarakterizə 
olunur.  Dövlətdə  yaşayan  insanlar  isə  mütləq  şəkildə  qa-
nunlara  tabe  olmalıdırlar.  Bu  isə  əslində  hər  bir  insanı 
ucaldır.  Ona  görə  də,  dövlət  inkişaf  etmiş  cəmiyyətlərin 
birliyidir.  
Eyni  zamanda,  cəmiyyətin  əsasını  həm  də  ailə  təşkil 
edir.  Ona  görə  də  onun  qanun  və  strukturunu  Aristotel 
dövlətlə  əlaqələndirirdi.  Onun  fəlsəfəsində  ailə  ictimai 
həyatın  ilk  mərhələsi  kimi  xarakterizə  edilir  (18,  380), 
cəmiyyət  və dövlət isə eynilik təşkil edir. Dövlətin məqsədi 
hər  bir  vətəndaşın  xoşbəxt  və  güvəncli  yaşamasını  təmin 
etməkdir (18, 591). 
Aristotel  quldarlıq  cəmiyyətinin  tərəfdarı  idi,  bu 
quruluşu  da  təbii  durum  kimi  dəyərləndirmişdir.  Tale  in-
sanların  bir  qismini  hakimiyyət  üçün,  digərlərini  isə  onlara 
xidmət etmək üçün yaratmışdır. Buna baxmayaraq Aristotel 
aşırı  olaraq  varlanmağa  da  qarşı  olmuşdur.  Həm  də  Pla-
tondan  fərqli  olaraq  Aristotel  insanların  şəxsi  mülkiyyətinə 
böyük  önəm  vermişdir  (18,  605).  O,  dövlətdə  yaşayan  azad 
insanları  mülkiyyətlərinə  görə  siniflərə  bölürdü.  Bunlar  da 
varlılar, orta təbəqə və yoxsullar idilər
60
 (18, 511). Bu bölgüdə 
                                                
60
 Aristotelin  bu  fikirləri  sonralar  kommunist  və  başqa  solçu  təlimlərində 
istifadə  edilmişdir.  Orada  təbəqələşmə  burjua,  ziyalı  və  fəhlə-kəndli  sinfi 
kimi verilmişdir. 

94 
 
Aristotel  ən  çox  orta  təbəqəyə  əhəmiyyət  verirdi.  Çünki, 
varlılarla  yoxsullar  arasında  davamlı  ziddiyyətlər  vardır. 
Ona  görə  də  o,  dövlətin  sabitliyi  üçün  orta  təbəqənin 
möhkəmlənməsini  vacib  bilirdi.  Aristotel  düşünürdü  ki, 
dövlətdə  yoxsulların  sayı  artmamalıdır,  çünki  belə  olarsa 
sabitlik pozula bilər
61
 (18, 529). 
Aristotelə  görə  siyasət  insanların  dövlətdə  öz  hə-
yatlarını yüksək səviyyədə qurmaq və yönləndirmək üçün 
istifadə  etdikləri  vasitədir.  Onun  məqsədi  insanları  xeyrə 
doğru yönəltməkdir (18, 590-591). Ancaq, insanların çoxlu 
əskiklikləri  də  vardır.  Ona  görə  də  siyasətin  məqsədi 
onları  tərbiələndirməkdir.  Beləliklə,  hər  bir  vətəndaş 
qanunlara  və  hakimiyyətə  tabe  olmalı,  öz  vətəndaşlıq 
borcunu  yerinə  yetirməlidir.  Bu  məqsədlə  də  dövlət  cə-
miyyətə uyğun olan siyasi quruluşu seçməlidir. 
Aristotel dövlətdə insanlar nemətlər əldə etmək üçün 
birləşirlər.  Dövlət  vətəndaşlara  həddən  artıq  varlanmaq 
imkanı  verməməlidir.  Hər  hansı  bir  şəxsin  həddən  artıq 
hakimiyyət  əldə  etməsinin  də  qarşısı  alınmalıdır.  Dövlət 
həm  də  kölələri  öz  tabeçiliyində  saxlamalıdır.  Varlı  və-
təndaşlardan  fərqli  olaraq  kölələr  və  yoxsullar  dövlət 
işlərində iştirak edə bilməzlər.  
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Aristotelin dövlət və 
siyasət  haqqında  fikirləri  yunanlara  ünvanlanmışdır.  Baş-
qa  millətləri  o  barbar  hesab  etmiş,  onların  kölə  ruhlu 
olduqlarını iddia etmişdir (18, 475). O qeyd edirdi ki, əgər 
                                                
61
 Günümüzdə  də,  siyasi  quruluşlarda  stabilliyin  davamlı  olması  üçün  orta 
təbəqənin  formalaşdırılması  və  möhkəmləndirilməsi,  bununla  da  varlı  və 
yoxsul təbəqə arasında ziddiyyətlərin yumşadılması yolu tutulmuşdur. 

95 
 
yunanlar  obyektiv  səbəblər  üzündən  yaşadığı  yerlərdə 
məqsədəuyğun  dövləti qura bilmirlərsə, onda onlar xarici 
qüvvələrə  müraciət  edə  bilərlər.  O,  burada  əsasən  make-
doniyalıları  nəzərdə  tuturdu.  O  düşünürdü  ki,  onların 
vasitəsi  ilə  İran  məğlub  edilməli  və  bu  ərazilərdə  yeni 
yunan  dövlətləri  yaranmalıdır.  Bunu  isə  öyrəncisi  Make-
donlu İskəndər reallaşdırmışdır. 
Aristotelə  görə  bir  necə  dövlət  quruluşu  vardır.  On-
lar  düzənli  (nizamlı)  və  düzənsiz  (nizamsız)  olmaqla  iki 
yerə  bölünürlər.  Düzənli  quruluşlar  monarxiya,  aristok-
ratiya  və  politiyadır.  Monarxiya  bir  adamın  (kralın), 
aristokratiya  isə  yüksək  imtiyazlı  siniflərin  hakimiyyətidir. 
Burada  tək  adamın  deyil,  azlığın  hakimiyyəti  həyata 
keçirilir.  Politiya  çoxluğun  maraqlarını  əks  etdirən  çoxlu-
ğun  hakimiyyətidir,  bu  həm  də  mötədil  demokratiyadır. 
Bu  idarəetmə  sistemi  çox  az  millətlərdə  ola  bilər.  Orada 
hər  şey  (əxlaq,  rifah  və  s.)  mötədildir,  hədlər  aşılmır, 
aşırılıqlara yol verilmir (18, 502-503). 
Düzənsiz  dövlət  quruluşu  isə  tiraniya  (istibdad), 
oliqarxiya  və  demokratiya  kimi  idarə  etmə  üsullarına  bö-
lünür.  Burada  hakimiyyəti  əldə  etmişlər  öz  şəxsi  maraq-
larını  güdürlər.  Tiraniya  belə  bir  monarxiya  quruluşudur 
ki,  orada  bir  nəfər  hakimiyyəti  öz  şəxsi  maraqları  üçün 
istifadə  edir.  Oliqarxiya  öz  maraqlarını  güdən  imtiyazlı 
siniflərdən  olan  azlığın  hakimiyyətidir.  Demokratiya  isə 
cəmiyyətdə 
çoxluqda 
olan 
yoxsulların 
və 
azad 
vətəndaşların  hakimiyyətidir.  Bununla  belə,  demokratiya 
başqa  düzənsiz  hakimiyyətlərin  arasında  ən  yaxşısıdır. 
(18, 457) 

96 
 
Monarxiyadan  yayınma  tiraniyaya,  aristokratidan 
yayınma  oliqarxiyaya,  polisiyadan  yayınma  demok-
ratiyaya,  demokratiyayadan  yayınma  isə  oklokratiyaya 
gətirib  çıxardır.  Oklokratiya  isə  demokratiyanın  aşırı  for-
masıdır.  Bu  quruluşda  boşboğazların  (demaqoqların)  idarə 
etdiyi  kütlə  öz  istəyi  və  nəfsinə  uyğun  olaraq  hakimiyyət 
qurur  (18,  496-497).  Bu  kimi  quruluş  əsasən  ölkələrdə 
qarışıqlıq zamanı ortaya çıxır.  
Aristotelin  fəlsəfi  irsi  bəşəriyyətin  düşüncə  tarixində 
çox  böyük  izlər  buraxmışdır.  Ellinizm  və  Roma  dövrləri, 
sonra  isə  orta  əsrlər  boyu  filosoflar  və  alimlər  Aristotelin 
əsərlərindən  bəhrələnmiş,  öz  dünyagörüşlərini  forma-
laşdırmışlar. Peripatetiklər adlanan bu filosoflar onun fəl-səfi 
irsinə müraciət edərək onu inkişaf etdirmişdirlər.