DƏrs vəSAİTİ (İKİNCİ buraxiliş)

 Sosial sığortanın təşkili prinsipləri 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sosial sığortanın növləri 

 

 

 

С

ос

иал

 с

ыьор

таны

н

 т

яш

к

ил

и 

пр

инс

ип

ля

ри

 

СОСИАЛ СЫЬОРТА ЦЗРЯ 

ВЯТЯНДАШЛАРЫН 

ТЯМИНАТЫНДА 

ЦМУМИЛИК ПРИНСИПИ 

МЦЯССИСЯ, ТЯШКИЛАТ, 

ЯЩАЛИ ВЯ ДЮВЛЯТИН 

СОСИАЛ СЫЬОРТА 

СИСТЕМИНИН 

ТЯШКИЛИНДЯ ИШТИРАКЫ 

СОСИАЛ СЫЬОРТА 

ВЯСАИТЛЯРИНИН 

ИСТИФАДЯ ЕДИЛМЯ-

СИНДЯ БЦТЮВЛЦКДЯ 

ЪЯМИЙЙЯТИН 

МАРАГЛАРЫНЫН 

УЙЬУНЛАШДЫРЫЛМАСЫ 

 

366 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

С

ос

иал

 с

ыьор

таны

н

 нюв

ля

ри

 

 

 

ЙАШ ЩЯДДИНЯ ЭЮРЯ 

ТЯГАЦДЛЯРИН 

СЫЬОРТАСЫ 

 

 

 

ЯЛИЛЛИК 

ТЯГАЦДЛЯРИ 

 

 

 

МЦХТЯЛИФ СОСИАЛ 

ЯЩАЛИ ГРУПЛАРЫ 

АРАСЫНДА МЦАВИ-

НЯТЛЯРИН 

СЫЬОРТАСЫ 

 

 

367 

XXII FƏSİL.  MALİYYƏ BAZARI 

 

22.1. Sərbəst bazarların xarakteristikası 

 

  Respublikamızda  bazar  iqtisadiyyatına  keçid  şəraitində  sərbəst 

bazarların  yaranmasına  imkan  verən  bazar  infrastrukturu  tədricən 

formalaşır. 

 Əmtəə  və  xidmətlər  bazarı  (istehlak  bazarı)  istehlakçılarla 

istehsalçılar  arasında  istehlak  təyinatlı  əmtəə  və  xidmətlərin  alqı-satqısı 

aparılan  bazardır.  Təsərrüfat  əlaqələrinin  genişlənməsi  şəraitində  əmtəə 

bazarları  milli  və  ərazi  sərhədlərini  itirərək  dünya  əmtəə  bazarlarına  

çevrilir:  əmtəə  birjaları,  topdan  və  pərakəndə  satış  sistemləri,  sərgilər,  yar-

markalar, auksionlar, servis xidmətləri. 

 İstehsal  vasitələri  bazarına  istehsalda  birbaşa  və  ya  dolayı  yolla 

iştirak  edən  bütün  maddi  texniki  obyektlərin  alqı-satqısı  aiddir.  İstehsal 

vasitələri  bazarı  özü  də  üç  bazardan  ibarətdir:  istehsal  binalarının  və 

tikililərin  alqı-satqısı  bazarı,  istehsal  təyinatlı  cihazlar,  texnoloji 

avadanlıqlar  bazarı  və  məhsulun  hazırlanması  üçün  xammal,  material, 

yarımfabrikatlar və enerji bazarı. 

 Daşınmaz  əmlak  bazarı  yaşayış  evləri  və  torpaq  bazarlar ndan 

ibarətdir; 

 İşçi  qüvvəsi  bazarı  işçi  qüvvəsinin  alındığı  və  iş  yerlərinin  satıldığı 

əmək bazarıdır.  Bu bazar digər bazarlardan həm əmtəənin növünə, həm də  

onun alıcıya təklifinin və ödənməsinin xüsusi forması, alqı-satqı müddətinə 

görə fərqlənir. 

 İnvestisiya  bazarı  iqtisadiyyatın  müxtəlif  sahələrinə  uzun  müddətli 

vəsait  qoyuluşu  formasında  reallaşdırılan  məsrəflərin  məcmuudur. 

İnvestisiyalar dövlət, xüsusi müəssisələr, habelə xarici investorlar tərəfindən 

həyata  keçirilir.  Burada  əsas  məsələ  kapital  qoyuluşunun  səmərəli 

istiqamətlərinin müəyyən edilməsidir.  

 Lizinq  bazarı  istehsal  təyinatlı  tikililərin,  nəqliyyat  vasitələrinin, 

avadanlıqların  uzun  müddətli  icarəyə  verilməsidir.  Lizinq  –  müəssisə  və 

təşkilatlara  az  miqdarda  xərc  çəkməklə  zəruri  olan  avadanlıqları,  maşınları 

və s. əldə etməyə imkan verir. 

 Sığorta  bazarı  xüsusi  sosial  iqtisadi  münasibət,  pul  dövriyyəsi 

sferasıdır ki, burada alqı-satqı obyekti rolunu sığorta müdafiəsi oynayır. Bu 

bazarın  inkişafının  və  həyata  keçirilməsinin  obyektiv  əsası  əvvəlcədən 

gözlənilməyən  şərait  yarandığı  hallarda zərər çəkənlərə pulla kömək göstə-

rilməsi zəruriliyidir. 

 

368 

 Maliyyə  bazarı  kapitalın  tələb  və  təklifin  qarşılıqlı  təsiri  əsasında 

vasitəçilərin  köməyi  ilə  kreditorlarla  borc  götürənlər  arasında  yenidən 

bölgüsü mexanizmidir. 

 İnformasiya  bazarı  –  burada  əmtəə  kimi  spesifik  bir  məhsul  olan 

informasiya çıxış edir. Bu  informasiya kommersiya, elmi,  mədəni  və digər 

informasiyaları özündə birləşdirir. 

 Reklam  bazarı  -  əmtəə  və  xidmətləri  reallaşdırmaq  və  onlara  tələb 

yaratmaq məqsədilə istehlak xassələri haqqında informasiyadır. 

 Qiymətləndirmə  bazarı  əmlakın  qiymətləndirilməsi  mexanizmindən 

ibarətdir. 

 Kosaltinq  bazarı  konsaltinq  menecmenti  və  ya  idarəetmə  məs-

ləhətləşməsi həyata keçirilən bazardır. O, iqtisadi  və hüquqi məsələlər üzrə 

kompaniyaların, firmaların, təşkilatların fəaliyyətində özünü büruzə verir. 

 İnnovasiya  bazarı  alqı-satqı  obyekti  kimi  texniki  və  sosial  iqtisadi 

yeniliklər,  səmərələşdirici  təkliflər  və  ixtiralar  və  s.  çıxış  edən  bazardır. 

İnnovasiya  –  həm  məzmununa,  həm  dəyərinə,  həm  də  mülkiyyətin 

xarakterinə  görə  xüsusi  əmtəədir  ki,  bu  da  innovasiya  bazarının  fəaliyyət 

üsulunda və zonasında əks olunur. 

 

369 

 

Bazar infrastrukturunun mahiyyəti 

 

 

 

 

БАЗАР  ИНФРАСТРУКТУРУ  -  ИСТЕЩ-

САЛЧЫДАН  ИСТЕЩЛАКЧЫЙАДЯК  ЯМ-

ТЯЯ ВЯ   ХИДМЯТЛЯРИН   СЯРБЯСТ   

ЩЯРЯКЯТИНИ  ТЯМИН  ЕДЯН  АЙРЫ    –

АЙРЫ  МЦСТЯГИЛ  ГАРШЫЛЫГЛЫ  ЯЛА-

ГЯЛИ  БАЗАРЛАРЫН    ВЯ    ИДАРЯЕТ-

МЯ  СТРУКТУРЛАРЫНЫН    МЯЪМУУ-

ДУР

 

 

370 

Bazar infrastrukturu 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

22.2. Maliyyə bazarının mahiyyəti və strukturu 

 

Инвестисийа базары 

Лизинг базары 

 

Сыьорта базары 

 

Малиййя базары 

 

Информасийа базары 

Гиймятляндирмя базары 

Реклам базары 

Консалтинг базары 

 

Инновасийа базары 

Базар инфраструктуру 

 

Ямтяя вя хидмятляр базары (истещлак базары) 

Истещсал васитяляри базары 

Дашынмаз ямлак базары 

Ишчи гцввяси базары 

 

371 

  Sərbəst bazarlar içərisində maliyyə bazarı mühüm yer tutur. Maliyyə 

bazarı  pul  vəsaitləri  axınını  mülkiyyətçilərdən  borc  götürənlərə  və  geriyə 

istiqamətləndirən kredit təşkilatlarının məcmu şəklində çıxış edir. 

Maliyyə  bazarı  maliyyə  alətlərinin  (pul,  xarici  valyuta,  qiymətli 

kağızlar və s.) alınıb-satıldığı bir məkandır. Bu məkan vasitəsilə: 

  maliyyə  vəsaitləri  izafi  likvidliyi  olan  şəxslərdən  likvidlik 

çatışmamazlığı olan şəxslərə transfert olunur; 

  pullar onlardan daha səmərəli istifadə edə bilən adamlara ötürülür. 

Maliyyə  bazarlarının  əsas  iqtisadi  funksiyası  izafi  maliyyə  vəsaitlərinin 

ev  təsərrüfatları,  firmalar  və  hökumətlər  arasında  optimal  və  səmərəli 

hərəkətini təmin etməkdən  ibarətdir. Maliyyə  vasitəçiləri (məs, banklar) də 

eyni  funksiyanı  yerinə  yetirir,  lakin  onlardan  fərqli  olaraq  kreditorlarla 

debitorları dolayı deyil  birbaşa olaraq  əlaqələndirir. Maliyyə  vasitəçilərinin 

özləri də maliyyə bazarlarının iştirakçıları kimi çıxış edirlər.   

İzafi  maliyyə  vəsaitlərinin  kreditorlardan  (yığım  sahiblərindən) 

debitorlara (xərcləyənlərə) ötürülməsi ona görə vacibdir ki, bir çox hallarda 

yüksək  gəlirli  investisiya  imkanları  kreditorlar  üçün  deyil,  debitorlar  üçün 

yaranır  ki,  bu  da  əlavə  vəsaitlərə  tələbi  formalaşdırır.  Maliyyə  bazarları 

olmadan vəsaitlərin belə axınını təşkil etmək mümkün olmazdı. 

Gələcək  yığımların  və  gəlirlərin  hesabına  cari  zaman  anında  istehlak 

xərclərinin  həyata  keçirilməsi  rifah  səviyyəsinin  nəsillər  arasında  daha 

bərabər paylanmasına şərait  yaradır. 

Maliyyə  bazarları  olmadan  bu  tip  kreditləri  əldə  etmək  mümkün 

olmazdı. 

 

Beləliklə,  sağlam  maliyyə  bazarları  bir  tərəfdən  investisiya 

imkanlarının  reallaşdırılması,  digər  tərəfdən  isə  istehlak  xərclərinin  daha 

rasional  planlaşdırılmasına  şərait  yaratmaqla  həm  iqtisadi  səmərəliliyin 

təmin  olunmasında,  həm  də  cəmiyyətin  hər  bir  üzvünün  zəruri  rifah 

səviyyəsinin təmin olunmasında xüsusi rol oynayır. 

  Maliyyə  bazarı  öz  strukturuna  görə  bir-birilə  qarşılıqlı  surətdə 

əlaqədar olan və bir-birini tamamlayan  üç  bazardan  ibarətdir:  pul  bazarı,  

kredit bazarı və qiymətli kağızlar bazarı. 

 Pul  bazarı  qısamüddətli  kredit  əməliyyatlarından,  valyuta  və 

banklararası bazarlardan ibarətdir. 

 Valyuta  bazarı  müxtəlif  ölkələrin  hüquqi  və  fiziki  şəxslərinin  pul 

öhdəliklərinin  ödənməsi  ilə  bağlı  olan  beynəlxalq  tədiyyə  dövriyyəsinə 

xidmət göstərir. 

 Banklararası  bazar  ssuda  kapitalları  bazarının  bir  hissəsidir.  Burada 

müvəqqəti  sərbəst  pul  vəsaitləri  cəlb  olunur  və  banklar  tərəfindən  öz 

aralarında yerləşdirilir. 

 

372 

 Kredit  bazarı  –  borc  kapitalı  bazarıdır. O, tədiyyə vəsaitlərinə tələb 

və  təklifin  yarandığı  şəraitdə    meydana  çıxır.  Kredit  bazarının  əsasını 

kreditorlar  tərəfindən  faiz  ödənilmək,  müddətlilik  və  qaytarılmaq  şərtilə 

borc  verilən  pul  vəsaitlərinin  yenidən  bölgüsünü  təmin  edən  iqtisadi 

mexanizm  təşkil  edir.  Bazarın  fəaliyyəti  sərbəst  pul  vəsaitlərini  səfərbər 

etmək  və  onları  kreditə  çevirmək  qabiliyyətində  olan  banklar,  sığorta 

kompaniyaları və müxtəlif fondlar vasitəsilə təmin edilir. 

 Qiymətli kağızlar bazarı qiymətli kağızların buraxılışı və dövriyyəsi 

üzrə    iştirakçılar  arasında  iqtisadi  münasibətlərin  məcmusudur.  Qiymətli 

kağızlar    qiymətli  kağız  sahibinin  əmlak  hüququnun  ötürülməsini  təsdiq 

edən pul sənədidir. 

 

 

Maliyyя bazarının iшtirakчıları 

Bazara чıxıш: 

 

Birbaшa чıxıш: 

  Banklar; 

  Qeyri-bank 

maliyyя-kredit 

tяшkilatları; 

  Hюkumяt; 

  Mяrkяzi bank; 

  İri korporasiyalar. 

 

Долайы чыхыш: 

  Ev tяsяrrцfatları; 

  Kiчik vя orta 

mцяssisяlяr; 

  İri mцяssisяlяrin 

яksяriyyяti. 

 

 

373 

Maliyyə bazarı 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

М

АЛ

ИЙЙЯ

 Б

АЗАРЫ

 

ВАЛЙУТА 

БАЗАРЫ 

ГЫЗЫЛ  

БАЗАРЫ 

КАПИТАЛ 

БАЗАРЫ 

ПУЛ 

ВЯСАИТЛЯ

РИ БАЗАРЫ 

 

374 

18.5. Maliyyə bazarının strukturu 

 

М

АЛ

ИЙЙЯ

 Б

АЗАРЫ

Н

ЫН

 С

Т

РУ

КТ

У

Р

У

 

 

П

У

Л

 Б

АЗАРЫ

 

КРЕ

Д

ИТ

 Б

АЗАРЫ

 

ВАЛ

ЙУ

Т

А 

Б

АЗАРЫ

 

Б

АН

КЛ

АР

-

АРАС

Ы 

Б

АЗАР

 

 

Г

ИЙМ

Я

Т

Л

И 

КАЬ

ЫЗЛ

АР 

Б

АЗАРЫ

 

 

ИЛ

КИ

Н

 Б

АЗАР 

(Е

М

ИС

С

ИЙА)

 

Ф

О

Н

Д

 Б

АЗАРЫ

 

Б

ИРЖ

АД

АН

 КЯ

Н

АР 

Б

АЗАР

 

Б

ИРЖ

А 

Б

АЗАРЫ

 

 

375 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kreditorlar: 

•

Ev tяs. 

•

Firmalar 

•

Hюkumяt 

•

яcnяbilяr 

 

 

 

 

 

 

M

M

a

a

l

l

i

i

y

y

y

y

я

я

 

 

 

 

b

b

a

a

z

z

a

a

r

r

ы

ы

 

 

M

M

a

a

l

l

i

i

y

y

y

y

я

я

 

 

 

 

V

V

a

a

s

s

i

i

t

t

я

я

ч

ч

i

i

l

l

я

я

r

r

i

i

 

 

Debitorlar: 

•

Firmalar 

•

Hюkumяt  

•

Ev tяs. 

•

яcnяbilяr 

DOLAYI MALИYYЯLЯШDИRMЯ 

BИRBAШA MALИYYЯLЯШDИRMЯ 

Vяsait

lяr     

Vəsait 

lər 

V

Ə

S

A

İT

L

Ə

R

 

vяsaitlяr 

vяsaиtlяr 

 

376 

 

 

Maliyyə vəsaitlərinin ötürülməsi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Maliyyə bazarının iştirakçıları 

Artыq pulu olan  

(debitor) 

Bank 

Pula ehtiyacы 

olan 

(kreditor

) 

 

Artыq pulu olan  

(debitor) 

 

Pula ehtiyacы olan 

(kreditor) 

Maliyyя vasitячiliyi 

Maliyyя bazarы 

 

377 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Maliyyə bazarında əsas müştərilər 

 

Baz

a

r 

vas

itяч

il

я

ri

 

(b

rok

er

lя

r,

 

d

il

er

lя

r,

  

in

ve

sti

si

ya

 

M

al

iyyя 

al

яt

lяr

in

in

  

al

ıc

ıl

ar

 

M

al

iyyя 

al

яt

lяr

in

in

  

sat

ıc

ıl

ar

ı 

 

378