DƏrs vəSAİTİ (İKİNCİ buraxiliş)

25. 3. Mübadilə kurslarının əsas konsepsiyaları 

 

Beynəlxalq  maliyyə  və  valyuta  köçürmələri  bir  çox  cəhətləri  əhatə 

edərək milli iqtisadiyyata, ilk növbədə milli valyutaya və onun mövqelərinə, 

güclü  təsir  göstərir.  Xariclə  siyasi  və  ticarət  əlaqələri  genişləndikcə  ölkə 

ərazisində  yeganə tədiyyə  vasitəsi olan  milli  valyutaya təsirlər də güclənir. 

Bəllidir ki, xarici ticarətdə hesablaşmalar və ödənişlər milli valyuta ilə deyil, 

əsasən,  beynəlxalq  miqyasda  dönərli  valyuta  ilə  aparılır.  Bu  səbəbdən 

ölkənin milli valyutası ilə adı çəkilən tam dönərli valyutalar arasında olan və 

özünü  valyutaların  kursunda  göstərən  nisbət  dəqiq  müəyyənləşdirilməlidir. 

Valyuta kursları aşağıdakı məqsədlər gerçəkləşdirilərkən zəruriləşir:  

 

408 

-  Ticarətdə,  xidmətlər  göstəriləmsində,  kreditlərin  və  kapitalın 

hərəkəti zamanı qarşılıqlı valyuta mübadiləsi. Ölkə ərazisində xarici valyuta 

qanuni  ödəmə  və  alqı-satqı  prosesində  iştirak  edə  bilmədiyinə  görə  ixracçı 

invalyutanı  milli  valyutaya,  idxalçı  isə  milli  valyutanı  xarici  valyutaya 

dəyişir. Bu zaman satın alınan xarici malın dəyərini xarici (dönərli) valyuta 

ilə  ödəmək  tələb  olunur.  Xarici  borcların  verilməsi,  xaricdən  qiymətli 

kağızlar alınması, faizlərin ödənməsi də dönərli xarici valyuta ilə olmalıdır. 

-  Dünyanın  milli  bazarlarındakı  qiymətlərə,  eləcə  də  milli  və  xarici 

valyutalarla idarə olunan dəyər göstəricilərinə təsir. 

-  Firmalara,  banklara,  xüsusən  də  transmilli  şirkətlərə  və  dövlətin 

özünə məxsus olan kapitalın vaxtaşırı yenidən qiymətləndirilməsi.  

Pul  münasibətləri  yaranandan  bəri  valyuta  kursları  və  müxtəlif 

ölkələrin  valyutaları  arasında  mübadilə  rejimləri  həmişə  mühüm  problem 

olmuşdur.  Mürəkkəb  əmtəə-pul  münasibətləri  sistemi  formalaşanadək 

mübadilə prosesləri qızıl vasitəsilə həyata keçirilirdi və yaranan problemlər 

elə  də  böyük  olmurdu.  Elə  ki,  əmtəə-pul  münasibətləri  mürəkkəbləşməyə, 

inteqrasiyalar  dərinləşməyə,  dünya  iqtisadiyyatının  miqyası  genişlənməyə 

başladı, daha mükəmməl mübadilə rejimlərinin yaranması zərurəti meydana 

gəldi. 

İkinci dünya müharibəsinə qədər ölkələrin əksəriyyətinin valyutasında 

qızıl  pariteti  vardı,  yəni  həmin  valyutalarda  qızılın  qiyməti  əks  olunurdu. 

Qızıl, əslində, dünya miqyaslı valyuta sayılırdı. Müharibədən sonra isə qızıl 

paritet yalnız ABŞ-də fiksasiya olunmuşdu. Qızılın 1 unsiyası 35 dollara idi. 

Bazarlara  müdaxilə  etməyə  1  unsiya  qızılın  qiymətinin  34,8  –  35,2  dollar 

arasında  olduğu  zaman  icazə  verilirdi.  Dollar  hər  yerdə,  istənilən  şəraitdə 

qızıla nəzərən dönərli valyuta idi. ABŞ-nin yetərincə qızıl ehtiyatı vardı. 

Hansı ölkənin yetərincə, deyək ki, dollar banknotunun yarısı həcmində 

qızıl ehtiyatı vardısa, həmin ölkədəki hər bir şəxs öz banknotlarını istənilən 

vaxt  qızıla  dəyişəcəyinə  və  bununla  da  öz  aktivlərinin  ucuzlaşmasının 

qarşısını alacağına əmin ola bilərdi. Buna görə də müharibəyə qədər ölkədə 

pul kütləsinin qızıl ehtiyatlarının artımını üstələməyə imkan verilmirdi. 

 

409 

İkinci  dünya  müharibəsindən  sonra  ABŞ  dollar  buraxılışını 

məhdudlaşdırmadı.  Rezidentlərə  dolları  və  digər  valyutaları  qızıla 

çevirməyə  icazə  verilmədiyi  üçün qeyri-məhdud  miqdarda dollar  buraxılışı 

ölkə daxilində  heç  bir problem  yaratmasa da, əcnəbilər problemi qalmaqda 

idi  (ABŞ  Vyetnamla  müharibə  zamanı  böyük  bir  sosial  proqramı  məhz 

əcnəbilərə kütləvi  surətdə dollar satmaq  hesabına  yerinə  yetirə  bildi).  ABŞ 

rezidentlərindən  fərqli  olaraq  Amerikadan  olmayan  investorlar  və  mərkəzi 

banklar  qızılı  Londonda  alıb  sata  bilərdilər,  çünki  ABŞ  Qərb  dövlətlərinin 

mərkəzi  banklarındakı  qızıl  ehtiyatlarından  istifadə  edərək  orada  qızılın 

dollarla  qiymətini  sabitləşdirmişdi.  Dollar  banknotlarının  belə  önləyici 

artımı  ABŞ-nin  qızıl  ehtiyatlarının  tükənməsinə  və  qızılın  bahalaşmasına 

səbəb  olmuşdu.  Qızıl  ehtiyatlarının  üçdə  ikisinə  malik  olan  Federal 

Ehtiyatlar  Sistemi  40-cı  illərin  sonunda  bütün  ehtiyatlarını  sərf  edib 

qurtarmışdı. 

1971-ci  ildə qızılın  hər unsiyasının rəsmi  qiyməti 38 dollar  idi,  lakin 

bu,  sistemin  dərhal  dağılması  ilə  nəticələnmədi.  1972-ci  ildə  ABŞ  bütün 

ölkələr  qarşısında  öhdəlik  götürmüşdü  ki,  dollar  qızılla  təsbit  (fiksasiya) 

olunmuş  normada  dönə  bilər.  Sonralar  qızılın  qiyməti  300-600  dollara 

qalxmışdı.  Buna  görə  də  sonralar  hər  bir  valyutanın  digər  valyutalara 

nəzərən təsbit  olunmuş mübadilə rejiminə keçildi. 

Ümumiyyətlə,  beynəlxalq  valyuta  sistemi  XIX  əsrdə  meydana  gəlib 

və 3 təkamül mərhələsi keçib: 

1. «Qızıl standartı» sistemi;  

2. Təsbit  olunmuş valyuta kurslarının Bretton-Vuds sistemi; 

3. «Üzən» valyuta kurslarının Yamayka sistemi. 

Qızıl  standartının  əsasını  1821-ci  ildə  İngiltərə  Bankı  qoyub,  hüquqi 

cəhətdən 1867-ci ildə Paris konfransında bağlanmış beynəlxalq sazişlə təsbit 

edilib.  Həmin  saziş  qızılı  dünya  pullarının  vahid  forması  kimi  tanıdığını 

bildirib.  Qızıl  standartının  fəaliyyətinə  faktiki  olaraq  dünya  müharibəsinin 

birinci ayında xitam verilib. Bu standartın əsasını qızıl-sikkə standartı təşkil 

edirdi. Hər bir valyutanın tərkibində qızıl vardı. Milli valyutaların kursu qəti 

şəkildə  qızıla  bağlı  idi  və  onların  bir-birinə  nisbəti  tərkibindəki  qızıla  görə 

möhkəm  valyuta  kursu  üzrə  müəyyənləşirdi.  Valyutalar  sərbəst  surətdə 

qızıla  çevrilirdi,  yəni  qızıldan  ümumi  dünya  pulu  kimi  istifadə  olunurdu. 

Bazardakı tələb  və təklifi  nəzərə almaqla  «qızıl  nöqtələr»  həddində sərbəst 

«üzən»  kurslar  rejimi  yaranmışdı.  Bu  konsepsiya  qızıla  nəzərən  təsbit 

edilmiş kurs adlanırdı. 

 

410 

İkinci  dünya  müharibəsi  mövcud  beynəlxalq  valyuta  sisteminin 

böhranına və dağılmasına gətirib çıxartdı və bu sistem BMT-nin 1944-cü il 

iyulun 1-dən 22-dək ABŞ-nin Bretton-Vuds şəhərində keçirilən Beynəlxalq 

Valyuta-Maliyyə  Konfransında  rəsmən  Bretton-Vuds  sistemi  ilə  əvəzləndi. 

Burada  həmçinin  Beynəlxalq  Valyuta  Fondunun 

və  Beynəlxalq 

Yenidənqurma  və  İnkişaf  Bankının  əsası  qoyuldu.  Bretton-Vuds 

razılaşmasına  əsasən  iştirakçı  dövlətlərin  valyutalarının  möhkəm  mübadilə 

kursu  dünyanın  aparıcı  valyutasının  (ABŞ  dollarının)  kursuna,  dolların 

kursu  isə  qızıla  uyğunlaşdırıldı.  Mərkəzi  banklar  valyuta  müdaxilələrinin 

köməyi  ilə  öz  valyutasının  kursunu  aparıcı  valyutaya  nəzərən  (+/-  1% 

həddində)  sabit  saxlayırdı.  Valyuta  kursları  devalvasiya  və  revalvasiya 

vasitəsilə 

dəyişirdi. 

Beynəlxalq 

Valyuta 

Fondu 

ilə 

Beynəlxalq 

Yenidənqurma  və  İnkişaf  Bankı  bu  sistemi  təşkil  edən  mərkəzə  çevrildi. 

Beynəlxalq  Valyuta  Fondu  qeyri-sabit  valyutaları  saxlamaq  məqsədilə 

tədiyyə  balanslarını  kəsirini  örtmək  üçün  xarici  valyuta  ilə  kreditlər  verir, 

iştirakçı  ölkələrin  valyuta  sistemi  prinsiplərini  gözləmələrini  nəzarətdə 

saxlayır, ölkələrin valyuta əməkdaşlığını təmin edirdi. 

ABŞ-nin  təzyiqi  ilə  Bretton-Vuds  sistemi  çərçivəsində  dolların 

hökmranlığına  əsaslanan  dollar  standartı  bərqərar  oldu  (dünyadakı  qızıl 

ehtiyatlarının  70%-i  ABŞ-nin  əlində  idi).  ABŞ  öz  köhnə  rəqibi  Böyük 

Britaniyanı  sıxışdıraraq  mütləq  valyuta  hegemonuna  çevrildi.  Beləliklə, 

ABŞ-nin milli valyutası eyni vaxtda həm də dünya pulu oldu və buna görə 

də Bretton-Vuds sistemi çox zaman qızıl-dollar standartı sistemi adlanır. 

Bu valyuta sistemi yalnız ABŞ-nin qızıl ehtiyatlarının xarici dollarları 

qızıla konversiya olunmasını təmin edənə qədər yaşaya bilərdi. Lakin 70-ci 

illərin  əvvəllərində  qızıl  ehtiyatları  Avropanın  xeyrinə  yenidən  bölündü, 

beynəlxalq  ticarətin  həcminin  genişlənməsi  ilə  müqayisədə  qızıl  hasilatı 

xeyli  az  olduğundan  beynəlxalq  likvidlik  böyük  problemlərlə  üzləşdi.  Bu 

minvalla  mövcud  valyuta  sisteminin  əsaslarını  yenidən  nəzərdən  keçirmək 

zərurəti  meydana  gəldi,  çünki  onun  1944-cü  ildə  yaranmış  struktur 

prinsipləri artıq  istehsalın  və dünya ticarətinin  şərtlərinə və dünyadakı  yeni 

qüvvələr nisbətinə uyğun gəlmirdi. 

1972-ci  ildən  sonra  ölkələrin  çoxu  öz  valyutalarının  kursunu 

zənbildən,  bazara  müdaxilə  forma  və  metodlarını  isə  bu  məqsəddən  çıxış 

edərək  müəyyənləşdirməyə  başladı.  Bu  konsepsiyaya  uyğun  müəyyən 

edilən  kurs  valyutanın  «üzən»  kursu  adlanırdı.  Ölkələrə  valyuta  kursunun 

istənilən rejimini seçmək hüququ verilmişdi, qızılın sikkəsizləşməsi prosesi 

başa  çatmışdı,  rəsmi  qiyməti  və  paritetləri  ləğv  edilmişdi.  Qızıl-valyuta 

standartı  SDR  standartı  ilə  (Bax:  Boks  1)  əvəzlənmiş,  valyuta  siyasətinin 

Beynəlxalq  Valyuta  Fondu  vasitəsilə  dövlətlər  arasında  tənzimlənməsi 

gücləndirilmişdi. 

 

411 

BVF-in  üzvü  olan  ölkələrə  istənilən  valyutada  valyuta  prioriteti 

yaratmaq hüququ verilmişdi və bu, dollar standartından çoxdollarlı standarta 

keçmək,  yəni  dollarla  yanaşı  bu  standarta  Almaniya,  Yaponiya,  Fransa, 

İsveçrə kimi aparıcı ölkələrin valyutalarını da daxil etmək imkanı yaradırdı. 

Bu valyuta sisteminin prinsipləri hüquqi cəhətdən 1976-1978-ci illərdə BVF 

üzvü  olan  ölkələrin  Yamayka  (Kinqston)  görüşündə  razılaşdırılmışdı.  Bu 

razılaşma ratifikasiya olunandan sonra 1978-ci ildə BVF-in Nizamnaməsinə 

müvafiq  düzəlişlər  edildi.  Buna  görə  həmin  sistem  «üzən»  valyuta 

kurslarının Yamayka sistemi adlanır. 

Bundan sonra valyuta sistemində daha önəmli dəyişikliklər baş verdi. 

Dollar  hegemoniyasına cavab olaraq 1979-cu  ilin  martında  Avropa valyuta 

vahidinə  (EKYU)  əsaslanan  Avropa  Valyuta  Sistemi  (AVS)  quruldu.  Bu, 

qanunauyğun  bir  hadisə  idi.  AVS  Qərbi  Avropanın  inteqrasiyası  əsasında 

Avropanın özünün valyuta mərkəzini yaratmaq üçün meydana gəlmişdi.      

Bəlli olduğu kimi, sonralar bu valyuta sistemi Avropa İttifaqının (Aİ) 

vahid valyuta sisteminin  yaradılmasının əsasını təşkil etdi, rəsmi olaraq Aİ-

nin  valyutası  –  avro  tətbiq  edildi.  Böyük  Britaniyadan  başqa  Aİ-nin  üzvü 

olan bütün ölkələr öz milli valyutalarını dövriyyədən çıxartdılar. 

Müasir  şəraitdə  valyuta  kursu,  digər  bazar  qiymətləri  kimi,  tələblə 

təklifin  təsiri  altında  formalaşır.  Valyuta  bazarında  tələblə  təklifin 

tarazlaşdırılması valyutanın bazar qiyməti səviyyəsinin də tarazlığına səbəb 

olur. Bu, necə deyərlər, «fundamental tarazlıq»dır. Xarici valyutaya tələbin 

ölçüsünü  ölkənin  mal  və  xidmət  idxalına  tələbatı,  həmin  ölkənin  xarici 

dövlətlərə  gedən  turistlərinin  xərcləri,  xarici  maliyyə  aktivlərinə  olan 

ehtiyac  və  xarici  valyutaya  rezidentlərin  xaricdə  investisiya  layihələri 

gerçəkləşdirmək niyyətləri ilə bağlı meydana gələn tələb müəyyənləşdirir. 

Xarici  valyutanın  kursu  nə  qədər  yüksəkdirsə,  ona  olan  tələb  bir  o 

qədər  azdır  və  əksinə.  Xarici  valyuta  təklifinin  ölçüsü  xarici  dövlət 

rezidentlərinin  həmin  dövlətdəki  xidmətlərə,  xarici  investorların  həmin 

dövlətlərin  milli  valyutaları  ilə  ifadə  olunan  aktivlərinə,  qeyri-rezidentlərin 

həmin  dövlətdə  investisiya  layihələri  gerçəkləşdirmək  niyyətləri  ilə  bağlı 

milli valyutaya olan ehtiyacları ilə müəyyən edilir.  

Məsələn,  milli  valyutaya  nəzərən  xarici  valyutanın  kursu  nə  qədər 

yüksəkdirsə, valyuta  bazarının daha az  milli  subyekti  milli  valyutanı  xarici 

valyutaya  dəyişmək  həvəsində  olur  və  əksinə.  İndiki  mərhələdə  əksər 

ölkələrdə valyuta sistemi «üzən kurslar sistemi» adlanır və sonuncu sərbəst 

üzən kurslar sisteminə və idarə olunan kurslar sisteminə bölünür.  

   

 

 

 

 

412 

 

 

25.4. Valyuta kursları və  valyuta tənzimlənməsi 

 

Valyuta  kursu  anlayışının  mahiyyətini  müəyyənləşdirməzdən  əvvəl 

valyuta  anlayışının  özünün  məğzini 

konkretləşdirməliyik.  Məsələ 

burasındadır ki,  valyuta pulun  yeni  növü deyil  və başqa statusu da yoxdur. 

Milli pul beynəlxalq ticarət və kredit münasibətlərinin ifadə vasitəsi olduqda 

valyuta  ayrı-ayrı  ölkələrin  valyutalarının  fəaliyyət  göstərməsinin  xüsusi 

üsulu  olur.  Beləliklə,  beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlərdə  işlənən  pul 

valyutaya çevrilir. İqtisadiyyata dair ədəbiyyatda ««milli valyuta» və «xarici 

valyuta» anlayışları  bir-birindən  fərqləndirilir. Milli  valyuta dedikdə  həmin 

dövlətin  qanunla  təsbit  olunmuş  pul  vahidi  nəzərdə  tutulur.  Milli  valyuta 

milli valyuta sisteminin əsasıdır. 

Beynəlxalq hesablaşmalarda, adətən, xarici valyutadan istifadə olunur. 

Xarici  valyuta  öz  ölkəsinin  milli  valyutası  olmaqla  yanaşı,  həm  də  başqa 

ölkələrin  pul  vahididir.  Xarici  valyutaya  xarici  banknotları  və  sikkələri, 

habelə  xarici  valyutalarda  bank  əmanətləri,  veksellər  və  çeklər  şəklində 

ifadə olunmuş tələblər aid edilir. Xarici valyuta valyuta bazarında alqı-satqı 

obyektidir,  bank  hesablarında  saxlanılar,  amma  həmin  dövlətin  ərazisində 

qanuni  tədiyyə  vasitəsi  deyil.  «Valyuta»  kateqoriyası  ayrı-ayrı  ölkə  və 

dünya  təsərrüfatlarının  əlaqəsini  və  qarşılıqlı  təsirini  təmin  edir.  Bu  zaman 

daha  önəmli  olan  «ehtiyat  valyuta»  anlayışıdır.  Ehtiyat  valyuta  başqa 

dövlətlərin  mərkəzi  banklarının  topladıqları,  xarici  ticarət  əməliyyatları  və 

xarici  investisiyalar üzrə  beynəlxalq  hesablaşmalar üçün saxladıqları  xarici 

valyutadır.  O,  başqa  ölkələr  üçün  valyuta  paritetini  və  valyuta  kursunu 

müəyyənləşdirən bazadır. Dünya valyuta sisteminin iştirakçısı olan ölkələrin 

valyuta  kursunu  tənzimləmək  məqsədilə  valyuta  müdaxiləsinin  təşkilində 

ehtiyat  valyutadan  geniş  istifadə  olunur.  Hazırkı  mərhələdə  ehtiyat  valyuta 

kimi  ABŞ  dollarından,  avrodan,  Böyük  Britaniya  funt  sterlinqindən, 

Yaponiya iyenindən  və digər möhkəm valyutalardan istifadə edilir. Bundan 

başqa, beynəlxalq və regional valyutalar da mövcuddur. 

Deyilənlərdən başqa, valyutanın ayrı təsnifat növləri də var. Məsələn, 

tətbiq rejiminə görə o, sərbəst dönərli, qismən dönərli və qeyri-dönərli, digər 

valyutaların  kurslarına  nisbətə  görə  güclü  (möhkəm)  və  zəif  (yumşaq), 

maddi varlığına görə nağd və nisyə olur. 

Mübadilə proseslərində  xarici  valyuta tətbiq edilərkən  milli  valyutanı 

xarici valyutaya dəyişmək zərurəti yaranır və bu zaman valyuta kurslarından 

istifadə  olunur.  Valyuta  kursu  mal  və  xidmət  ticarətində,  kapitalların  və 

kreditlərin hərəkətində, dünyanın əmtəə bazarlarındakı qiymətlərin, eləcə də 

müxtəlif  ölkələrin  dəyər  göstəricilərinin  müqayisəsində,  firmaların, 

 

413 

bankların,  hökumətlərin  və  fiziki  şəxslərin  hesablarının  vaxtaşırı  olaraq 

xarici valyuta ilə yenidən qiymətləndirilməsində lazım olur. 

Valyuta  kursunun  mahiyyətini  milli  və  xarici  valyutaların  onların 

alıcılıq  gücü  və  bir  sıra  başqa  meyarlarla  təyin  olunan  nisbəti  kimi 

müəyyənləşdirmək 

olar. 

Valyuta 

kursları 

həm 

də 

beynəlxalq 

hesablaşmalarda istifadə olunan pul vahidlərinin nisbətidir. 

Bununla birlikdə, bu kateqoriya sadə əmtəə istehsalından geniş bazar-

istehsal münasibətlərinə doğru tarixi hərəkət prosesini əks etdirir. 

Qızılın  ödəniş  vasitəsi  kimi  istifadə  olunduğu  dövrlərdə  valyuta 

kursları  əmtəənin  qiymətləndirilməsində  və  satılmasında  çox  mühüm  rol 

oynamışdır.  Ödənişlər  qızıl  vasitəsilə  apardığı  zaman  valyuta  kurslarının 

nisbətinin  tənzimlənməsi,  ilk  növbədə,  onların  sabitliyini  təmin  edirdi. 

Ümumi dünya iqtisadi böhranı şəraitində qeyri-sabitliyin təkrar istehsaldakı 

ziddiyyətləri gücləndirməsi ilə əlaqədar olaraq valyuta kursları davamsız və 

keçici xarakter almışdı.  

Müasir  inkişaf  mərhələsində,  əsasən  iki  növ  –  təsbit  (fiksasiya) 

olunmuş və «üzən» valyuta kurslarından istifadə olunur.  

Təsbit  olunmuş  valyuta  kursu  milli  valyutalar  arasında  rəsmən  qəbul 

edilmiş  nisbətdir.  Buradakı  müvəqqəti  yayınma  rəsmən  nəzərdə  tutulmuş 

hədd  daxilində  olmalıdır.  Təsbit  olunmuş  kursun  əsasında  valyuta  pariteti, 

yəni  müxtəlif  ölkələrin  pul  vahidlərinin  rəsmi  nisbəti  durur.  Qızıl,  yaxud 

gümüş  monometallizmində  valyuta  kursunun  bazasını  sikkə  pariteti  – 

müxtəlif ölkələrin pul vahidlərinin tərkibindəki metalın nisbəti təşkil edirdi. 

Sikkə 

pariteti 

valyuta 

pariteti 

anlayışına 

uyğun 

idi. 

Qızıl 

monometallizmində  valyuta  kursu  qızıl  paritetə  –  valyutaların  tərkibindəki 

qızılın  nisbətinə  söykənirdi  və  kor-təbii  olaraq  qızıl  nöqtələr  hüdudunda 

onun ətrafında fırlanırdı. 

Qızıl  nöqtələrin  klassik  mexanizmi  iki  şəraitdə  –  qızılın  sərbəst  alqı-

satqısı  və  onun  bir  yerdən  başqa  yerə  qeyri-məhdud  miqdarda  aparılması 

zamanı fəaliyyət göstərirdi. 

Valyuta  kursunun  tərəddüd  hüdudlarını  qızılın  xaricə  aparılması  ilə 

bağlı xərclər müəyyən edirdi və bu tərəddüd faktiki olaraq paritetin +/- 1%-

dən  çox  olmurdu.  Qızıl  standartı  ləğv  edildikdən  sonra  qızıl  nöqtələr 

mexanizmi də fəaliyyətini dayandırmış oldu. 

70-ci  illərin  ortalarından  yeni  hadisə  –  paritetlərin  valyuta  zənbili 

bazasında  tətbiqi  meydana  gəldi.  Bu,  bir  valyutanın  orta  tarazlıq  kursunun 

digər  valyutaların  müəyyən  nisbətdə  yığımına  nəzərən  ortaq  ölçü 

metodudur.  Dollar  əvəzinə  valyuta  zənbilinin  tətbiqi  dollar  standartından 

çox valyutalı standarta keçid tendensiyasını əks etdirir. 

Təsbit  olunmuş  valyuta  kurslarının  daha  mükəmməl  forması 

tənzimlənən  üzən  kurslardır.  Belə  kurslar  milli  valyutalar  arasında  rəsmən 

 

414 

müəyyən edilmiş  nisbətdən  ibarətdir və  burada qoyulmuş qaydalardan cüzi 

yayınmalar  mümkündür,  yəni  kurs  təsbit  olunur,  lakin  onun  müəyyən 

qaydalar  çərçivəsində  «üzməsinə»  də  yol  verilir.  Bəzi  maliyyəçilər  valyuta 

kurslarının  belə  müəyyənləşmə  rejimini  aralı  rejimi  adlandırırlar.  Aralıq 

rejimin  təshih  olunan  valyuta  rejimi,  sürünən  fiksasiya,  sürünən  dəhliz 

rejimi və s. kimi bir neçə yarımtipi, hər yarımtipin isə öz xüsusiyyətləri var. 

Məsələn,  təshih  olunan  valyuta  kursu  rejimində  iqtisadi  göstəricilər  yığımı 

dəyişdikdə kursda avtomatik olaraq dəyişilir. 

Üzən  valyuta  kursları  tələb  və  təklifdən  asılı  olaraq  sərbəst 

müəyyənləşdirilir.  Dövlət  müəyyən  şəraitdə  valyuta  müdaxilələri  yolu  ilə 

tələb və təklifə təsir göstərə bilir. Üzən valyuta kurslarının iki tipi var: idarə 

olunan üzən valyuta kursları (çirkli üzmə) və müstəqil üzən valyuta kursları 

(təmiz üzmə). 

 İdarə  olunan  üzən  valyuta  kurslarında  (çirkli  üzmədə)  kursu  valyuta 

bazarı  müəyyən  edir  və  burada  tez-tez  dəyişmələr  baş  verir.  Kursu  artırıb-

azaltmaq üçün mərkəzi banklar valyuta bazarına müdaxilə edə bilər. 

Müstəqil  üzən  valyuta  kursları  (təmiz  üzmə)  dövlətin  müdaxiləsi 

olmadan  bazarda  valyutaya  tələbin  və  təklifin  nisbəti  əsasında 

müəyyənləşdirilir.  Dövlət  də  bazara  valyuta  müdaxilələri  yolu  ilə  valyuta 

alqı-satqısında iştirak edə bilər. 

Valyuta  kurslarının  çoxamilliliyi  onların  qiymət,  dəyər,  pul,  faiz, 

tədiyyə  balansı  kimi  digər  iqtisadi  kateqoriyalarla  əlaqələrini  əks  etdirir. 

Valyuta  kursunun  müəyyən  olunmasında  bir  sıra  digər  amillər  də  həlledici 

rol oynayır. Onlardan aşağıdakıları göstərmək olar: 

1. Pul vahidinin alıcılıq qabiliyyəti və inflyasiya. Valyuta kursu dəyər 

kateqoriyasına  aiddir.  Onun  obyektiv  əsasını  milli  pul  vahidinin  dəyəri 

təşkil  edir.  O,  milli  pul  vahidlərinin  əmtəələrə,  o  cümlədən  xüsusi  əmtəə 

olan qızıla nəzərən alıcılıq qabiliyyəti əsasında dəqiqləşdirilir. 

2.  Tədiyyə  balansının  vəziyyəti  valyutalara  olan  tələb  və  təklifə 

birbaşa  təsir  edərək  özünü  kursların  səviyyəsində  göstərir.  Başqa  sözlə, 

valyuta kursu, beynəlxalq ödənişlərin vəziyyətini və müxtəlif bazarlarda faiz 

dərəcələrini  ifadə  edir.  Bunu,  ilk  növbədə,  xarici  iqtisadi  əməliyyatların 

iştirakçıları müvafiq xarici valyutaları alıb-satmaq yolu ilə həyata keçirirlər.  

Müsbət  tədiyyə  balansı  milli  valyuta  kursunun  yüksəlməsinə  kömək 

edir  və  xarici  borclar  sahəsində  ona  olan  tələbatı  artırır.  Mənfi  tədiyyə 

balansı isə milli valyutanın kursunun azalmasına şərait yaradır və borclular 

milli  valyutanı  xarici  valyutaya  sataraq  öz  xarici  borclarını  ödəyirlər. 

Tədiyyə balansının vəziyyəti milli valyutanın mövqeyini tam əks etdirir. 

3. Müxtəlif  ölkələrdə  faiz dərəcələrinin  səviyyə  fərqləri. Ölkədə  faiz 

dərəcələrinin  dəyişməsi  xüsusilə  qısamüddətli  kapitalın  transmilli 

(beynəlxalq)  hərəkətinə  çox  böyük  təsir  göstərir.  Faiz  dərəcələrinin 

 

415 

yüksəldilməsi  ölkəyə  xarici  kapital  axınını  gücləndirir.  Bundan  başqa,  faiz 

dərəcələri valyuta və borc kapitalı bazarlarında aparılan əməliyyatlara böyük 

təsir  göstərir.  Əməliyyatlar  aparılarkən  banklar  maksimum  mənfəət  əldə 

etmək  üçün  milli  və  beynəlxalq  kapital  bazarlarında  faiz  dərəcələrinin 

fərqlərinə xüsusi diqqət verir və daha ucuz kredit almağı üstün tuturlar. 

4. Valyuta bazarlarının fəaliyyəti və spekulyativ valyuta əməliyyatları. 

Bu  amil  valyuta  kurslarına  böyük  təsir  göstərir.  Banklar,  müəssisələr, 

xüsusən  beynəlxalq  iqtisadi  əlaqələrə  qoşulmuş  şirkətlər  və  qurumlar 

valyuta  bazarlarının  daimi    fəaliyyət  göstərən  üzvlərdir.  Belə  müəssisələr 

üçün  valyuta  kursları  çox  böyük  önəm  kəsb  edir.  Bundan  başqa,  valyuta 

kursların vəziyyətindən istifadə etməklə spekulyativ əməliyyatlar da həyata 

keçirilir  və  külli  miqdarda  qazanc  götürülür.  Belə  əməliyyatlar  hədsiz 

dərəcədə çoxdur və onları  hətta beynəlxalq səviyyədə də  həyata keçirməyə 

nail olurlar. 

5.  İnflyasiya  templəri.  Valyuta  kursuna  inflyasiyanın  tempi  də  təsir 

edir. Ölkədə  inflyasiya tempi  nə qədər  yüksəkdirsə, başqa amillər  əks-təsir 

göstərmədikdə  onun  valyutasının  kursu  bir  o  qədər  aşağı  olur.  Ölkədə 

inflyasiya 

nəticəsində 

pulun 

ucuzlaşması 

alıcılıq 

qabiliyyətinin 

zəifləməsinə,  valyuta  kursunun  inflyasiya  tempinin  aşağı  olduğu  ölkələrin 

valyutasına nisbətən daha çox enməsinə səbəb olur. Bu tendensiya, adətən, 

orta  və  uzunmüddətli  planda  müşahidə  olunur.  Valyuta  kursunun 

bərabərləşdirilməsi,  alıcılıq  qabiliyyəti  paritetinə  uyğun  vəziyyətə 

gətirilməsi orta hesabla iki ilə başa gəlir.  

Bunlardan savayı, valyuta kurslarına ciddi təsir göstərən bir sıra başqa 

amillər  də  var  (milli  və  beynəlxalq  bazarlarda  valyutaya  inam  dərəcəsi, 

valyuta  qanunvericiliyinin  formalaşması,  iqtisadiyyatın  artım  tempi  və  s.). 

Buradan  görünür  ki,  valyuta  kurslarının  formalaşdırılması  ölkədəki  və 

dünyadakı istehsalla, dövriyyə ilə şərtlənən mürəkkəb, çoxamilli prosesdir.  

Valyuta  kursu,  tarixi  kateqoriya  kimi,  bir  sıra  nəzəriyyələrin  əsas 

mövzusu  olmuşdur.  Belə  nəzəriyyələr  kapitalizmin  bütün  inkişafı  boyu 

mövcud  olub  və  indi  də  var.  Bu  nəzəriyyələr  əsas  etibarilə  İngiltərə 

iqtisadçıları  D.Yumun  və  D.Rikardonun  müvafiq  əsərlərindən  sonra 

yayılmağa  başlamışdır.  Həmin  konsepsiyalarda  valyuta  kurslarının 

müəyyənləşdirilməsi qaydalarına, onlara,  yaxud milli  valyutalara təsir edən 

amillərə  dair  mülahizə  və  fikirlər  irəli  sürülür.  Onlardan  ən  mühümü  

«üzən» (floatihg) valyuta kursları ilə bağlı ideyalardır. 

«Üzən»  valyuta  kursları  müasir  valyuta  bazarlarında  ən  vacib 

məsələlərdən sayılır. Valyuta kurslarını müəyyənetmə formalarından biri bu 

anlayışla bağlıdır. Bu interpretasiyanı maliyyə elminə ilk dəfə 1933-cü ildə 

amerikalı 

iqtisadçı 

C.Keyns 

gətirmişdir. 

Valyuta 

kursunun 

müəyyənləşdirilməsi valyuta tənzimləməsinin ən önəmli komponentlərindən 

 

416 

biridir.  Milli  valyutanın  mövqeyini  və  sabitliyini,  hər  şeydən  əvvəl,  məhz 

həmin  tənzimləmə  siyasəti  müəyyənləşdirir.  Tənzimlənən  valyuta 

nəzəriyyəsini amerikalı iqtisadçılar İ.Fişer və C.Keyns işləyib hazırlamışlar. 

Bu  nəzəriyyə  1929-1933-cü  illərdəki  dünya  iqtisadi  böhranının  təsiri  ilə 

meydana gəlmişdir. Belə böhranlar zamanı ən böyük zərbə milli valyutalara 

dəyirdi  və  bu,  inflyasiyanın  tüğyan  etməsinə  səbəb  olurdu.  Dövlət  bu 

vəziyyətə hazır olmalı və iqtisadi durğunluq və uğursuzluq dövrlərində milli 

valyutaların  kursunu  qorumaq  üçün  tədbirlər  görməlidir.  Bu  məqsədlə 

dövlətin  valyutanı  tənzimləmə  mexanizmi  olmalıdır.  Bu  mexanizm  bir  sıra 

tədbirləri  və  funksiyaları  özündə  əks  etdirir,  onların  yerinə  yetirilməsini 

təmin edir.  

Valyuta  münasibətlərinin  dövlət  tənzimlənməsi  dövlətin  valyuta 

bazarına  müdaxilə  etməsini,  valyutanı  nəzarətdə  saxlamasını,  valyutaya 

məhdudiyyətlər 

və 

limit 

qoyulmasını, 

valyuta 

əməliyyatlarının 

reqlamentasiyasını  və  s.  əhatə  edir.  Valyuta  münasibətlərini  tənzimləmək 

üçün  dövlətin  əsas  vəzifələri  iqtisadi  təhlükəsizliyin  təmin  olunması,  milli 

valyutanın  dəyərinin  möhkəmləndirilməsi,  ixracın  stimullaşdırılması, 

ölkənin valyuta ehtiyatlarının artırılması kimi məsələlərdir. 

Müasir  praktikada  valyuta  tənzimləməsinin  bir  neçə  metodundan 

istifadə olunur: 

1.  Valyuta  tənzimlənməsinin  tamam  liberallaşdırılması.  Bu  halda 

ixracatçıların  qazandıqları  xarici  valyuta  bütövlükdə  onların  sərəncamında 

qalır və valyuta axını tam sərbəstləşdirilir. 

2.  Valyuta  tənzimlənməsinin  natamam  liberallaşdırılması  zamanı 

ixracatçıların  sərəncamında  qazanılmış  valyutanın  bir  hissəsi  qalır,  yerdə 

qalan  isə  məcburi  qaydada  Mərkəzi  Banka  satılır,  bununla  da  valyuta 

axınına müəyyən məhdudiyyətlər qoyulur. 

3.  Qeyri-liberal valyuta tənzimlənməsi. Bu metoddan istifadə edərkən 

ölkə  ixracatçılarının  qazandıqları  xarici  valyutanı  hökumət,  yaxud  Mərkəzi 

Bank  məcburi  qaydada  ya  bazar  qiymətinə,  ya  da  hökumətin 

müəyyənləşdirdiyi  süni  qiymətlə  satın  alır.  Valyuta  axını  ciddi  şəkildə 

reqlamentləşdirilmiş rejimə tabe etdirilir. 

Əvvəllər  kross  kurslar  bütün  Avropa  İttifaqı  üzvlərinin  valyutaları 

üçün  müəyyən  edilirdi,  lakin  indi  ümumi  valyutaya  keçilməsi  ilə  əlaqədar 

kross kurslar Aİ üzvü olan ölkələr üzrə avroya tətbiq edilir. 

Bazar  iqtisadiyyatına  keçid  dövründə  keçmiş  sosialist  ölkələrinin 

valyuta  tənzimlənməsi  sistemində  xeyli  dəyişiklik  baş  vermişdir.  Onların 

çoxunda  (Türkmənistandan,  Tacikistandan  və  daha  bir-iki  ölkədən  başqa) 

üzən kurslar rejimi tətbiq olunub, milli valyutaların dönərliliyi təmin edilib 

və bunun nəticəsində milli valyutalar nisbətən sabitləşib. 

 

 

417