D Ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

Elxan
Sanki sərsəm yaşayışdan nə çıqar!?
Bəncə bilmərrə bütün insanlar
Həp gözəl olmalı, yaxud çirkin,
Həp fəqir olmalı, yaxud zəngin,
Həp həkim olmalı, yaxud nadan,
Həp mələk olmalı, yaxud şeytan.  (“İblis”, səh. 85-86)
3.  H.Cavidin  pyeslərində  omonimlərin  sayəsində  yaranan  eks-
pressivlik.
Bu vasitə ilə yaradılan omonimliyə nümunə olaraq aşağıdakı sin-
taktik bütövü misal göstərmək olar:
Sevda (gəlir, heyrət və sevinclə)
Nə səadət, yenə yad etdi Vəfa,
Yenə xoş gəldi Səfa, gəldi vəfa.(“Xəyyam”, səh. 64)
Yuxarıdakı misralarda nəzərə çarpdırılan leksemlər, zənnimizcə, 

249
sözün bu yolla yaranan üslubi rənginə - ekspressivliyinə misal ola 
bilər. 
H.Cavid dramlarında sözlər xüsusi təmtəraqlı intonasiya ilə ifadə 
edildiyi zaman da ekspressivlik yaranır. Fikrimizcə, bu xüsusiyyət 
(xüsusi  intonasiya  vasitəsilə  ekspressivlik  yaradılması)  H.Cavidin 
“Xəyyam” dramında Yavərin və camaatın nitqində verilən aşağıdakı 
misralarda öz təsdiqini tapır.
Yavər
Yaşasın qutlu, yenilməz Xaqan!
Camaat
Yaşasın Alp Arslan!
Yavər
Parlayıb bəxti, səadət bulsun!
Camaat
Yaşasın!.. (“Xəyyam”, səh. 39)
H.Cavid fikirlərini doğru, dürüst, səlis və daha canlı şəkildə ifadə 
etmək üçün sözləri xüsusi məharətlə seçib işlətmək bacarığına ma-
lik istedadlı bir dramaturq idi. O, yaratdığı ayrı-ayrı obrazların hiss 
və  həyəcanlarını  təbii,  inandırıcı  tərzdə  oxucuya  çatdırmaq,  nitqi-
nin təsirliliyini, kəsərliliyini artırmaq məqsədilə dramlarında emo-
sional-ekspressiv leksikaya geniş yer ayırmışdır. Yuxarıda gətirilən 
nümunələrdən də anlamaq olur ki, H.Cavid dramlarında ekspressiv-
lik və emosionallığın yaradılması üçün bir çox üsul və vasitələrdən 
istifadə etmişdir.  
Ədəbiyyat
1. Əfəndiyeva T. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı. Bakı, 1980, səh.176-
178.
2.  Məhərrəmova  R.  Sabirin  satiralarında  fikrin  ekspressiv-emosional  ifadə 
vasitələri. Azərb.SSR EA “Xəbərlər”i, İctimai elmlər seriyası.№1, 1961, səh.55.
3. Məhərrəmova R. Sabirin satirik şerlərinin leksikası: sinonimlər, omonim-
lər, antonimlər. Azərb.SSR EA, Bakı,1968, 144 səh.
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

250
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
4. Adilov M. Sənətkar və söz. Yazıçı, Bakı,1984, 184 səh.
5.  Dəmirçizadə  Ə.  Azərbaycan  dilinin  üslubiyyatı.  AZƏRTƏDRİSNƏŞR, 
Bakı, 1962, səh.73, 75. 
6. Cəlilova T. “Emosionallığın leksik ifadə vasitələri” (Filologiya məsələləri, 
№1. Bakı, 2001, səh.184-187).
7. Hüseyn C. Əsərləri. V cilddə. II cild. Lider nəşriyyatı, Bakı, 2005, səh.14, 
17, 39, 274, 275.
8. Hüseyn C. Əsərləri. V cilddə. III cild. Lider nəşriyyatı, Bakı, 2005, səh.17, 
45, 85-86.
9. Hüseyn C. Əsərləri. V cilddə. V cild. Lider nəşriyyatı, Bakı, 2005, səh.39, 
64.
РЕЗЮМЕ
Ахмедова Гюльгюн
В драматических произведениях Гусейн Джавида из создавшихся 
средствах использованы экспрессивность и эмоциональность
Гусейн  Джавид  для предания в драматических произведениях своим 
мыслям  большей  убедительности,  образности  и  эмоциональности  часто 
использовал эмоционально-экспрессивную  лексику. В этой статье  сказано о 
разных средствах, используемых драматургом для создания   экспрессивности 
и эмоциональности.
Ключевые  слова:  повторения,  ононимы,  синонимы,  антонимы  и  
своеобразная интонация
SUMMARY
Ahmedova Gulgun
Expressiveness and emotionalism creator means in Huseyn Cavid ‘s drama-
tic works
Huseyn Cavid has used emostional-ekspressive lexical much for the expres-
sing thought in the effective, acute, figurative, emotional in the dramatic works. 
We have spoken from different means which dramatists used for the creating exp-
ressiveness and emotionalism.
Key words: repetitions, homonym, synonym, antonym and special intonati-
on.

251
Maral Mustafayeva,
ADPU-nun Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının magistrantı
ZUVAND  TOPONİMİ  HAQQINDA
Zuvand    Peştəsər,  Burovar  və Talış  sıra  dağlarının  əhatəsində, 
Qızyurdu və Kömürköy  zirvələrinin arasında yerləşən bir ərazinin 
adıdır.  Hal-hazırda Zuvandın ərazisində  34 kənd yerləşir ki, bun-
ların da əksəriyyətində türklər yaşayırlar.Azərbaycanda sovet haki-
miyyəti qurulandan 1938-ci ilə qədər isə Lerikin bütün ərazisi Zu-
vand rayonu adlanmışdır. 1938-ci illərdən sonra “Zuvand” məfhumu 
(  toponimi  )  ancaq  öz  tarixi  ərazisinə,  əsasən,  “Dağlar  qapısı”  və 
“Nisli körpüsü”ndən cənubda yerləşən vadiyə  Diabar vadisinə (Di-
abar çökəkliyinə) aid edilməyə başladı” (7. 46-47).
Dilçiliyimizdə  “Zuvand” toponimi haqqında fərqli fikirlər möv-
cuddur.Bəzi müəlliflər bu adı talış, bəziləri  fars, bəzilləri də türk 
mənşəli hesab edirlər. M.Mirzəyev  “Talış toponimlərinin qısa izahlı 
lüğəti”ndə yazır: “Fikrimizcə, talışca “zuxvand” sözü fonetik dəyi-
şikliyə məruz qalaraq zuvand şəklinə düşmüşdür. “Zu”-güc, qvvət, 
“xvand”- sahib, yer deməkdir. Zuvand sözünü “zoən”  (Zü-ön), yəni 
oğlanlar, igidlər yeri şəklində mənalandırmaq da olar. Talışın dağlıq 
hissələrindən  rayonumuza  pənah  gətirmiş  bu  tayfalar  məskunlaş-
dıqları əraziyə Zuvand adı vermişlər, yəni Zuvand toponimi etno-
nimlə bağlıdır (5. 42-43). M.Yaqublu yazır: “ Zuvand toponiminin 
özü də talış dilində oğullar, igidlər, ərlər deməkdir. Zuva-oğul, an, 
and- məkan mənasını verən şəkilçilərdir” (7.  56). Zuvand sözünün 
farsca  güclü,  qüvvətli  ,zorlu  mənasını  verən  “zurmənd”  sözündən 
yaranması da ehtimal olunur (5.  42). N.Əsgərov  qeyd edir ki,  bəzi 
mənbələrə Zuvand toponimi Züvənd şəklində yazılır. Züvənd oyko-
nimindəki “ vənd” komponentinin bulqar tayfa   adı ilə bağlı olması 
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

252
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
faktını daha inandırıcı hesab edir. Bu barədə yazır ki, bulqar türk 
tayfalarının cənub bölgəsinin etnogenezində daha fəal iştirak etmə-
sini orada  tarixən və hazırda mövcud olmuş toponimlər də təsdiq 
edir. Bunlara Bolqar çay, Mişar çay hidronimlərini, Bolqar, Göytəpə 
kəndlərini,  Biləsuvar  oykonimini  və.s  onomastik  vahidləri  misal 
göstərmək olar”.
“Azərbaycanın makrotoponimləri” əsərində  Zuvand toponimi-
ni bəzi mənbələrdə Züvənd şəklində yazıldığı qeyd olunur (4. 280-
281).  Fikrimizcə,  Zuvand  toponiminin  Züvənd  şəklində  yazılması 
talışların tələffüzü ilə əlaqədardır. Belə ki, talışlar Azərbaycan dilin-
də  “u” səsi ilə deyilən sözləri “ü” səsi ilə tələffüz edirlər. Məsələn, 
buz-(büz), duz-(düz), yun- (yün) və s. Qeyd edək ki, G.Binnətova 
“Azərbaycan dilinin Lerik rayonu şivələri” əsərində Lerikin, əsasən, 
türklər yaşayan 18 kəndinin əhalisinin dili üzərində tədqiqat apar-
mış və u- ü əvəzlənmisini bu şivələr üçün xarakterik hesab etmir. 
Deməli, u-ü əvəzlənməsi talış dili şivələridə mövcuddur və Zuvand 
sözünün Züvənd şəklində tələffüzü və onun əsasıda yazılması müm-
kündür (1.  20).
 S.Bayramzadə “ Qara müqavilədə ağ yalanlar” məqaləsində ya-
zır: Türkmənçay müqaviləsinin rus və Azərbaycan dilindəki tərcümə 
mətnlərində  4-cü maddədə işlənmiş “ Züvand” adı mətnin fars di-
lində  olan  əslindəkindən  fərqlənir. Türkmənçay  müqaviləsinin  rus 
dilindəki əsl nüsxəsinin 4-cü maddəsində eyni coğrafi məkan adını 
ifadə etmək üçün bir yerdə “Ziland” və sonra  “Zuvant” işlənmişdir. 
Azərbaycan dilinə tərcümədəki mövcud mətnlərdə isə bu “ Züvand” 
kimi getmişdir. Əslində  isə bu coğrafi məkanın adı “Zuvand” kimi 
işlənməlidir (8). Qeyd edək ki, fars dilində “ü” hərfi yoxdur, odur ki, 
Zuvand sözünün Züvand şəkilində yazılması mümkün deyildir. 
“Masllı toponimləri” kitabında zuvand talış dağlarında yaşayan 
bir  tayfanın  adı  kimi  göstərilir  və  qeyd  olunur  ki,  onların    Orand 
tayfaları ilə iki qardaş olması haqqıda maraqlı bir əfsanə mövcuddur. 

253
Xalq əfsanəsində deyilir:
                  Orat Zuvand kəlib Çini-Maçindən,
                  Düşmənləri qırıbdılar içindən. (6. 24).
Bu  əfsanə  həqiqətə  yaxındır.  Belə  ki  ,  əfsanədə  orand  və  zu-
vandlıların  Çini-Maçindən  gəldiyi  söylənilir.Alimcan  İnayetin  Çi-
ni-Maçin dedikdə hansı ərazilərin nəzərdə tutulamsı ilə bağlı dəyərli 
araşdırması vardır.Tədqiqatda məlum olur ki, Çin tarixində qurulan 
dördüncü dövlət  “Qin/Çin” adını daşımışdır. “Qin-Çin” sülaləsi, əs-
lində, günbatandakı türklərə mənsub bir sülalə idi. E.ə 238-ci ildə 
qurulan bu dövlətin 14 il hakimiyyətdə olmuşdur. “Çin “ ölkəsi ilə 
bağlı uyğur əfsnələrində verilən məlumatlarda da görünür ki, bura 
Şərqi Türküstan və Orta Asiya ərazisidir. Alim bu qənaətə gəlir ki, 
Çin  və  Maçin  adları  müxtəlif  dövrlərdə  fərqli  torpaqları,  əraziləri 
ifadə etmişdir. Bu adlar türklərin yaşadıqlar Mərkzi və Şərqi Asiya 
torpaqlarına aiddir (9)
Q.Qeybullayev yazır : “Eranın ilk əsrlərində Mərkəzi Asiyadan 
Cənub-Şərqi Avropaya  hunlar  gəldilər.Hunlarla  birlikdə Albaniya-
ya kəngər, aran, katak, peçenek və s. tayfalar da gəldilər.Aranların 
bir hissəsi Cənubi Azərbaycana ərazisinə keçdi. Orada indi Arançi, 
Oranca, Oranar, Aran və Aranyan adlı kəndlər vardır  ( 2. 78). Qeyd 
edək ki, Lerikdə də Orand və Aran kəndləri  vardır.Yuxarıda deyilən-
lərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki,əgər orandlar  eramızın ilk əs-
rlərində    Mərkəzi  və  Şərqi Türküstandan  gələn  türk  tayfalarıdırsa 
və zuvandlarla qardaşdırlarsa, (qardaş tayfa) o halda zuvandlar da  
həmin dövrdə gələn türk tayfalarındandır.
Zuvand və Orand adlarının semantik mənasına haqqıda onu deyə 
bilərik ki, qədim türk dilində (şumercə) “zu” – bilən, müdrik (3. 84),  
“ər” - kişi, igid, döyüşçü  deməkdir. Fikrimizcə , adlardakı –an(and)  
komponenti  cəmlik  bildirir.  Zuan  -  müdriklər,  oran-  ərlər,igidlər 
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

254
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
deməkdir.  Toponim  kimi    fonetik  dəyişikliyə  uğrayaraq  Zuvand  
(Azərbaycan  dilinin  qanunauyğunluğuna  görə  iki  sait  yanaşı  gələ 
bilmir, ona gör də “v” bitişdirici samit rolunu oynayır- Zu-v-and)  və 
Orand şəklinə düşmüşlər.
Zuvand toponimi etnonim mənşəlidir. Zuvandlar eramızın ilk əs-
rlərində Mərkəzi və Şərqi Asiyadan gələn türk tayfalarından biridir. 
Zuvand toponimi iki hissədən (zu-(v)-and ) ibarətdir. Zu- qədim türk 
dilində (şumercə )“bilən”, “müdrik” mənasındadır,  -an( -and) isə 
cəmlik bildirən komponentdir. Zuvand sözünün mənası “müdriklər” 
deməkdir.  
Ədəbiyyat
1. Binnətova.G “Azərbaycan dilinin Lerik rayonu şivələri”, Bakı, “Nurlan”, 
2007, - 176 səh. 
2. Qeybullayev Q.  “Azərbaycanlıların etnik tarixinə dair”, Bakı, 1994,
3. Qeybullayev Q. ” Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixi”, Bakı, 1994
4.  Əsgərov  N.  ”  Azərbaycan  makrotponimləri”,  Bakı,    “Elm  və  Təhsil”,  
2009,-  488 səh.
5. Mirzəyev M.“Talış toponimlərinin qısa izahlı lüğəti”, Bakı, 1992
6. Mirzəyev M., Ağayev.Ş“Masallı toponimləri”, Bakı, 1993
7. Yaqublu M. “ Şah Xətai atını zuvandda şahə qaldırmış...”, “Ulduz” jurnalı, 
2009, №  9, səh 44.
      İnternet materialı 
8. Bayramzadə S. “ Qara müqavilədə ağ yalanlar”. http:// www.səs.az. 
9. İnayet A. “ Divanü lüğat-it türk te geçen “Çin” ve “Maçin” adı üzerine. 
http:// www.turkishstudies.net
 
          
РЕЗЮМЕ
Марал  Мустафаева 
О  ЗУВАНДСКОМ ТОПОНИМЕ
Статья  посвящена  происхождению  Зувандского  топонима.  В 
исследовании были рассмотрены мнения азербайджанских лингвистов  об 
этом  топониме.  В  работе  также  предоставлено  личное  мнение  и  выводы  

255
автора статьи. 
Ключевые слова: Зуванд, топоним,  етнотопоним
SUMMARY
Maral Mustafayeva
ABOUT TOPONYM ZUVAND
The article is dedicated to the problem of the origin toponym Zuvand. During 
the discovery this toponym  was researched  having thought in Azerbaycan lingu-
istics. At the same time in this article is given the attitude  and solution of author  
to these thoughts. 
Key words: Zuvand, toponym, etnotoponym.
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

256
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Nərmin Məmmədova,
ADPU-nun magistrantı
SİFƏT DÜZƏLDƏN -Lİ
4  
ŞƏKİLÇİSİNİN 
TƏDQİQİ TARİXİ
Əşyanın əlamət və keyfiyyətini bildirən, necə? nə cür? hansı? su-
allarından birinə cavab olan, dərəcə kateqoriyasına malik, ismə aid, 
sintaktik vəzifəsinə görə əsasən təyin rolunda çıxış edən əsas nitq 
hissəsi sifət adlanır. Sifətin quruluşca sadə, düzəltmə və mürəkkəb 
növləri vardır. Düzəltmə sifətlər isimdən və feldən düzələn düzəltmə 
sifətlər olmaq üzrə iki qrupa bölünür. Bu  məqalədə  isimdən sifət 
yaradan -li4 şəkilçisinin tədqiqi tarixi haqqında məlumat veriləcək. 
Məhsuldar şəkilçi olub dördvariantlıdır (-lı, -li, -lu, -lü).
“Divanü lüğat-it-türk”də -lı
4
 şəkilçisi -lığ, -lig, -luğ, -lüg forma-
sında işlənmişdir. Əsərdə bu şəkilçi əşya ilə bağlı əlamət və ya sahib-
lik, hər hansı bir əlamətin normadan artıq olduğunu və daxili mənəvi 
keyfiyyət bildirən sifətlər yaradır. Məsələn: otluğ tağ-otlu dağ, atlığ 
ər-atlı adam, körklüg-görklü, gözəl, ağırlığ ər-hər kəs tərəfindən sa-
yılan, ağırlanan, əzizlənən adam, bağırlığ-heç kimə boyun əyməyən 
adam.
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında -li
4
 şəkilçisi elə olduğu kimi 
də  işlənmişdir.  Hətta  “Divanü  lüğat-it-türk”də  işlənən  “körklüg” 
sifətinə Dədə Qorqudda “görklü”  şəklində rast gəlinir. Məsələn: Dö-
lümündən ağarsa baba görklü. Sevgili qardaş görklü. Saqqallı, bozac 
torağay sayradıqda. Yapağlı kökçə çəmən guzə qalmaz.
B.Çobanzadə “Türk qrammeri” əsərində -lı, -li, -lu, -lü şəkilçi-
sinin  dialekt  və  şivələrdə  necə  işləndiyini  araşdırmış,  əskidən  bü-
tün  türk-tatar  ləhcələrində  -lıq,  -lik  şəklində  işləndiyini  bildirmiş-
dir. Sonrakı dövrlərdə Şimal ləhcələrinin bir çoxunda -liq, -lıq şəkli 
saxlansa da , Cənub və Şimal şivələrinin bəzilərində -liq və -lık-ın 

257
sonundakı k, q düşərək yeni bir şəkilçi yaranmışdır. Məsələn: dağ-
lı, yaralı, gəncəli, kirli və s. H.Mirzəzadə -li
4
 sifət düzəldən şəkil-
çinin  inkişaf  tarixinə  nəzər  yetirmiş,  xüsusilə  XIII-XVIII  əsrlərə 
aid ədəbi materialların dilində hansı formalarda işləndiyini müəy-
yənləşdirmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının dilində (Dəmirli 
oxla atmağa qıymadı...) və XVI əsr ədəbi abidələrindən olan “Şü-
hədanamə”də (dəmirlü tavülqə, dəmirlü silah və s.)  təsadüf olunan 
“dəmirlü” sözünü qaydaya uyğun yaranmış sifət hesab etmirdi. Bu 
xüsusiyyətə başqa əsərlərin dilində təsadüf olunmur. Ehtimal olunur 
ki, bu qaydadan döyüş silahlarının keyfiyyətini nəzərə çarpdırmaq 
üçün istifadə olunmuşdur.
Ə.C.Şükürov,  A.M.Məhərrəmov  “Qədim  türk  yazılı  abidələri-
nin dili” adlı əsərdə  -lı
4
 şəkilçisinin qədim uyğur yazılı abidələrin-
də -lıg, -lik, -luk, -lük, -luğ, -lüğ, -lüq variantlarının mövcudluğunu 
müəyyənləşdirmişlər.  Məsələn:  kılınclığ-qılınclı,  kutluğ-xoşbəxt, 
biliklik-bilikli, seviklik-sevimli, körklük-gözəl, atlığ-atlı və s.
-Lıg, -lik şəkilçisi müasir türk dillərinin əksəriyyətində ixtisara 
düşərək -lı
4
 şəklində işlədilir. Lakin həmin şəkilçi müasir xakas, tu-
vin, şor, yakut dillərində öz qədim şəklini müəyyən dərəcədə qoru-
yub saxlaya bilmişdir.
A.H.Vəliyev -lı
4
 şəkilçisinin dialekt və şivələrdə işlənən fonetik 
variantlarını aydınlaşdırmışdır. Bunlar aşağıdakılardır: -nı, -ni (bo-
rannı, enni); -rı, -ri (karrı, torrı, tərri); -dı, -di (otdı, güjdi); -lı, -li 
(higgəli, ehmallı).
Y.Məmmədov “Orxan-Yenisey abidələrində adlar”  əsərində -lı
4
 
şəkilçisinin qədim forması olan -lığ, -lig - in işləndiyi mənaları ay-
dınlaşdırmışdır. Bunlara aid çoxlu nümunələr gətirmişdir. Məsələn: 
...yalan  budunığ    tonlığ  çığan  budunığ  bay  kıltım  (...  çılpaq  yalın 
xalqı geyimli, kasıb-yoxsul xalqı varlı etdim), Kırkız küçlig kağan 
yağımız boltı (Qırğızların güclü xaqanı bizə yağı oldu), ... eblig atı 
Tucayan oğlı, atı Kara çur (... evli adı Tucayan oğlu, adı Qara çur-
dur).
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

258
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
XIII-XIV əsrlərdən etibarən -lığ, -lig şəkilçisi oğuz qrupu türk 
dillərində, xüsusilə, Azərbaycan dilində son samitini itirərək -lı
4  
şək-
lində sabitləşmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında, İ.Nəsiminin, 
Q.Bürhanəddinin və Xətainin əsərlərində bu şəkilçinin yalnız -lı
4
 va-
riantına rast gəlinir. Bunu XIV əsr müəllifi Əbu Həyyanının və İbn 
Mühənnanın  fikirləri  də  təsdiq  edir.  Hətta  bunu  “Orxon-Yenisey” 
abidələrindən gətirəcəyimiz nümunələrdə də görmək olar. Məsələn: 
Kül Tegin yeti otuz yaşına karluq budun erür barır erikli//erkli yağı 
baltı (Kül Tegin iyirmi yeddi yaşında olanda karluq xalqı sərbəst ol-
duğundan güclü yağı oldu).
R.Eyvazova  Kişvəri  “Divan”ının  dilində  dördvariantlı  -lı
4
  şə-
kilçisinin ancaq -lü variantının işləndiyini qeyd etmişdir. Məsələn: 
Xeyrlü baxış gegül qoyun saru qəssabının. Sürməli çeşmin gözüm-
dən bərlü qan eylər yenə. Divanda bu şəkilçinin qədim forması olan 
-lıq, -lığ çox az işlənmişdir. Məsələn: Nə bəlalığ gün idi kim aşina 
buldum sana. Eyni zamanda burada heç bir yerdə rast gəlinməyən 
-lıq şəkilçisinin -ğu variantı da işlənmişdir. Məsələn: Yox irax gecə 
qəranğu kimsə yox başarıcı.
Ş.X.Xəlilov -lı
4
 sifət düzəldən şəkilçinin “Əsrarnamə”nin dilində 
necə işləndiyini müəyyənləşdirmişdir. Kişvərinin “Divan”ında oldu-
ğu kimi burada da şəkilçinin ancaq -lü variantı ilə sifət düzəlmişdir. 
Məsələn: dürlü, görklü və s. ”Dedi İskəndər həkimə, ey ulu, əql içün-
də qamumuzdan böyüklü” nümunəsində -lü şəkilçisi sifətə artırılıb. 
Bu da təsadüfi haldır. Lakin bunu düzəltmə söz kimi vermək düzgün 
olmaz. Burada yeni mənalı söz yaranmır, “böyüklü” deyəndə şəxsin 
əqli keyfiyyətinin üstünlüyü daha qabarıq nəzərə çatdırılır. Bu ha-
disəyə XVI əsr Azərbaycan yazılı abidəsi “Şeyx Səfi” təzkirəsində 
də rast gəlinir. Belə maraqlı dil hadisəsi bu gündə qaraim dilində 
yaşamaqdadır.
Ə.Rəcəbli “Göytürk dilinin morfologiyası” kitabında bu şəkilçi 
ilə düzələn sifətlərə aid nümunələr vermişdir. Məsələn: İnili, eçili 
kinşürtükin üçün, bəgli, bodunlığ yonşürtukin üçün türk bodun il-

259
lədükilin  ıçğınu  idmıs  (Kiçikli,  böyüklü  dalaşdırdığı  üçün,  bəyli, 
xalqlı savaşdırdığı üçün türk xalqı düzəltdiyi elini dağıtmış). Turuk 
bukalı, səmiz bukalı arkada bilməz (Arığ buğalı, kök buğalı arxadan 
bilməz). M.Hüseynzadə və Buludxan Xəlilovun -lı
4
 şəkilçisi ilə bağ-
lı fikirləri demək olar ki, üst-üstə düşür. Hər ikisi bu şəkilçinin yalnız 
isimlərə və feldən düzələn isimlərə artıraraq sifət yaratdığını qeyd 
etmişdir.  Çoxlu sözünün isə istisnalıq təşkil etdiyini bildirmişlər. Bu 
da -lı
4
 şəkilçisinin omonimlik xüsusiyyəti ilə əlaqədardır. Beləki -lı
4
 
şəkilçisi həm sifət düzəldən, həm isim düzəldən, həm də say düzəl-
dən şəkilçi kimi çıxış edir.
Azərbaycan  SSR  Elmlər  Akademiyası  Nizami  adına  Ədəbiy-
yat və Dil İnstitunun nəşri olan “Azərbaycan dilinin qrammatikası” 
kitabında kəndli, şəhərli, imişli tipli sözlər isimləşmiş sözlər kimi 
verilmişdir.  Burada  -lı
4
  şəkilçisinin  omonimlik  xüsusiyyəti  nəzərə 
alınmamışdır. Lakin Buludxan Xəlilov buna münasibətini bildirərək 
haqlı olaraq  bu tipli sözləri düzəltmə isimlər kimi qeyd etmişdir. 
Bunlar  cümlə  daxilində  sintaktik  vəzifəsinə  görə  sifətləşərək  tə-
yin rolunda çıxış edə bilir. F.Zeynalov “Türk dillərinin müqayisəli 
qrammatikası” kitabında müxtəlif türk xalqlarının dilində -lı
4
 şəkil-
çisinin köməyi ilə düzələn sifətlərə aid çoxlu nümunələr vermişdir. 
Məsələn: bilikli (şagird), ağıllı (məsləhət) (Az); akıllı, atlı, qayratlı 
(türkmən); pullu, sakallı, ufkeli (qaqauz); aşulı, arlı, paydalı (qazax);  
anlı,  aklı (tatar); miltikli, küçli, sütli (özbək); tatlı, dehşetli, sütlü 
(türk) və s. Ə.Tanrıverdi  “Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası”  
kitabında  -lı
4
 şəkilçisinin inkişaf tarixini dəqiq müəyyənləşdirmiş-
dir. “Orxon-Yenisey” abidələrindəki -liğ, -lig şəkilçisi dilimizdə son 
səsini itirmiş vəziyyətdə sabitləşmişdir. Həm də bu sabitləşmə  ən 
azı “Kitabi-Dədə Qorqud”  dövrünə təsadüf etdiyini bildirmiş, Dədə 
Qorquddan və klassik şairlərimizin əsərlərindən  çoxlu nümunələr 
gətirmişdir. Məsələn: Qafalu-börklü başın kəsmiyincə... Təxt  vergil, 
- ərdəmlidir!... Binər olsun, hünərlidir! (“Kitab”);  Necə sən qanlu 
yürəgümün qanına qanasan (Q.Bürhanəddin);  Axdı yenə qanlı yaş 
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

260
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
gözümdən. Bir dəxi var onda ey vəfalı (Xətai);  Sürməlü çeşmün 
gözümdən bərlü qan eylər yenə (Kişvəri);  Dünya yeddi başlı, əjda-
hadır, Əndişeyi-ülfəti xətadır (Füzuli).
Ədəbiyyat
1
. M. Kaşğari “Divanü lüğat-it-türk. Bakı – 2008.
2. “Kitabi-Dədə Qorqud”, Bakı – 1962.
3. B.Çobanzadə “Türk qrammeri” , Bakı – 1924.
4. Az. SSR Elmlər Akad-sı Nizami adına Ədəb. Və Dil İnstitu “Azərbaycan dilinin 
qrammatikası” , I hissə, Bakı – 1951.
5. H.Mirzəzadə “Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikasına aid materiallar” , Bakı – 
1953.
6.  Ə.C.Şükürov, A.  M.  Məhərrəmov  “Qədim  türk  yazılı  abidələrinin  dili”  ,  Bakı  – 
1976.
7. H.Vəliyev “Azərbaycan dialektologiyası” , Bakı – 1975.
8. Y.Məmmədov “Orxon-Yenisey abidələrində adlar”, II hissə, Bakı – 1981.
9.R.Eyvazova “Kişvəri “Divan”ının dili” , Bakı – 1983.
10. Ş.X.Xəlilov “Əsrarnamə”nin dili” , Bakı – 1988.
11. Ə.Rəcəbli “Göytürk dilinin morfologiyası” , bakı – 2002.
12. M.Hüseynzadə “Müasir Azərbaycan dili”.  Morfologiya. III hissə, Bakı – 2007.
13. F.R.Zeynalov “Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası” , I hissə, Bakı – 2008.
14. Ə.Tanrıverdi “Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası” , Bakı – 2010.