D Ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

Sual əvəzlikləri: Qaçan sən məni alub kafər sərhəddinə çıqar-
dın? (1, s. 79) “Dastani-Əhməd Hərami” poemasının 
Qaçan kim ol döşək vaxtı olurdu.
Donanırdı ol işə qız gəlirdi. (2, s. 56)
Kimin ki oğlu, qızı yoq, qara otağa qondırı (1, s. 34) Niyə məna-
sında, nə sual əvəzliyi.
Qadın ana! Qarşum alıb, nə böyrərsən?
Nə bozlarsan, nə  ağlarsan? (1, s. 45)
Tañrı-təala bizə bir yetman oğul verməz,
   
 
 
nədəndir? (1, s. 25)
Mərə ozan, nerəyə gedərtsən? (1, s. 66)
Qanda gəzərdin nerədəydin? (1, s. 42)
Qanı dediyin bəy ərənlər?  (1, s. 51) 
A bəglər oğlan qancaru getdi? (1, s. 84) 

199
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
Təyini əvəzliklər: Öz canıma qıyam, mən sana qıymıyam (1, s. 
98) Qamu yerdə əhədsən, allahu səmədsən. (1, s. 122) Cümlə quşlar 
sultanı, çal qaraquş. (1, s. 72) “Dastani-Əhməd Hərami”də:  
        
Hər ayağında birər qul oturur.
Əlində qılıcı hərbə götürür. (2, s. 97)
Qeyri-müəyyən əvəzliklər: Kimi aydır keyik tozıdır, kimi aydır 
yağı tozıdır. (1, s. 80)
Qarılar dört dürlüdür:
Birisi solduran soydur.
Birisi dolduran toydur.
Birisi evin dayağıdır.
Birisi necə söylərsən, bayağıdır.(1, s. 22)
Hər kim yemədi ol Qazan xatunudır. (1, s. 75) “Dastani-Əhməd 
Hərami”də
Qamusunu buların şöylə gözlər,
Kimin boğar, kimini boğazlar. (1, s. 100)
Fel. Hamının sevimlisi, şeirləri ilə qəlbləri riqqətə gətirən, mər-
hum şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə şerlərinin birində «isim», «sifət», 
«fel»  kimi  nitq  hissələrini  qarşılaşdırır,  onların  bəzi  təsəvvürləri 
təmsiletmə gücünü saf-çürük edir və, nəhayət, belə bir nəticə çıxarır 
ki, fel bütün nitq hissələrinin şahıdır. Yəni, o türkköklü olması ilə, 
tarixinə, keçmişinə bağlı sözlər olması ilə, başqa dillərdən demək 
olar ki heç bir söz qəbul etməməsi ilə özünəməxsus keyfiyyəti ilə 
seçilir.

200
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
İsim, sifət döyüşlərdə çox zaman
   
 
karıxar…
Fellərsə döyüşlərdən həmişə
   
 
qalib çıxar.
Çox sevirəm igid kimi döyüşən
Kəlməni mən, Sözü mən,
Fel olmaq istəyirəm
   
Düzü, mən…(7, s. 83)
Burada  şair  feli  döyüşkənliyin,  mübarizliyin,  failliyin,  fəaliy-
yətin  rəmzi  kimi  mənalandırır.  “Kitabi-Dədə  Qorqud”  dastanı  və 
“Dastani-Əhməd Hərami” poemasının dilində işlənən fellər də əsl 
türkköklü olduğunu göstərir. Dirsə Xanı qarşuladılar. (1, s. 24) Ağ 
əllərim ardunda bağlanduğum. (1, s. 88) Yalıncıq görsən tonatgil. 
(1, s. 26) Qanıña susanma gəl and iç. (1, s. 38). Gördi bənizi sarar-
mış. (1, s. 95) Arğab-arğab qara tağıñ yığılmış idi, yucaldı axır. (1, 
s. 75) Dastani-Əhməd Hərami” poemasında.
Bir ulu köşk üçün bünyad uruldu,
Yuca, möhkəm mürəttəb xoş durıldı (2, s. 90)
Dedi: xoca, yaraqlanın gedəlim
Buyur, nə qulluğun varsa edəlim. (2, s. 41)
Əmr şəkli: Beyrək and içdi: “Qılıcıma doğranayın! Oxıma san-
cılayın!”(1, s. 65) Altın başlı ban ev vergil bu oğlana (1, s. 28) 
Saqın bu razı kimsəyə deməgil,
Bu sözü kimsəyə faş eyləməgil. (2, s. 55) 
Dedi: xoca, yaraqlanın gedəlim
Buyur, nə qulluğun varsa edəlim. (2, s. 41)

201
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
Xəbər şəkli: Baş kəsübdür, qan dökübdür (1, s. 79) Bir dərənin 
içinə  qarqa-quzqun  enər-çıkar.  Qonar-qalqar.  (1,  s.  32)  Ayrı-ayru 
yollar izin dəvə bilür, yedi dərə qoxuların dilki bilür. (1, s. 21) At 
diməzəm saña, qartaş deyərəm. (1, s. 65) Yoldaşlarım çıqarmayın-
ca, hasarı aşmayınca murada irməzəm. (1, s. 38) Lazım şəkli: Bəli 
xanım, bulasıyam. (1, s. 120) Yatacaq yerim genə bu xarab olasıydı. 
(1, s. 124) Arzu şəkli: ”Qazan bəgün xatunu qanğınızdır deyü qırq 
yerdən avaz verəsüz (1, s. 44) Vacib şəkli: “Baba, bu sözi sən maña 
diməmək gərək (deməməli – Ə.C.) idiñ.” (1, s. 105) Burada gərək 
sözü -malı
4
 şəkilçisini əvəz edir. Şərt şəkli: Selcan Xatun köşkdən 
baqar, Kimə baqsa, eşqilə oda yaqar. (1, s. 111) 
Feli sifət: Oğul sən varacaq yerin tolamac-tolamac yolları olur. 
(1, s. 105).      
Görər gözüm aydını oğul!                    
Tutar belim qüvvəti oğul! (1, s. 76)
Gələn xalqı yedirdi, toyladı xoş.
Tamam qırx gün dügünü eylədi xoş. (2, s. 54) 
“Dastani-Əhməd Hərami” poemasında feli sifətin isimləşməsini 
də görmək olar.
Məsəldir sevəni sevmək gərəkdir,
Eyi niyyətinə irmək gərəkdir. (2, s. 83)
Feli bağlama: Oğlanın üstünə çapub çıqa (çıxaraq – Ə.C.) gəldi. 
(1, s. 32) Göz açuban (açaraq – Ə.C.) gördügüm. (1, s. 30) Yoldaş-
larım çıqarmayınca, hasarı aşmayınca murada irməzəm. (1, s. 38) 
Beyrək gedəli bam-bam təpə başına çıqdıñmı qız? (1, s. 74) -ikən, 
kən.  Hadi  Mirzəzadə  -ikən  şəkilçisinin  təkcə  feldən  deyil,  həm  də 
isimdən sonra işlənərək zaman etibarilə keçmişə bağlandığını qeyd 
edir. (6, s. 173)

202
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Bilgilərin bütün ərz etdi şaha
İkən xoş gəldi qayət padişaha. (2, s. 42)                       
Tamam bir yıl olubdur evlənəli
Güləndamı sevibən ol alalı. (2, s. 95)
Əgər quş oluban uçar olursa.
Dənizlər aşıban keçər olursa (2, s. 84) 
Zərf. Qamın (sürətlə – Ə.C.) aqan yügrək sudan. (1, s. 31) Gözü 
gögçək qızlarıñ- gəlinləriñ  canın çoq almışam (1, s. 96) Buğac bəg 
yerindən ulu durdı (1, s. 34) Bir yazın, bir güzin (yazda, payızda – 
Ə.C.) buğayla buğrayı savaşdırarlardı (1, s. 27) Yazıdan-yabandan 
(çöl-biyabandan – Ə.C.) evə bir qonaq getsə (1, s. 22) “Dastani-Əh-
məd Hərami” poemasında əsasən araşdırma zamanı ğörürük ki, bu-
rada ən çox zaman zərflərinə təsadüf olunur.
Şoluq saət genə gəldi saraya. 
Nigarilə oturdu bir arayə (2, s. 83)
Şoluqdəm belinə qılınc quşandı,
Bulardan qorxdu və nə heç üşəndi. (2, s. 29)
Gözətmədi sağını və solunu,
Həman ol tutdu Gürcüstan yolunu (2, s. 61)
 
Nümunələrdə o işarə əvəzliyi o//şo//şol və şoluq şəklini almış, 
“şoluq saət” (o saat – Ə.C), ikinci nümunədə şoluqdəm, (o dəm, o 
vaxt – Ə.C.)  üçüncü nümunədə isə həman (həmən – Ə.C.) zaman 
zərfləridir. 
Hər iki əsəri müqayisəli şəkildə tədqiq etdikdə çox gözəl nüans-
lar ortaya çıxdı. “Dastani-Əhməd Hərami” poemasında qədim türk 
(Azərbaycan) sözlərinin işlənməsi də təsadüfi deyildir. Məsələn: şair 
çox yerdə ol əvəzinə oluk, şoluk sözlərindən, sifət dərəcələrini bil-
dirmək  üçün  onların  sonuna  -raq,  -rək  şəkilçilərini  qoşur.  Hər  iki 

203
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
əsər dilimizin formalaşmasında, onun inkişafında çox böyük rol oy-
namışdır. Biz hər iki əsərin əsas nitq hissələrinə müasir Azərbaycan 
dili kontekstindən yanaşaraq müəyyən etdik ki, əsərlərin morfoloji 
xüsusiyyətləri bugünkünə nisbətən fərqli tələffüz olunmuş və zama-
nın süzgəcindən keçərək indiki halına gəlib çıxmışdır.  
Ədəbiyyat
1. “Kitabi-Dədə Qorqud” əsil və sadələşdirilmiş mətnlər. B., 2004.
2. “Dastani-Əhməd Hərami” B., 2004.
3. Ə.Tanrıverdi. “Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası” B., 2010.
4. Ə.Dəmirçizadə. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının dili. B., 1959.
5. K.Bəşirov. “Oğuz qrupu türk dillərində qrammatik morfemlər” B., 2009
6. H.Mirzəzadə. “Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası” B., 1990.
7. B.Vahabzadə. Seçilmiş əsərləri. B., 1984.
8. E.Əzizov. “Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası” B., 1999.
Резюме
Oбщем морфологическим (для oсновными частями речи) 
особенность эпоса “Книга-моего Деда Коркута” и поэма “Дастани-
Ахмед Харами”
В этой статье исследуются морфология эпоса “Книга-моего Деда Коркута” 
и  поэма  “Дастани-Ахмед  Харами”  в  общем  понимании  лингвистического 
разбора.
Summary
“Kitabi-Dede Korkut” saga and “Dastani-Ahmed Haramy” common morp-
hological poem 
(the main parts of the) features
In this research work the morphology of   “Dastani-Ahmed Haramy”s poema 
is with the epos of  “Kitabi-Dede Korkut” in the companion flatness.

204
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Aynurə Əliyeva, 
kiçik elmi işçi
“KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” DASTANINDA İŞLƏNMİŞ 
TOPONİMLƏRİN MÜASİR TÜRK DİLLƏRİNDƏ YERİ
“Kitabi-Dədə Qorqud” türk dünyasının qədim və əzəmətli tarixi-
ni yaşadan, onu bu günümüzə çatdıran möhtəşəm söz abidəsidir. Bu 
epos  türk xalqlarının tarixi salnaməsi, həyat ensiklopediyasıdır. Tə-
sadüfi deyil ki, bir çox tarixçilər Oğuzun tarixi haqqında məlumat 
verərkən ona dönə-dönə müraciət etmişlər. Görkəmli qorqudşünas 
Muharrem Ergin əsaslı şəkildə inandırır ki, Osman Bayburdlu, Rə-
şidəddin, Əli Yazıçıoğlu, Əbülqazi Xivəli və başqa oğuzşünas tarix-
çilər “Dədə Qorqud kitabı”na tarixi mənbə kimi baxmışlar (10, 6).
“Kitab”ın tədqiqi ilə məşğul olan alimlərin sayı çoxdur. Həmin 
tədqiqatçılar sırasında V.V.Bartold, H.F.Dits, A.Y.Yakubovski, V.M.
Jirmunski, E.Rossi, K.Rüfət, H.Araslı, Ə.Dəmirçizadə, O.Ş.Gökyay, 
M.Ergin və başqalarının adları  xüsusilə qeyd olunmalıdır.  “Kita-
b”da  işlənən  coğrafi  adlar  haqqında  M.F.Kırzığlunun  “Dede  Kor-
kut  oğuznameleri”  (I  kitab,  İstanbul,  1952)  kitabında  geniş  məlu-
mat  verilmişdir.  Bu  kitabın  1962-ci  ildə  Moskvada V.V.Bartoldun  
tərcüməsində çıxan rusca çapında («Книга моего деда Коркута») 
həmin araşdırmadakı məlumat əsas götürülmüşdür. Orhan Şaiq Gök-
yayın 1973-cü ildə çap olunan kitabında da tarixi-coğrafi-etnoqrafik 
məsələlər ətraflı şərh olunmuşdur. “Dədə Qorqud”un 1978-ci il Bakı 
çapını hazırlayan H.Araslı burada ənənəvi sözlüklə yanaşı, qısa şəxs 
və yer adları cədvəllərini vermişdir. Sonrakı nəşrlərdə də bu ənənə 
özünü göstərir.
“Dədə  Qorqud  kitabı”  Azərbaycan  xalqının  tarixi  keçmişinin 
öyrənilməsində  çox  dəyərli  mənbədir.  Türk  araşdırıcılarının  çoxu 
(F.Köprülü, A.Dilaçar, M.Ergin və b.), haqlı olaraq, “Kitab”ın XIV 

205
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
əsrdə Azərbaycan yazılı dilinin abidəsi olduğunu dəfələrlə qeyd et-
mişlər. “Dədə Qorqud kitabı”nda  toponimik vahidlərlə ifadə olu-
nan  tarixi-coğrafi  reallıq  da  “Kitab”ın  məhz  Azərbaycan  xalqına 
məxsusluğunu göstərən tutarlı faktlardandır. Belə ki, “Dədə Qorqud 
kitabı” Oğuzun hər iki mühüm qolunun, ümumi Oğuz boyunun ya-
radıcılığı, ədəbi-bədii göstəricisidir. Burada təsvir olunan Oğuzların 
məskəni Azərbaycan torpağıdır. Oğuzların başbiləni, müdrik dədəsi 
Qorqud “Bayat” boyundan, hökmdarı Qamğan oğlu Bayandır xan 
“Bayandır”lardan,  bəylərbəyisi  Qazan  xan  “Salğur  (Salur)”lardan, 
“səhabəsi”, dini təbliğatçısı Bükdüz Əmən “Bükdüz”lərdəndir. Qa-
lan surətlər də ümumilikdə Oğuz boylarındandır. 
Məlumdur ki, islamiyyətə qədər vahid Oğuz eli və onun 22 kökü 
– boyu vardır. “Dədə Qorqud” qəhrəmanları da bu boylardandır. Bu 
türk boylarına Mahmud Kaşğarinin “Divan”ında da rast gəlirik.
M.Kaşğarinin məlumatına görə, oğuzlar türklərin daha güclü bo-
yudur. Bununla belə, bu boy öz daxilində müstəqil qollara, oymaq-
lara ayrılır ki, onların da sayı 22-dir: 1) “Qınıq”lar; 2) “Qayığ”lar; 3) 
“Bayundur”lar; 4) “İvfa”lar və ya “Yıvfa”lar; 5) “Salqur”lar; 6) “Əf-
şar”lar; 7) “Bəgtili”lər; 8) “Bükdüz”lər; 9) “Bayat”lar; 10) “Yazqır”-
lar;  11)  “Eymür”lər;  12)  “Qarabölük”lər;  13)  “Alqabölük”lər;  14) 
“İkdir”lər; 15) “Ürəgir”lər; 16) “Tuturğa”lar; 17) “Ulayundluğ”lar; 
18)  “Tükər”lər;  19)  “Beçənək”lər;  20)  “Çuvaldar”lar;  21)  “Çəp-
ni”lər;  22)  “Çaruqluq”lar  (11,  55-57).  Göründüyü  kimi,  “Dədə 
Qorqud” qəhrəmanları türksoylu Oğuz  boylarındandır.
“Kitab”da işlənmiş toponimlər, əsasən, aşağıdakılardır:* Abqaz 
eli,  Ağcaqala,  Ağcaqala  Sürməli,  Ağca  saz,  Ağ  Hasar  (qala),  Ağ 
Qaya, Ağlağan, Ağsaqa, Aqhasar qalası, Ala tağ, Amit qalası, Arqıç 
qır (çay), Arqubel, Aslan yatağı, Aya Sofya, Ayqırgözlü, Bam-bam 
təpə, Barasar, Başıaçıq Tatyan qalası, Bayburd Hasarı (qalası), Bər-
də,  Cızıxlar,  Dəmirqapı  Dərbənd,  Dərbənd,  Dərəşam,  Diş  Oğuz, 
* Bu toponimləri verərkən “Kitabi-Dədə Qorqud” (əsil və sadələşdirilmiş mətn-
lərə) Bakı, 2004-cü il nəşrinə əsaslanmışıq. 

206
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Düzmürd qalası, Evnik qalası, Əlincə qalası,  Əmman dənizi, Gəncə, 
Göycə dənizi, Günortac, İç Oğuz, İstanbul, Kan Abxaz eli, Kərbə-
la, Qalın Oğuz, Qapılar Dərbəndi, Qara dəniz, Qaraquc, Qara dərə, 
Qara Dərvənd, Qara tağ, Qarun eli, Qazılıq dağı, Qıpçaqlar (topo-
nim), Mədinə, Məkkə, Mərdin qalası, Oğuz eli, Parasarın Bayburt 
hasarı,  Pasinik, Rum eli, Sallaxana, Sancıdan, Sürməli, Talı, Tana 
sazı, Qatyan qalası, Taş Oğuz, Trabuzon, Tuman qalası, Türkistan, 
Şam, Şirokuz.
“Kitab”da rast gəlinən toponimləri iki qrupa bölmək olar: 1) Ta-
rixən Azərbaycan ərazisinə daxil olan coğrafi adlar; 2) Azərbaycanın 
sərhədləri xaricində mövcud olan coğrafi adlar.
“Kitab”  özü  təsdiq  edir  ki,  Oğuz  bəylərinin  əsas  yaşayış  yeri 
Azərbaycandır.  Onun boyları Qafqaz dağı (“Kitab”da Qazılıq dağı), 
daha doğrusu, Qafqazın cənub ətəkləri və ümumən Azərbaycan əra-
zisi ilə bağlıdır. Burada baş verən hadisələr  Kür-Araz düzənliyində 
Ağcaqalada, Sürməlüdə, Ağ Qayada, Ağ sazda, Qara dərədə, Qara 
dağda, Şərur mahalında (“Kitab”da: Şərük), Əlincə qalasında, Dərə-
şamda, Göycə dənizdə, Bayatda və s. yerlərdə baş verir. Bu adda 
yerlər  isə  Naxçıvan  ərazisində,  Araz  üstündə,  Göyçə  mahalında, 
Zəngilanda,  Ağcabədidə,  Şəmkirdə,  Şəkidə,  Şirvanda,  Dəvəçidə, 
Abşeron torpağında və s. yerlərdə  bu gün belə mövcuddur.
“Kitab”da eyni zamanda tez-tez rast gəlinən  Dərbənd toponi-
mi indiki Dərbənd şəhəridir. Hazırda Rusiya dövləti daxilində olsa 
da,  bura  qədim  türk  yaşayış  məskənidir.  Cızıxlar, Ağlağan,  Bük-
düz, Ayqırgözlü və s. torpaqları da oğuzların, oğuz qəhrəmanlarının 
yurd-yuvasıdır. “Kitab”da adı çəkilən Bərdə və Gəncə şəhərləri də 
oğuzların oylağıdır. Bu toponimlər də Azərbaycanın qədim şəhər-
ləridir  və  hazırda  eyni  adla  (Bərdə  və  Gəncə)  mövcuddur.  Azər-
baycanın  Qazax-Borçalı bölgəsi də oğuzların yurd-yuva saldıqları 
yerlərindəndir. “Kitab”dakı hadisələrin müəyyən hissəsi məhz qeyd 
etdiyimiz ərazidə baş verir. Bu bölgədəki Qarayazı, Qazan qayası, 
Qonbor dağı, Göyçəli, Böyük Ulaşlı, Kiçik Ulaşlı, Oruzman, Beja-

207
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
noğuzaran, Kəpənəkçi, Baytallı, Təkəli kimi toponimik vahidlərin 
“Kitab”ın  onomastik vahidi ilə bağlılığı fikrimizi əsaslandırır.
“Dədə Qorqud kitabı”ndan bəhs edən tədqiqatçılardan bir çoxu 
(M.Ergin, Ş.Cəmşidov, M.Çobanov, N. Məmmədov və b.) araşdır-
malarında  “Kitab”dakı  toponimik  vahidlərin  Qazax-Borçalı  və  bu 
bölgəyə yaxın ərazilərlə səsləşməsini xüsusi olaraq qeyd etmişlər. 
Məsələn,  M.Çobanov  və  M.Çobanlı  “Dədə  Qorqud  dünyasına  sə-
yahətdən parçalar” (Bakı, 1998) adlı kitabında yazır: “...dastandakı 
hadisələr əsas etibarı ilə Azərbaycanda və ona həmsərhəd olan Bor-
çalıda (Şərqi Gürcüstanda), Göyçə və İrəvan hüdudlarında (Ermə-
nistanda), Dərbənddə (Dağıstanda) və Türkiyə ərazisinin müəyyən 
bölgələrində cərəyan edir. Bu mənada Borçalıda – Gürcüstan əra-
zisində də Dədə Qorqud dünyasının müəyyən izlərinə indi də rast 
gəlmək olur” (9, 58). 
“Kitabi-Dədə Qorqud” və Qərb ləhcəsi” əsərinin müəllifi, qorqu-
dşünas alim Ə.Tanrıverdi də Qərb ləhcəsində Qazax-Borçalı şivəsi-
nin xüsusi yer tutduğunu, həmin bölgədə “Kitabi-Dədə Qorqud”un  
izlərinin  daha çox müşahidə olunduğunu qeyd edir (7, 4).
Qeyd edək ki, “Kitab”dakı  yer adlarının çoxu Qərbi Azərbaycan 
(indiki Ermənistan) və Şərqi Anadolu ərazisinə  aiddir. B.Budaqov 
və Q.Qeybullayev “Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin 
izahlı  lüğəti”  (Bakı,  1998)  adlı  əsərində    oğuzların  bir  sıra  tayfa-
larının Avşar, Bayat, Bayandur, Bəydilıi, Dügər, Yaycı, Yirə, Kayı, 
Karkun, Uregir və b. adlarını əks etdirən toponimlər verilmiş həmin 
toponimlərin “Dədə Qorqud kitabı” ilə bağlılığı əsaslandırılmışdır. 
B.Budaqov  və  Q.Qeybullayev  bu  barədə  yazır:  “Kitabi-Dədə 
Qorqud” eposunda çəkilən adların əksəriyyəti indiki Ermənistan əra-
zisindədir. Alagöz dağının cənub yamacları Abarandan gələn Qazax 
su çayının sol tərəfi keçən əsrdə “Uquz yurdu” adlanırdı. Eposun III 
boyunda oğuzların yurdu olan indiki Ermənistan ərazisi “Türküstan” 
adlandırılır. Çünki, eposda Qazan xan “Türküstanın dirəyi” sayılır. 
Eposun IV boyunda oğuzların ərazisi “Oğuz eli” də adlandırılır. 

208
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Diqqətəlayiqdir ki, eposda “Gürcüstan” adı çəkilir, lakin “Ermə-
nistan” adı yoxdur. Eposda deyilir ki, Oğuz elinin 90 tümən (990 
min)  nəfərlik  ordusu  vardı.  Eposda  Göycə  gölü  ilə Van  gölü  ara-
sı ərazi “İç Oğuz” adlanır. Eposdakı Qaradərə sonrakı Zəngibasar-
dır,  çünki  farsca  zəngi  “qara”  mənasındadır.  Ermənistanda Avşar, 
Yuva, Qacarabay, Çebin, Qarxun, Dəyərli, Qırıqlı və b. kənd adları 
Oğuz tayfalarının adlarını əks etdirir” (2, 894). Bütün bu deyilən-
lər “Kitab”dakı toponimlərin daha çox Azərbaycanla bağlılığını və 
“Kitab”dakı  hadisələrin məhz Azərbaycan ərazisində baş verdiyini 
təsdiqləyir.  Lakin  daim at belində olan Oğuz qəhrəmanları tez-tez 
Azərbaycan sərhədlərini aşaraq Abxaziya elinə qız almağa, Trabzo-
na qız bəyənməyə, Rum elinə alış-veriş etməyə, Qara dəniz kənar-
larına,  Qarun  elinə  “av  avlayıb,  quş  quşlamağa”,  istirahət  etməyə 
gedirlər. Məsələn;
“Qan Abqaz elinə mən gedərəm,
Altun xaça mən əlümi basaram,
Pilon geyən keşişiŋ əlin öpərəm
Qara gözlü kafir qızın mən aluram” (6, 78)
“İç Oğuza girdi. Qız  bulımadı. Dolandı. Daş Oğuza girdi, bu-
lımadı.  Dolandı.,  Trabuzana  gəldi.  Məgər  Trabuzan  təküriniŋ  bir 
əzim-görklü məhbub qızı vardı” (6, 104).
“Baybörə bəg bəzirganlarını yanına oxıdı, buyuruq etdi: “Mərə 
bazirganlar! Allah-Taala maŋa bir oğul verdi. Varın Rum elinə, mə-
nim ağlum ıçün yaxşı ərmağanlar gətürün mənim oğlım böyüyincə”, 
- dedi” (6, 53); “Günlərdə bir gün Düzmürd qalasına gəldi. Qara də-
niz kənarında idi. Aŋa irübən qondılar” (6, 119);  “Atla Qarun elinə 
çapqun yetdim” (6, 158); “Arqıc qırda yıqanır Əmman dəŋizində...” 
(6, 157).
“Kitab”da    hadisələrin  cərəyan  etdiyi  yerlər Azərbaycanda  və 
bəzən də onun sərhədlərindən kənarda baş verdiyi üçün buradakı to-

209
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
ponimlərin böyük əksəriyyəti Azərbaycan (türk) dilli, digər qismi isə 
başqa dillərə məxsusdur.
Bu baxımdan “Dədə Qorqud kitabı”ndakı toponimləri dil mənsu-
biyyəti baxımından iki qrupa ayırmaq olar: 1) Azərbaycan (türk)dilli 
toponimlər.  Bu  toponimlər  “Kitab”da çoxluq təşkil edir.  Məsələn: 
Ağcaqala, Ağca saz, Ağ Hasar (qala), Ağ Qaya, Ağlağan, Ala tağ, 
Cızıxlar, Qara tağ, Oğuz eli, İç Oğuz, Əlincə və s.
2) Başqa dillərə məxsus toponimlər. Bu tip toponimlər “Kitab”-
da nisbətən azlıq təşkil edir. Məsələn: Rum, Şam, Kərbəla, Mədinə, 
Məkkə və s. “Kitab”da işlənmiş toponimlərin bir çoxu elmi tədqiqa-
ta cəlb edilmiş, etimoloji təhlil süzgəcindən keçirilərək müəyyən fi-
kirlər söylənilmişdir. Odur ki, biz bəzi toponimləri nəzərdən keçir-
məklə kifayətlənməyi məqsədəuyğun sayırıq.
Ağcaqala. “Kitab”da rast gəlinən toponimlərdən biridir. Məsələn:
Ağca qala Sürməlidə at oynatdım.
Atla Qarun elinə çapqun yetdim (6, 158).
Ağcaqala  toponimində    “ağca”  rəng  anlamlı  sözdür. Ağcaqala  
yəni “ağ rəngli daşdan tikilmiş qala” mənasındadır. Ağcaqala topo-
niminə İrəvan quberniyasının Eçmiadzin qəzasında (sonra Talin ra-
yonunda) kənd adı kimi rast gəlinir (13, 4). 
B.Budaqov və Q.Qeybullayev qeyd edir ki, İrəvan  quberniya-
sında    mövcud  olan Ağcaqala  toponimi  1590-cı  ildən  məlumdur. 
1728-ci ilə aid mənbədə kəndin həm də Uruş adlandığı qeyd olunur. 
1828-1832-ci illərdə kənddə    xaricdən gəlmə ermənilər də məs-
kunlaşmışlar. 1918-ci ildə kəndin azərbaycanlı əhalisi qovulmuşdur. 
1946-cı ildə kənd ermənicə Bazmaberd , 1978-ci ildə Txaskaşen ad-
landırılmışdır. Yaxınlığındakı “Ağcaqala” xarabalığının adındandır. 
Xarabalıq isə qədim Yervandaşat şəhərinin qalıqlarıdır. XVII əsr er-
məni müəllifi yazır ki, qədim Yervandaşat indiki Ağcaqaladır. Ağ-
caqala “ağumtul    rəngli daşdan tikilmiş qala” mənasındadır. XIX 

210
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
əsrdə  Azərbaycanda  və  Ermənistanda  mövcud  olmuş  9  Ağcaqa-
la toponimindən  biridir. Ağcaqala toponimi  “Ağcaqala Sürməli” 
formasında ilk dəfə “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda çəkilir. Şərqi 
Türkiyədə Qars çayı üstündə yerləşən həmin Ağcaqalanı XVII əsrin 
əvvəllərində bir erməni müəllifi də qeyd etmişdir. Həmin Ağcaqala 
orta əsrlərdə sancaqlığın mərkəzi idi (2, 111). Bundan əlavə Ağcaqa-
la – 1590-cı ildə Rəvan əyalətinin  Şərabxana nahiyəsində kənd adı. 
1590-cı ildə Rəvan əyalətinin Karbi nahiyəsində kənd adı. Mənbədə 
kəndin həm də Xatunkənd adlandığı göstərilir. 1728-ci ildə İvəvan 
əyalətinin  Xınzirək  nahiyəsində  kənd  adı.  Ağcaqala  1728-ci  ildə 
İrəvan əyalətinin Dərələyəz nahiyəsində kənd adı. XVIII əsrin əv-
vəllərində Qeqarkuni mahalında (Göycə mahalında) kənd adı. Ye-
lizavetpol (Gəncə) quberniyasının Qazax qəzasında (indi Ermənis-
tanın Krasnoselsk rayonunda) qışlaq adı. XX əsrin 30-cu illərində 
kollektivləşmə  ilə  əlaqədar  olaraq  qışlaq  dağıdılmışdır.  Ağcaqala 
1728-ci ildə İrəvan əyalətində Məzrə nahiyəsində kənd adı. 1590-cı 
ildə Rəvan əyalətinin Ağcaqala nahiyəsində kənd adı kimi (2, 111) 
mövcud  olmuşdur.  Tiflis  quberniyasının  Borçalı  qəzasında  (indi 
Marneuli rayonunda) Debneda çayının sağ sahilində xaraba qala adı 
mövcud idi. XVIII əsrdə qalanın adı ilə Tiflis əyalətinin bir nahiyəsi 
də Ağcaqala adlanırdı. Qədim gürcü mənbələrində XV-XVIII əsrlərə 
aid hadisələrdə adı çəkilir. Vaxustinin yazdığına görə Sultan Yaqub 
tərəfindən tikilmişdir. I şah Abbas onu gürcü hökmdarı Georgidən 
almış  və  borçalıları  yerləşdirmişdir.  Digər Ağcaqala  Qazax  qəza-
sında  idi.  XIX  əsrdə  Nuxa  və  Cavad  qəzalarında Ağcaqala  adlı  5 
qala vardı. “Kitabi-Dədə Qoprqud” eposunda  adı çəkilən Ağcaqala 
ilə əlaqəsi yoxdur, çünki həmin Ağcaqala Sürməli mahalının Diqor 
qəzasında yerləşirdi. Diqor qəzasının Arpaçay boyu çuxur bölgəsi 
Aran (“qışlaq” mənasında) adlanır. Diqor qəzasına həm də Qarabağ 
deyilmişdir. Ağcaqala da  məhz  Türkiyədəki Qarabağdadır. Qara-
bağ Osmanlı dövlətinin dövründə Ağcaqala sancaqlığının şəhəri idi. 
Bunu eposda “Ağcaqala Sürməli” ifadəsi də göstərir (3, 108). 

211