AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ GƏNCƏ DÖVLƏt universiteti
Yüklə 2,86 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TƏBRİZƏ YETİR
|
ALİMİN İRAN SƏFƏRİ
Həmyerlimiz filologiya elmləri doktoru, professor, respubilkanın əməkdar mədəniyyət işçisi, şair, folklorşünas Sədnik Paşa Pirsultanlı keçən ilin dekabr, bu ilin fevral ayında İrana səfərdə olmuş, Tehran və Təbriz aşıqlarının müsabiqəsini keçirmiş və onlardan bir qrupunu Gəncəyə dəvət etmişdir. Folklorşünas alim rəsmi səfər zamanı “Əsli və Kərəm”, “Şah İsmayıl və Gülzar”, “Tahir və Zöhrə” dastanlarının yeni variantlarını toplamış, özü isə yeni qoşmalar, gəraylılar yazmışdır. Həmin səfərdən təəssüratlarını və şeirlərindən bir neçəsini oxuculara təqdim edirik. GƏLMİŞƏM Ay Şahbazi, mən İranı görməyə, Göyərdi göy daşım, təzə gəlmişəm. Gözlərimdən Araz boyda çay axıb, Qurudu göz yaşım, təzə gəlmişəm. Baxmamışam Xan Araza doyunca, Qəm yemişəm həsrətimin boyunca. Gəlib torpağına qədəm qoyunca, Ağarıbdı başım, təzə gəlmişəm. Sədniki hicranın üzdü, əritdi, Nənələr qalmadı, babalar getdi. Səni gördüm, gözlərimdə gül bitdi, Ay mənim, yaz-qışım, təzə gəlmişəm. SAVALAN İllər ilə həsrətini çəkmişəm, Qucaqlaşaq, gəl sarışaq, Savalan! Sevincdən gözümdən yağar yağışlar, Yaz selinə gəl qarışaq, Savalan! Göz yaşlarım yanağından axdımı? Ağlayanda düşmən bizə baxdımı? Kim bağlayar, fələk açıb baxdımı, Gülə-gülə gəl danışaq, Savalan! Sən mənim Tanrımsan dağlar içində, Sədnikin sən boyda dağ var içində. Kim belə dərdini ağlar içində, Eldarlardan gəl soruşaq, Savalan! Güney Azərbaycanda aşığa eldar deyirlər. Təbriz yaxınlığındakı Tikmədaş kəndinin arxasındakı qəbirstanlıqda Xəstə Qasımın məzarıdır. Bu kənddən 6 kilometr aralıda qənşərdə Qasım dağlarıdır. Qasım dağlarının arasında qədim Pirsultan kəndi yerləşir. Maraqlıdır ki, XVI əsrin şair-aşığı Pir Sultan Abdalın məzarı Türkiyənin Sivasındadır. Onun adını daşıyan dağ isə Daşkəsəndədir. Bu adı daşıyan kənd isə Güney Azərbaycandadır. Əsil həqiqəti öyrənmək üçün Türkiyənin Banaz köyündə Daşkəsənin Qazaxyolçular, Təbrizin Pirsultan kəndində yaşayan soyadlarını qeydə almaq, toponimik adlara xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. O zaman əsl həqiqətlər üzə çıxacaq, bunların qohumluq əlaqələri dəqiqləşdiriləcəkdir. Tikmədaşda Xəstə Qasımın məzarı üstündə “Gəldim” adlı bir gəraylı da yazdım. 1975-ci ildə Xəstə Qasımın şeirlərini toplayıb nəşr etdirərkən bir mətləb diqqətimi cəlb etmişdir. Xəstə Qasım təəssüflənirdi ki, sağlığımda “Qızıl cildli kitabı”mı itirib tapmadım. Xəstə Qasımın həmin kitabını mən də tapmadım. Lakin onun qızıl sözlərini toplayıb qızıl cildli kitab çap etdirdim.
Axır Tikmədaşa gəldim. Görüşünə tək gəlmədim, Həsrətimlə qoşa gəldim! Çəkilib güldən gülabın, Yerə-göyə sığmaz təbin. Əlimdə qızıl kitabın, Ustad, coşa-coşa gəldim! Guzar etdim guzarana, Baş əyməyə məzarına. Sədnik, Qasım dağlarına, Mahnı qoşa-qoşa gəldim. Təbrizdə onun gözəl şerlərinin ifaçısı Rəhim Nəzəri adlı gənc bir aşıq var. Ona Güney Azərbaycandan iki qoşma yazıb göndərmişəm. QALDI Al, əmanət saxla, Rəhim Nəzəri, Qəlbimin parçası o tayda qaldı. Doyammadım, avazından, sazından, Gözüm o qismətdə, o payda qaldı. Sənətin də qəlbin kimi durudu, Üzündəki Təbrizimin nurudu. Sizi gördüm göz yaşlarım qurudu, Axdı, Araz adlı bir çayda qaldı. Bir məclisdə qucaqlaşdıq, öpüşdük, Həsrət idik,həsrət kimi görüşdük. Sədnik deyər: qardaş, yenə gen düşdük, Canımda niskillər nə boyda qaldı. TƏBRİZƏ YETİR Göynən gedən topa-topa buludlar, Mənim salamımı Təbrizə yetir. Orda qardaşım var, Rəhim Nəzəri, Mənim salamımı Təbrizə yetir. Harda nənə görsən, nənə mənimdi, Harda baba görsən, yenə mənimdi. O tay da, bu tayda öz Vətənimdi, Mənim salamımı Təbrizə yetir. Qasım dağlarında bir nişan qalıb, Dağlar arasında Pirsultan qalıb. Sədnik xeyli vaxtdı pərişan qalıb, Mənim salamımı Təbrizə yetir. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının bu səfərnaməsi oxucuya gözəl təsir bağışlayır, onun vətənpərvərlik və əməksevərlik duyğularını zənginləşdirir. Ümumiyyətlə, Sədnik müəllimin “Ozan-aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar” adlı monoqrafiyasının ikinci cildi zəngin tədqiqat materialları, xatirələr və səfərnamələr ilə diqqəti cəlb edir, həm də bu monoqrafiya dərslik mahiyyəti daşıyır. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı Tikmədaşlı Xəstə Qasım haqqında yazır: “Tikmədaşlı Xəstə Qasım sələfi olan Dirili Qurbani Azərbaycan aşıq sənətinə bir sıra ənənələr qoyub getmişdir. Qurbani istedadlı şair olduğu qədər də aşıq ifaçılığına dərindən bələd bir sənətkardır”. Sədnik müəllim Dirili Qurbaninin məsail yaradıcılığından bəhs edərək bir həqiqəti vurğulayır: “Qurbani dastanın əvvəlində sovet dönəmində deyilən ustadnamələri yox, çoxbəndli məsail formasında şeir demişdir. Məsail şeirinin ilk nümunəsini Qurbani özü yaratmışdır. Məsail ərəbcə məsələlərin cəmi deməkdir. Hansı məsələlərin? Allahla, peyğəmbərlə əlaqəli dini məsələlərin cəmi nəzərdə tutulur. Apardığımız araşdırmalar müəyyən etmişdir ki, klassik ədəbiyyatda Nizami kimi dahi şairlərin irihəcimli əsərlərinin əvvəlində verilmiş “Minacat”larda, meracnamələrdə, yəni “Peyğəmbərin meracı”nda, “Peyğəmbərin mədhi”ndə hansı məsələlər qoyulmuşdursa, məsaillərdə də eyni məsələlərdən bəhs olunmuşdur”. Həmişə olduğu kimi, bu dəfə də canlı folklor materialının həqiqətinə söykənən Sədnik Paşa Qurbaninin məsaillərinin sayını da dəqiqləşdirmişdir: “bizim arxivimizdə olan Qurbaninin 63 məsaili əsli Göyçənin Cil kəndindən olan, hazırda Şəmkir rayonunun Keçili kəndində yaşayan məşhur aşıq Qasımın oğlu, Cilli Müseyibin qardaşı Aşıq Əlidən toplanılmışdır. Həmin 63 məsailin ilk bəndlərində deyilir:
Məhəmməd dinini bəyan eylədi. Sidqinən çağırdı, saqi-kövsəri, Tamam dərdlərə dərman eylədi. Yaz ayında lalə bürüyər dağı, Mudəm səbzə olsun möminlər bağı. Doqquzuncu İmam Məhəmməd Tağı, Əliyən Nağını əyan eylədi. Havada kəşt edir Süleyman taxtı, Bilin ki, nə vaxtdı qıvlanın vaxtı. Məhəmmədə gələn Quran da haqdı,. Musa da Tövratı bəyan eylədi. Məsailin ayrı-ayrı bəndlərində Fatimeyi-Zəhra xatundan, Museyi Kazımdan, Sahibi Zamandan, on iki imamdan, Firudindən, Sulidindən, müqəddimatdan, müqərratdan, səkkiz namazından, Süleyman taxtından, Məhəmmədə (s.), gələn Qurandan, Qadir Sübhandan, Murtuza Əlidən (ə.), səkkiz cənnət otağından və digər dini məsələlərdən, müqəddəs şəxslərdən ətraflı bəhs olunur, Qurbani şerinin möhürbəndində 63 məsailin adı qeyd edilir. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı müəyyən etmişdir ki, Dirili Qurbanın məsail yaradıcılığı çox zəngin olmuş, bir sıra sənətkarlar, o cümlədən görkəmli şair Xəstə Qasım da bu janrdan faydalanmışdır. Qurbaninin 63 məsaili aşıq yaradıcılığında ölməz bir sənət incisidir. Həm də o dövrdə buna böyük ehtiyac vardı. Nizami kimi dahi şairlər irihəcmli əsərlərinin əvvəlində “Minacat”, “Peyğəmbərin nəti” kimi möcüzələrlə dolu islam dəyərləri xalqa poetik dillə çatdırırdılar. Yüksək dini təhsil almış ustad sənətkar Dirili Qurbani də məclisə daxil olanda ustadnamə yerində də dərin mündərəcəli məsaillərini söyləyirdi. Görkəmli sənətkar Dirili Qurbaninin ölməz əsəri olan məsaili Aşıq Abbasa da, Xəstə Qasıma da, Abdalgülablı Valehə də, Şəmkirli Aşıq Hüseynə də, Aşıq Ələsgərə də güclü təsir etmiş, onlar da bu səpkili peyğəmbərlərin möcüzələrindən bəhs edən əsərlər yaratmışlar. Tufarqanlı Abbasın və Xəstə Qasımın dini ustadnamələri, Şəmkirli Hüseynin zəncirləməsi və Aşıq Ələsgərin “Peyğəmbərin meracı” adlı şeirləri dediklərimizə misal ola bilər. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı Xəstə Qasım poeziyasının dərin təhlinini vermiş və bu qənaətə gəlmişdir ki, XVII əsrin sonu, XVIII əsrin əvvəlində sənət meydanına gəlmiş Tikmədaşlı Xəstə Qasım özünə qədər mövcud olan klassik ədəbiyyatdan, zəngin folklorumuzdan, folklorumuzun hərəkətdə olan, çevik və tez-tez dəyişmələrə məruz qalan aşıq sənətindən istənilən qədər faydalanmışdır. Həmin qaynaqlardan bəhrələnmiş, öyrənə-öyrənə, dərinləşə-dərinləşə dərya-dəniz olmuş, bir dağ kimi ucalmış, geriyə boylananda Nizami, Füzuli, Qurbani və Tufarqanlı Abbas kimi azman söz ustadlarını görmüş və bununla da öz sənət yolunu müəyyənləşdirmişdir. Xəstə Qasım sələflərinin poetik və melodik əsərlərindən təsirləndiyi kimi, onun xələfləri də şair-aşığın ədəbi irsinə söykənərək gözəl sənət nümunələri yaratmışlar. Xəstə Qasım sələflərinin yaradıcılığından faydalanmışdır. Bu hadisəni sənətkarların əsərlərindən öyrənmək daha faydalıdır. Ona görə ki, sənətkarlar əsərlərində hadisələrin düzgün bədii ifadəsini poetik dillə cilalayırlar. “Nizami yazır:
Zənn etmə, qocalsa düzgün olacaq.1 Xəstə Qasım həmin beytin təsiri ilə yazdığı qoşmasında fikrini belə ifadə edir: Əzəl yerdən çıxan əyri ağacı, Yüz min ustad rəndələsə düzəlməz”2 Xəstə Qasım yaradıcılığı ilə digər korifey sənətkarların yaradıcılığı arasında bağları arayan professor Sədnik Paşa Pirsultanlı belə bir tam nəticəyə gəlir ki, “Xəstə Qasım Füzuli yaradıcılığından təkcə bəhrələndiyini demir, fəxrlə onun nəslindən olduğunu söyləyir. Xəstə Qasım, eləcə də Dirili Qurbaninin və Tufarqanlı Abbasın yaradıcılığına böyük ehtiramla yanaşır. Qurbaninin poeziyasından təsirlənərək təcnislər, Tufarqanlı Abbas yaradıcılığından təsirlənərək cığalı təcnislər yaradır. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı “Xəstə Qasım və xələfləri” mövzusunda da geniiş şəkildə araşdırmış və bu nəticəyə gəlmişdir ki, “Xəstə Qasımdan sonra sənət meydanına gələn Aşıq Valeh, Aşıq Alı, Şəmkirli Aşıq Hüseyn, Molla Cümə, Yəhya bəy Dilqəm, Aşıq Ələsgər, Aşıq Hüseyn Bozarqanlı, Növrəs İman və başqaları onun sənətkarlığından faydalanmış, şeir xəzinəsindən istifadə etmiş, onu özlərinə ustad seçmişlər. Tədqiqatçı alim nəticədə göstərir ki, Xəstə Qasımda bu cür mükəmməl sənət inciləri çoxdur. Aşıq poeziyasında cığalı təcnisin ən mükəmməl nümunələri onunkudur. Müstəzad təcnisin ilkin nümunəsini Xəstə Qasım yaratmışdır. Xəstə Qasım aşıq yaradıcılığında elə örnəklər, elə nümunələr yaratmışdır ki, o nəinki aşıq yaradıcılığına, eləcə də yazılı ədəbiyyata da güclü təsir göstərmişdir. Xəstə Qasım yaradıcılığı ilə bədii-estetik, poetik-intellektual ünsiyyəti yarım əsrdən artıq bir dövrü əhatə edir. Üç mərhələni əhatə edən bu müddət ərzində alimin sənətkar haqqındakı fikirləri təkmilləşmiş, cilalanmış və Azərbaycan “Xəstəqasımşünaslığının” ən etibarlı məhək daşlarına çevrilmişdir. Ümumiyyətlə Xəstə Qasım zəngin ədəbi irs yaratmış vətənpərvər və əməksevər, əbədiyaşar sənətkardır. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı Tikmədaşlı Xəstə Qasım və onun sələfi olan Dirili Qurbani haqqında verdiyi elmi-nəzəri təhlil çox məzunlu və ideyalıdır. Bu da olduqca təbii və əhəmiyyətlidir. Ona görə ki, filologiya elmləri doktoru, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının folklorşünaslıq sahəsində fədəkar fəaliyyətinin söhbəti çoxdan Azərbaycanın sərhədlərini aşaraq Orta Asiya, Avropa və Amerikaya qədər yayılmış, Azərbaycan və ümumtürk folklorunun saysız-hesabsız mövzularına baş vurmuş, folklor yaddaşını bədii söz yaradıcılığı və sənət hadisəsi kimi bütün tematik istiqamətlərdə təhlil etmişdir. Folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultanlı Azərbaycan aşıq şeirini, saz-söz nəhənglərini, folklorumuzun zəngin janrlarını, möhtəşəm söz abidələrini bütün ömrü boyu araşdırmışdır. İstisnasız olaraq hər dəfə yeni söz demişdir: folklora aramsız canlı elmi-praktiki ünsiyyət onun əldə etdiyi elmi-nəzəri nəticələri də aramsız inkişaf etdirmiş və bu da öz növbəsində prof. S.Pirsultanlının Azərbaycan humanitar-filoloji düşüncəsinə fasiləsiz olaraq daxil etdiyi elmi tezisləri dinamik hadisəyə çevirmişdir. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı “Aşıq Şəmşirin poetik aləminə səyahət” adlı monoqrafiyasını 2008-ci ildə çap etdirib oxucuların mütailəsinə vermişdir. Aşıq Şəmşir XX əsrin görkəmli saz-söz ustalarından biridir. Aşıq Şəmşirin hansı yaradıcı qaynaqlara əsaslandığını və zəngin poeziya yaratdığını müəllif çox ətraflı təhlil edir. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı yazır: “Hər kəs mühitinin oğludur. Aşıq Şəmşir yurdumuzun ən gözəl rayonunda, Kəlbəcər dağlarının dilbər guşəsi olan Dəmirçidam kəndində dünyaya göz açmış, sonra atası aşıq-şair Qurban təbiətin ən səfalı guşəsi olan Ağdaban kəndinə köçmüşdür. Nəsil bu yerdə, Çayqovuşanda əbədi binələnmişdir. Şəmşir gözünü açıb Dəlidağı, Mənsili, Qoşqarı, Qonuru, Lülparı, neçə-neçə belə möhtəşəm dağları görmüşdür. Şəmşirin həyatı, ədəbi irsini, həyat fəlsəfəsini aydınlaşdırmaq üçün onun dərs aldığı amilləri bircə-bircə göz önünə gətirmək lazımdır. Onun ilk bəhrələndiyi qaynaq yaradıcılıq qaynağı, nəsil səcərəsidir. Hər şeydən əvvəl, Aşıq Şəmşir dövrünün azman sənətkarı, hər zaman Aşıq Ələsgərlə bir olan, yanaşı duran atası Ağdabanlı Qurbanın sazının, sözünün səsi ilə yatıb oyanmışdır. O, şeir dilini ulu babası, atası Qurbanın və özünün kövrək misralarla dünyaya gətirdiyi dağlar şeirləri ilə açmışdır.” Aşıq Şəmşirin ulu babası Miskin Abdaldan, atası Ağdabanlı Qurbandan başlayaraq nəsil səcərəsi kitabda düzgün həllini tapmışdır. Aşıq Şəmşirin poetik aləminin şərhi və ümumiləşdirilməsi, yaradıcılıq yolunun təhlili səmərəlidir. Aşıq Şəmşir sələflərinin, müasirlərinin və xələflərinin hər birinin yaradıcılığını qiymətləndirən el sənətkarıdır. Aşıq Şəmşirin sənət aləmi, poetik aləmi o qədər zəngindir ki, başqa yaradıcı aşıqlara yanaşmaq üsulu ilə yanaşıb söz demək mümkün deyildir. Hətta onların poetik yaradıcılığını qiymətləndirərkən deyilən sözü də təkrar etmək olmaz. Aşıq Şəmşir zəngin yaradıcılıq yolu keçmiş, ümumxalq məhəbbəti qazanmış sənətkardır. Onun yaradıcılıq yolu monoqrafiyada ətraflı şərhini tapmışdır. Folklorşünas tədqiqatçı Sədnik Paşa Pirsultanlının fəaliyyətində Nizami Gəncəvi dünyasının şərhini verib ümumiləşdirmək səmərəli əməyin bəhrəsidir. Görkəmli şərqşünas, filologiya elmləri doktoru,professor Rüstəm Əliyev yazır: “Bədii və fəlsəfi təfəkkürümüzün işıqlı ədəbiyyatını yaradan dahi şairimiz Nizami Gəncəvi eyni zamanda bütün bəşəriyyətə mənsub sənətkardır. Onun öz əsərlərində tərənnüm etdiyi, poetik zirvələrə ucaldığı müqəddəs arzu və amallar, insanpərvərlik, əsil humanizm ideyaları hər bir şüurlu bəşər oğluna xas olan nəcib hissələrdir. Ona görə də bəşəriyyət və onun mədəniyyəti yaşadıqca Nizami də yaşayacaqdır. Nzami kimi sənətkarlar yalnız bir xalqa yox, ümumiyyətlə,bəşəriyyətə tarixlər boyu çox nadir hallarda qismət olur”1 Nizami Gəncəvinin əsərləri, xüsusilə “Xəmsə”si dünya ədəbi-fəlsəfi fikrinin gövhəridir. “Xəmsə” özü bir kainatdır, varlıq aləminin bədii-fəlsəfi, estetik-ədəbi güzgüsüdür. Buna görə də “Xəmsə” əbədi yaşayacaqdır. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı 1976-cı ildə “Nizami və folklor” kitabını nəşr etdirmişdir. Kitab dövrü mətbuatda mütəxəssislər tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Onun 1983-cü ildə nəşr etdirdiyi “Nizami və xalq əfsanləri” adlı kitabı folklorşünaslığın faydalı nümunəsidir. Professor Abbas Səmədov və İsfəndiyar Sadıqov nizamişünaslığın “Sədnik Paşa həqiqəti” haqqında hələ 1983-cü ildə yazmışdır: “Folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultanlının Nizami Gəncəvi ədəbi irsində xalq yaradıcılığından istifadə motivlərini, folklorla bağlılıq problemlərini araşdırması tamamilə təbiidir, müasir dövrün folklorşünaslıq elminin qarşısında qoyduğu mühüm məsələlərin həllinə cavab vermək baxımından yüksək qiymətləndirilməlidir.” “Nizami çeşməsinin folklor qaynaqları” adlı bu məqalədə Sədnik Paşa Pirsultanlının tədqiqatı ətraflı təhlil edilir, yüksək qiymətləndirilir. Ona görə ki, tədqiqatçı folklorşünasın fəaliyyəti çox səmərəli olmuş, problemin elmi-nəzəri həllini ətraflı vermişdir. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının ardıcıl şəkildə apardığı nizamişünaslıq araşdırmalarının uğurları Abbas Səmədovu “Nizami və xalq əfsanələri” kitabını yenidən dəyərləndirməyə, əslində isə nizamişünaslığın araşdırmalarının uğurları Abbas Səmədovu “Nizami və xalq əfsanələri” kitabını yenidən dəyərləndirməyə, Nizamişünaslığın “Sədnik Paşa həqiqətini” bir daha təsdiq etməyə sövq etmişdir. Professor Abbas Səmədov yazır: “Nizami və folklor probleminin tədqiqata cəlb edilməsi nizamişünasları həmişə düşündürmüş, bu sahədə bir sıra uğurlu axtarışlar aparılmış, maraqlı əsərlər yazılmışdır. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının tədqiqatı çox əhəmiyyətlidir. Ona görə ki, tədqiqatı tarixilik və elmilik prinsipləri əsasında aparmış, hadisələrin elmi-nəzəri şərhini ətraflı vermişdir”. Bu sahədə professor Sədnik Paşa Pirsultanlının fəaliyyətini yüksək şəkildə qiymətləndirən A.Səmədov göstərir ki, “folklorşünasa xas olan cəsarət və səbirlilik, dözüm və diqqətlilik, yalnız Azərbaycanın deyil, Qərbi Azərbaycanda, Gürcüstan, Şimali Qafqaz, Dağıstan və Orta Asiyanı oba-oba, oymaq-oymaq dolanmaq, ağsaqqal babalarla, ağbirçək nənələrlə, nurani ata və analarla söhbət etmək, elin mənəvi sərvəti olan folklor nümunələrini, xüsusilə əsatir və əfsanələri toplamaq istedadlı folklorşünas-pedaqoq Sədnik Paşayevə müəyəssər olan yüksək keyfiyyətlərdir. Onun “Gənclik” nəşriyyatı tərəfindən bu günlərdə nəfis şəkildə çap olunmuş “Nizami və xalq əfsanələri” kitabı ciddi elmi axtarışların və səmərəli əməyin məhsuludur”1 Filologiya elmləri namizədi Əli Cəfərli nizamişünaslığın “Sədnik Paşa həqiqətlərini” Azərbaycan elmi zərurətinin gerçəkləşməsi, alimin öz zamanının çağırışına hay verməsi, öz intellektini milli həqiqətlərlə kökləməsi kimi səciyyələndirmişdir: “Sədnik Paşayev əsasən, Azərbaycan aşıq poeziyasının və musiqisinin tədqiqatçısıdır. Lakin Azərbaycan folklorşünaslığında bir boşluğu- əsatir, əfsanə və rəvayətlərin hələ tam halda toplanılmadığını gördükdə üzünü rayonlara, kəndlərə, obalara tutdu, qədim qalalarımız, göl, çay, qaya, dağ, daş və s. haqqında yaranmış əfsanələri toplamağa başladı. Folklorşünas təkcə əfsanələrin toplanması və nəşri ilə məşğul olmur, bu sahədə tədqiqat da aparır. Biz bu işin nəticəsini həmin kitablardakı müqəddimə və bölgülərdə də görürük. Bu bölgülər içərisində ən əsaslı və dəqiqi əfsanələrin sayına görə çoxluq təşkil edən “Nizami mövzuları ilə səsləşən əfsanələr” və “Koroğlu” eposu ilə səsləşən əfsanələr”dir. Nəhayət, müəllifin topladığı material Nizami süjet və motivləri ilə Azərbaycan xalq əfsanələrinin qarşılıqlı-müqayisəli tədqiqinə dair elmi məqalələri “Nizami və xalq əfsanələri” monoqrafiyasının yaranmasına səbəb oldu”. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının Nizamişünaslıq araşdırmaları, təqribən, XX əsrin 70-ci illərinin ortalarından başlanmış və 80-ci illərin ortalarına qədər sürətli şəkildə davam etmişdir. Bu araşdırmalar iki kitab və çoxsaylı məqalələri əhatə edir. Böyük Azərbaycan şairi, dahi Nizami Gəncəvinin ziyası ilə nurlanan, ondan ilham alan Sədnik müəllim səmərəli axtarışlarını ondan əsirgəmir. Buna görə də Sədnik müəllimin ömür tacının on ili dahi Nizami Gəncəvi yaradıcılığının tədqiqinə həsr edilmiş, qiymətli məqalələr, xatirələr, monoqrafiyalar çap olunub oxuculara hədiyyə verilmişdir. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının açdığı bu şərəfli yol “Nizaminin əfsanə-əfsanənin Nizami dünyası” yoludur, ictimaiyyətə dərin hörmət və məhəbbət kəşfi yoludur. Bu yol şərəfli, səfalı və tərbiyəvi yoldur. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının 20 fevral 1979-cu il tarixli “Kirovabad kommunisti” qəzetində verilən “Nizaminin ədəbi irsi öyrənilir” müsahibəsi çox maraqlı və əhəmiyyətlidir. Ona görə ki, Nizami Gəncəvi irsinin öyrənilməsi yollarının şərhi səmərəli verilir. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunda məzmunlu və ideyalı məqaləsi dərc olunmuş, həmin məqalə onun “Azərbaycan folkloruna dair tədqiqlər”adlı 2006-cı ildə çap olunan monoqrafiyasında da (səh.10-17) verilmiş, oxuculara hədiyyə edilmişdir. Onun bu elmi-nəzəri sahədə çox maraqlı və əhəmiyyətli məqalələri və kitabları nəşr olunmuşdur. Görkəmli folklorşünas, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Nizami Gəncəvi (1141-1209) haqqında çox faydalı əsərləri vardır. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı müxbirlə müsahibəsində hadisələrin ətraflı şərhini verir və deyir: “Hörmətli müxbir! Mən bir qayda olaraq, toplama və tədqiqat işlərini üzvi surətdə, əlaqəli şəkildə aparmağa çalışıram. Son axtarışlar bir daha təsdiq edir ki, Nizami irsi xalqımızın məişətinə,folkloruna, mənəvi varlığına möhkəm daxil olmuşdur. Xalqda Nizami mövzuları ilə səsləşən əfsanələr çoxdur. Bunlar toplandıqca Nizami və xalq ədəbiyyatı mövzularında yeni tədqiqat əsərləri yazmaq üçün imkan artır. Sualınıza cavab olaraq onu deyə bilərəm ki, bu yaxınlarda 6 çap vərəqi həcmində “Nizami və xalq əfsanələri” adlı eyni tədqiqat əsərimi yazıb nəşriyyata təqdim etmişəm”. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı. Nizami və folklor. Bakı, “Bilik, 1976 (kitab); S.P.Pirsultanlı. Nizami və xalq əfsanələri. Bakı, Gənclik, 1983 (kitab); С.П. Пирсултанлы. Низами и Азербайджанские народные предания «Ворросы восточного литературоведения и текстологии» (сб.ст). Москва, АН ССР Институт Востоковедения, 1975. (Bu məqalənin təkrar nəşri üçün bax. S.P.Pirsultanlı. Azərbaycan folkloruna dair tədqiqlər. Gəncə, “Pirsultan” 2006, s. 10-17); S.P.Pirsultanlı. Nizaminin ədəbi irsi öyrənilir (alimlə müsahibə). “Kirovabad kommunisti” qəzeti. 20 fevral, 1979. (Bu məqalənin təkrar nəşri üçün bax. S.P.Pirsultanlı. Azərbaycan folkloruna dair tədqiqlər. Gəncə, “Pirsultan” 2006, s.43-47); S.P.Pirsultanlı. Bədii yaradıcılıq və əfsanə. “Kirovabad kommunisti” qəzeti. 31 avqust, 1979. (Bu məqalənin təkrar nəşri üçün bax. S.P.Pirsultanlı. Azərbaycan folkloruna dair tədqiqlər. Gəncə, “Pirsultan” 2006, s.48-52); S.P.Pirsultanlı. Nizami və xalq əfsanələri. “Kirovabad kommunisti” qəzeti. 6 dekabr, 1979. (Bu məqalənin təkrar nəşri üçün bax. S.P.Pirsultanlı. Azərbaycan folkloruna dair tədqiqlər. Gəncə, “Pirsultan” 2006, s.18-23); S.P.Pirsultanlı. Nizami və ozan-aşıq sənəti. “Kirovabad kommunisti” qəzeti. 22 dekabr, 1979. (Bu məqalənin təkrar nəşri üçün bax. S.P.Pirsultanlı. Ozan-aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar. 2 cilddə, I cild. Gəncə “Pirsultan”, 2002, s. 38-44); S.P.Pirsultanlı.Əfsanələrdə qalan izlər. “Kirovabad kommunisti” qəzeti. 19 mart, 1980. (Bu məqalənin təkrar nəşri üçün bax. S.P.Pirsultanlı. Azərbaycan folkloruna dair tədqiqlər. Gəncə, “Pirsultan” 2006, s.59-63); S.P.Pirsultanlı. “Leyli və Məcnun” poeması və nakam məhəbbət əfsanələri. “Kirovabad kommunisti” qəzeti. 8 avqust, 1980. (Bu məqalənin təkrar nəşri üçün bax. S.P.Pirsultanlı. Azərbaycan folkloruna dair tədqiqlər. Gəncə, “Pirsultan” 2006, s.32-37); С.П.Пирсултанлы. Низами и народные легенды. Газ. «Кировабадский рабочий», 19 август. 1980 (Bu məqalənin təkrar nəşri üçün bax. S.P.Pirsultanlı. Azərbaycan folkloruna dair tədqiqlər. Gəncə, “Pirsultan” 2006, s.74-76); S.P.Pirsultanlı. “Yeddi gözəl” ilə səsləşən əfsanələr. “Kirovabad kommunisti” qəzeti. 3 sentyabr, 1980. (Bu məqalənin təkrar nəşri üçün bax. S.P.Pirsultanlı. Azərbaycan folkloruna dair tədqiqlər. Gəncə, “Pirsultan” 2006, s.38-42); S.P.Pirsultanlı. qəz, 17 oktyabr, 17 oktyabr, 1980. (Bu məqalənin təkrar nəşri üçün bax. S.P.Pirsultanlı. Azərbaycan folkloruna dair tədqiqlər. Gəncə, “Pirsultan” 2006, s.29-31); Filologiya elmləri doktoru, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının folklorşünas alim keyfiyyətləri və Nizami dühasının Azərbaycan milli bədii düşüncə tarixində öyrənilməsi sahəsindəki şərəfli xidmətləri çox gözəldir və ali məktəblərdə öyrənilməsi lazımdır. Folklorşünas alimin nizamişünaslıq görüşlərini və “Nizami və folklor” sahəsindəki araşdırmalarında şifahi və yazılı ədəbiyyatla bağlı elmi-nəşri ideyasının gənc nəslə öyrətmək müasir dövrümüzün əsas kəşflərindən biridir. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı tədqiqatlarında Nizami yaradıcılığının folklor qaynaqları məsələsini çox ciddi elmi problem kimi təhlil edir, həlli yollarını göstərir. Azərbaycan folkloruna bütün yaradıcılığı ilə sıx bağlı olan professor Sədnik Paşa Pirsultanlı Nizami və Azərbaycan şifahi ədəbiyyatı, Nizami irsinin öyrənilməsini mürəkkəb problemlərdən biri hesab edir və bu sahədə çox məsuliyyətli çalışır. Ona görə ki, bu problemin müasir elmi tələblər səviyyəsində öyrənilməsi mütləq lazımdır. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı Nizami Gəncəvinin folklorla əlaqəsini üç qrupda şərh etməyin zəruriliyini göstərir:
Folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultanlı epos və dastan haqqında bəhs edir, maraqlı izahat verir. Onun epos və dastan haqqındakı şərhi müasir tələblərə cavab verir, həm də gənc nəsli razı salır. AMEA-nın müxbir üzvü, professor Nizami Cəfərov yazır: “Epos”, sadəcə, dastan deyil, müxtəlif süjetlər, motivlər verən, mənsub olduğu xalqın ictimai-estetik təfəkkürünü bütövlükdə ifadə edən möhtəşəm dastan potensiyasıdır.”1 Görkəmli Azərbaycan alimi, professor Hüseyn İsmayılov “dastan” janrı haqqında yazır: “Dastan” adı altında dayanan ədəbi hadisə faktı əski epik ənənənin etnik işarəvi və modelləşdirici sistemini saxlamaqda bu terminlə anlaşılan ədəbi forma və məzmuna-diferensial mətn tipinə transformasiya olunmuşdur”.2 Professor Azad Nəbiyev “epos” anlayışının çox mürəkkəb olmasını folklor-mifoloji düşüncəsilə əlaqədar şərh edir və yazır: “Epos yaradıcılığı əski dünyanın inkişaf etmiş sivil yüksəlişinin yaddaşda əks olunmuş bədii modeli idi. Bu modeldə bir çox estetik, mənəvi-əxlaqi, etik və hüquqi dəyərlər cəmləşmişdir”2 Alimlərin verdikləri elmi-nəzəri məlumatdan aydın olur ki, “epos” üç məna səviyyəsini əhatə edir:
Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı yazır ki, hər bir xalqın eposu həmin xalqın epik düşünməsinin bütöv sistemidir, eposun ilkin zəminini əsatirlər (miflər) təşkil edir. Nizami yaradıcılığı da Azərbaycan eposu sisteminə aiddir, Azərbaycan eposu elə möhkəm bağlıdır. Bunu ayırmaq qətiyyən olmaz. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” poemasının xalq dastanlarının əsasında yarandığını göstərərək yazır: “Ümumiyyətlə, Azərbaycan eposunun inkişaf mərhələlərinin keçdiyi yolu öyrənməkdə yazılı bir mənbə kimi Nizaminin əsərləri, xüsusilə “Xosrov və Şirin” poeması böyük əhəmiyyətə malikdir. “Xosrov və Şirin” poeması prinsip etibarı ilə xalq dastanının ayrı-ayrı mərhələlərinə və şəkil xüsusiyyətlərinə uyğun bir tərzdə yaradılmışdır. Belə bir mülahizə yürütməyə əsas verən səbəb odur ki, Nizami həmin qədim abidədən istifadə edərkən, öz əsərinin əvvəlindən axırına qədər dastan yaradıcılığı prinsiplərinə yerli-yerində riayət etmişdir. Bizə elə gəlir ki, indi məlum olmayan, varlığını ehtimal etdiyimiz həmin dastan öz tipinə görə məhəbbətlə qəhrəmanlığın hüdudlarında dayanan bir dastan imiş”.3 Pofessor Sədnik Paşa Pirsultanlı “Nizami və Azərbaycan eposu” problemini öyrənməkdə həmişə səmərəli davam etmiş və problemin həlli haqqında faydalı əsərlər yazıb tövsiyyələr vermişdir. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı folklorşünaslıq axtarışları ilə ardıcıl və səmərəli məşğuldur. O, neçə illər bundan əvvəl yazdığı və haqqında bəhs etdiyi problemlərə təkrar qayıdır, onların müasir dövrlə vəhdətdə şərhini verir. Folklorşünas alim Azərbaycan aşıq yaradıcılığı ilə xüsusi məşğul olur, faydalı tədqiqat əsərləri yazır. Onun “Aşıq Ələsgər”, “Tikmədaşlı Xəstə Qasım”, “Nizami Gəncəvi və folklor”, yazılı və şifahi ədəbiyyatın əsas problemləri mövzularında apardığı araşdırmalar, tədqiqatlar çox maraqlı və əhəmiyyətlidir. Filologiya elmləri doktoru, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının yaradıcılığı ardıcıl inkişaf edir, zənginləşir və parlaq uğurlar qazanır. Ona görə ki, məsuliyyətli publisist, tədqiqatçı, folklorşünas, mahir pedaqoq, filologiya elmləri doktoru, professor Sədnik Paşa Pirsultanlı səmimi, halal, əməli saleh, xeyirxah, qayğıkeş, vətənpərvər, əməksevər, əsl alim, ziyalı, müəllim, ailə başçısı, müdrik insandır. Sədnik müəllim folklor məsələlərini toplamaqdan, araşdırmaqdan, tədqiq etməkdən, monoqrafiya, dərslik, dərs vəsaiti yazıb nəşr etdirməkdən estetik zövq alır, ümumxalq məhəbbəti qazanır. Vətən və xalq sevgili professor Sədnik Paşa Pirsultanlı parlaq uğurlar zirvəsində yaşayır, yaradır və parlaq uğurlar qazanıb sevilir. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının yaradıcılığı və əmək fəaliyyətinin şərhi onun elmi-nəzəri ideologiyasının müqəddəsliyini, paklığını, düzlüyünü, qayğıkeşliyini, səmimiyyət və təvazökarlığını, görkəmli elm, maarif, mədəniyyət xadimi olduğunu təsdiqləyir, ona ümumxalq məhəbbəti qazandırır və fəaliyyətində parlaq uğurlar işığı pərvazlandırır! Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının həyatı, ömür yolu, geniş pedaqoji fəaliyyəti, folklorşünaslığı öz səyi və təşəbbüskarlığı ilə diqqəti cəlb etmiş, xoş təəssürat yaratmış, parlaq uğurlar qazandırmışdır. Ona görə ki, Sədnik müəllim, paklıq, ülvilik, ideallıq, müqəddəslik rəsmi, həyatı, işi, fəaliyyəti, nəhayətsiz axtarışları parlaq nümunələr zirvəsinin Günəş şöləsidir. Ona parlaq uğurlar arzulayırıq! Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|