AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

I mühazirə
 
 
 
82
24.
 
Указы Кубинских ханов. Тбилиси: 1937 
25.
 
Шеремет В.И. Турция и Андронопольский мир 1829 г. М.: 1975 

Şimali Azərbaycan  
XIX əsrin 40-70-ci illərində  
 81 
t.e.d. L.L.Həsənova 
dos. F.M.Əliyeva 
 
II. ŞİMALİ AZƏRBAYCAN XIX ƏSRİN  
40-70-ci İLLƏRİNDƏ  
 
1) 40-cı illərin islahatları və onların mahiyyəti  
 
1. 10 aprel 1840-cı il inzibati-məhkəmə islahatının hazırlanması 
və həyata keçirilməsi 
2. Çarizmin yerli feodallarla ittifaqa girməsi. 6 dekabr 1846-cı 
il fərmanı 
3. 1847-ci il Kəndli Əsasnamələri 
 
 
1. 10 aprel 1840-cı il inzibati-məhkəmə islahatının 
 hazırlanması və həyata keçirilməsi 
 
Rusiyanın Azərbaycan torpaqlarının işğalı prosesində 
həyata keçirdiyi siyasi xəttinin  əsas cəhəti xanlıqların ləğvi ilə 
bərabər xanlıq üsul-idarəsinin aradan götürülməsi idi. Xanlıq 
idarəçiliyi kommendant idarə sistemi ilə  əvəz edilmiş, 
xanlıqların yerində yeni inzibati bölgü – əyalətlər yaranmışdı. 
Ləğv edilən hər bir xanlıq  əvəzinə yalnız bir əyalət yaradılırdı. 
Azərbaycan  ərazisində yaradılan  əyalətlərin idarəsi üçün əyalət 
rəisi vəzifəsi təsis edilmişdi. Bir qayda olaraq bu vəzifə 
əyalətdəki rus qarnizonunun komandiri – komendanta həvalə 
edilirdi. Komentdant yalnız xristian məzhəbindən olan mayor, 
podpolkovnik və ya polkovnik rütbəli zabitlərdən təyin edilirdi. 
Belə inzibati idarə sistemi komendant idarə sistemi adlanırdı. 
Rus rəsmi sənədlərində bu inzibati sistem «hərbi-xalq rejimi» 
adlansa da, bu əslində hərbi işğal rejimi idi. 
Əyalət rəisləri – komendantlar çox geniş  səlahiyyətlərə 
malik idilər. Bu səlahiyyət aşağıdakılardır: onlar qəza rəisi 
idilər, keçmiş xan divanına məxsus torpaqların, müxtəlif 
əmlakların, o cümlədən neft və duz mədənlərinin, balıq 
vətəgələrinin və s., keçmiş xanların müsadirə edilmiş əmlaklarının 
– torpaqlar, kəndlər, rəncbərlər, təsərrüfatların; Rusiya əleyhinə 
II mühazirə 
 
 
82
çıxışlarda iştirakına görə sürgün edilmiş yerli ali təbəqənin 
əmlaklarının idarə edilməsi; vergilərin təqsim edilməsi və 
yığılması; yeni vergi və mükəlləfiyyətlərin təsisi və s. Komendant 
Əyalət məhkəməsində  sədrlik edirdi. Xanlıqlar ləğv edilsə  də, 
xanlıqların dövründə mövcud olan inzibati sistem – mahal 
bölgüsü saxlanılmışdı, odur ki, mahal naiblərinin təyinatı  və ya 
işdən çıxarılması da komendantın səlahiyyətində idi. Komendant, 
müxtəsər desək, keçmiş xanlara məxsus bütün hüquq və 
səlahiyyətlərə malik idi. Lakin onlar xandan fərqli olaraq dövlət 
başçısı deyildilər və  həm də hökumət qarşısında məsul idilər, 
onlar məsuliyyətə cəlb edilə bilərdilər. 
Komendant idarə sisteminə komendantdan əlavə böyük bir 
məmurlar ordusu da daxil idi: komendantın köməkçisi, 
polismeyster, əyalət təsərrüfatının başçısı mahal naibləri və s. 
Azərbaycanda xanlıqlar dövründə  məhkəmə  işləri ruhani 
zümrəsinin  əlində idi. Bundan əlavə ali ruhani zümrəsi 
ruhaniləri vəzifəyə təyin və azad edirdi, vəqf təsərrüfatına rəh-
bərlik edir, xüms və zəkatın toplanması və bölünməsinə nəzarət 
onların ixtiyarında idi. Qazılər sırf inzibati funksiyalar yerinə 
yetirirdilər.  
Komendant idarə sistemində  şəriət məhkəmələri 
saxlanılsa da, onların təsir dairəsi daraldılmışdı.  
Komendant idarə sistemi hərbi işğal rejimi idi. Odur ki, 
bu rejim ölkədə mövcud olan ictimai münasibətləri qeyri-
obyektiv mövqedən qiymətləndirirdi. Məlum olduğu kimi XIX 
əsrin  əvvəllərində Azərbaycan bəy və  ağaları torpaq sahibləri 
idilər və onlar cəmiyyətin sosial-silki strukturunda çox mühüm 
rol oynayırdılar. Rusiyanın Azərbaycandakı  hərbi orqanları 
işğalın ilk günlərindən yerli feodalların torpaq sahibliyi, siyasi 
və silki hüquqlarını  təhrif etməyə  və  məhdudlaşdırmağa 
çalışırdılar. Yerli feodallara qarşı siyasi və iqtisadi təzyiq 
vasitəsi kimi «idarəçilik» tezisindən geniş surətdə istfadə 
edilirdi. Bu tezisə görə yerli feodlların böyük bir hissəsi 
torpağın sahibi və mülkiyyətçisi deyil, yalnız xəzinə (dövlət) 
kəndlilərinin idarəçisi sayılırdılar. Odur ki, Azərbaycan bəyləri 
1826-cı ilin iyununda başlanan «ümumi müsəlman üsyanının» 
fəal iştirakçıları idilər. Azərbaycan bəylərinin böyük hissəsinin 

Şimali Azərbaycan  
XIX əsrin 40-70-ci illərində  
 83 
Rusiyaya düşmən münasibəti bəylərin torpaqlarının müsadirəsi 
və özlərinin isə  cəzalandırılması ilə  nəticələnmişdi. 13 iyul 
1830-cu il Ali Qanunu ilə II rus-İran müharibəsi dövründə 
antihökumət çıxışlarda iştirakına görə  cəzalandırılan bəylərin 
əhfi və müsadirə edilmiş torpaqların qismən qaytalırması bir 
növ feodallarla yaxınlaşma xətti olsa da, XIX əsrin 30-cu 
illərində Rusiya Azərbaycan bəylərinin silki hüquq və 
imtiyazlarını  rəsmi olaraq tanımadığı üçün onlar Rusiyanın 
müstəmləkə siyasətini həyata keçirməkdə sosial dayağı ola 
bilməzdildər. Odur ki, Azərbaycan bəyləri XIX əsrin 30-cü 
illərində Azərbaycanda baş verən azadlıq hərəkatında fəal 
iştirak edirdilər.  
XIX  əsrin  əvvəllərində Azərbaycanın Rusiya tərəfindən 
işğalından  ən çox əziyyət çəkən, sözsüz ki, ölkə  əhalisinin 
böyük  əksəriyyətini təşkil edən kəndlilər idi. Xanlıqlar 
dövründən qalma ənənəvi feodal istismarına müstəmləkə zül-
münün  əlavə edilməsi, yeni-yeni vergilər və mükəlləfiyyətlər 
qoyulması, vergilərin bölüşdürülməsi və  yığılmasında hər cür 
qanunsuzluq, yerli hakimiyyət orqanlarının özbaşınalığı 
Azərbaycan kəndində sosial ziddiyyətləri daha da 
kəskinləşdirmişdi. Təsadüfi deyil ki, 1829-1830-cu illərdə 
Zaqafqaziyada yoxlama aparan senatorlar qraf Kutaysov və 
Meçnikov müsəlman  əyalətlərində maliyyə-vergi sistemində 
çoxlu qanunsuzluq və özbaşınalıqların mövcudluğunu xüsusi 
ilə qeyd etmişlər. Senatorlar komendant idarə sistemini kəskin 
tənqid etmişdilər. Yerli idarədə himayə, məhkəmədə müdafiə 
olunmayan, hər  şeyi itirmiş xalqın hökumətə inamı itmişdi. 
Senatorlar Cənubi Qafqazda yeni idarəçilik sisteminə ke-
çilməsini hökumətə  məsləhət bilmişdilər. Lakin komendant 
idarə sisteminin ləğvi bu dövrdə həyata keçirilmədi. TəSAdüfi 
deyil ki, sosial şəraitin  ən gərgin olduğu  əyalətlərdə 
müstəmləkə zülmü əleyhinə güclü xalq üsyanları baş vermişdi. 
1830-cu ildə Car-Balakən, 1831-ci il Talış, 1837-ci il Quba, 
1838-ci il Şəki üsyanları.  
XIX əsrin 20-ci illərinin sonu – 30-cu illərin əvvələrində 
Cənubi Qafqazda idarəçiliyin yenidən qurulması  təklifi ilə 2 
layihə hazırlanır: 
II mühazirə 
 
 
84
1) I layihə gen. Paskeviç və senatorlardan P.S.Kutaysov 
və Y.S.Meçnikovun layihəsidir. 2) II layihə 1833-cü ilin 
mayında təqdim edilən – «Zaqafqaziya diyarı haqqında ümumi 
mülahizələr» adlı layihədir.  
Qafqazdakı rus qoşunlarının Baş komandanı general 
Paşkeviç buradakı idarəçilik sisteminin dəyişdirilməsi 
barəsində  hələ 1829-cu ildə  rəsmi orqanlar qarşısında məsələ 
qaldırmışdı. Paşkeviç komendant sisteminin dəyişdirilməsi ilə 
yanaşı, hüquq, məhkəmə  və idarəçilik sahəsində yerli xü-
susiyyətləri tamamilə ləğv etməyi və burada Rusiyanın mərkəzi 
quberniyalarındakına bənzər mərkəzləşdirilmiş idarəçilik 
sistemi yaratmağı  təklif edirdi. O, yerli xalqların adət və 
ənənələrini, dini və  mədəni xüsusiyyətlərini nəzərə almırdı. 
Onun fikrinə görə «müsəlmanlar imperiyanın eyni, ümumi 
qanunları  və  təsərrüfatının təsiri altında qaldıqca, Rusiya ilə 
daha çox yaxınlaşacaqlar». 
1829-1830-cü illərdə  Cənubi Qafqazında senator təftişi 
aparmış senatorlar Meçnikov və Kutaysov general Paskeviçin 
baxışlarını  bəyənmiş  və ona tərəfdar çıxmışdılar. Onların 
fikrincə, Cənubi Qafqazın idarəçiliyində  mərkəzləşdirmə  və 
ruslaşdırma prinsipi əsas tutulmalı idi, gərək Cənubi Qafqaz 
sakinləri rus kimi danışmağa, rus kimi düşünməyə və rus kimi 
hiss etməyə məcbur edilsinlər. 
I layihədə irəli sürülən məsələlərdən biri də diyarda 
çarizmin sosial bazasının yaradılması məsələsi idi.  
Azərbaycan bəylərinə etibar etməyən rus rəsmi dairələri 
Cənubi Qafqazda «təbii rus zadəganlarını yerləşdirmək» 
niyyətində idilər. 
II layihədə  də  Cənubi Qafqazda komendant rejiminin 
ləğvi və rus idarə sisteminin təsis edilməsi, sosial dayaq kimi 
«təbii rus zadəganlığının» yaradılması təklif olunurdu. Amma I 
layihədən fərqli olaraq II layihədə «müsəlman  əyalətlərində» 
«müsəlman zadəganlığının» yaradılması fikri irəli sürülürdü. 
Layihə müəlliflərinin fikrinə görə yerli azərbaycanlı torpaq 
sahiblərinin ancaq bir qisminin zadəgan imtiyazları tanınmalı, 
onlara yeni inzibati sistemdə ikinci dərəcəli vəzifələr tutmaq 
imtiyazı verilməlidir. 

Şimali Azərbaycan  
XIX əsrin 40-70-ci illərində  
 85 
Lakin yuxarıda söhbət açdığımız layihələr elə layihə 
olaraq qaldılar. Rusiya imperiyası Dövlət  Şurası bu layihələri 
yenidən işləmək üçün geri qaytardı. 
Nəhayət, 1837-ci ildə Dövlət  Şurası islahat işini senator 
baron Qana həvalə etdi. Senator Qan Cənubi Qafqazda yaşayan 
xalqlarda mövcud olan icitimai münasibətləri öyrənməyə  cəhd 
etmədi, Paşkeviç, Meçnikov və Kutaysovun layihələri  əsasında 
«Cənubi Qafqaz diyarının inzibati idarəçilyinin» layihəsini 
hazırlayıb 1838-ci ilin fevralında Dövlət  Şurasına təqdim etdi. 
Qanın təqdim etdiyi layihədə deyilirdi ki, guya xanlıqlar 
dövründə Azərbaycanda xanın iradəsindən başqa heç bir qayda-
qanun olmamışdır, guya azərbaycanlılar  şəriət məhkəmələrinə 
müraciət etmirlər, guya rus məmurları  və rus idarələri  əyalət 
məhkəmələrində mövcud olan süründürməçiliyi azaldacaq və 
əhalini «bəxtəvər edəcəkdir». 
Qan layihəsinin başlıca məğzi ondan ibarət idi ki, 
hökumət yerli bəylərə  və digər imtiyazlı zümrəyə arxalanmaq 
siyasətindən imtina edirdi. 
Çar I Nikolay 10 aprel 1840-cı ildə islahatın layihəsini 
təsdiq edir və layihə qanun qüvvəsini alır. 10 aprel qanunu 
«Qafqaz diyarının idarə olunması üçün təsisat» adlanır. 
10 aprel 1840-cı il inzibati-məhkəmə islahatına görə 
Cənubi Qafqaz inzibati cəhətdən 2 yerə bölündü: 1) Gürcüstan-
İmeretiya quberniyasına; 2) Xəzər vilayətinə. 
Azərbaycan torpaqları vahid inzibati bölgüdə birləşdiril-
mirdi. Yeni inzibati bölgü yerli sosial-hüquqi, etnik və mədəni 
xüsusiyyətləri çox az nəzərə almışdı. Belə ki, Azərbaycanın 
Şirvan, Qarabağ,  Şəki, Talış, Bakı, Quba və  Dərbənd qəzaları 
Dağıstan hərbi dairəsinin Xəzər vilayətinin tərkibinə daxil 
edilmişdi, amma Yelizavetpol, Naxçıvan,  İrəvan və Balakən 
qəzaları isə Gürcü-İmeretiya quberniyasına daxil edilmişdi. 
Burada bir məsələni xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, 
1828-ci il martın 21-də I Nikolayın  əmri ilə Azərbaycan 
torpaqları – İrəvan və Naxçıvan xanlıqları «erməni vilayəti» 
adlı bir inzibati bölgüdə birləşdirilmişdi. 10 aprel 1840-cı il 
inzibati-məhkəmə islahatına görə isə «erməni vilayəti» ləğv 
edilir, onun yerinə İrəvan və Naxçıvan qəzaları yaradılırdı. 
II mühazirə 
 
 
86
Baş  İdarə  Şurasına 10 aprel 1840-cı il islahatına uyğun 
olaraq yerli feodalların torpaq hüquqlarını nizamlamaq 
səlahiyyəti verilmişdi. 
Transqafqazda yeni inzibati islahata görə quberniya, vilayət 
və  qəza idarələri ciddi surətdə daxili Rusiya quberniyalarındakı 
idarəçiliyə müvafiq qurulurdu. Odur ki, yerli bəylərdən olan 
divanbəyləri, mahal naibləri və b. vəzifələrindən azad edilirlər və 
onlar rus məmurları ilə  əvəz olunurlar. Mahal naiblərinin yerinə 
sahə iclasçıları vəzifəsi təsis edilmişdi. 
Sahə iclasçıları ruslaşdırma siyasətinin  əsas icraçıları 
idilər. Dövlət onlara müəyyən torpaq sahəsi ayırırdı  və bu 
torpaq sahələrinin  əkilib-becərilməsi həmin torpaqlarda 
yaşayan rəiyyətlərin öhdəsinə düşürdü. 
Beləliklə, Azərbaycan bəyləri yeni islahata görə 
idarəçilikdən kənarlaşdırıldı, bu isə onu sübut edirdi ki, Rusiya 
yerli bəylərə arxalanmaq siyasətindən imtina etmişdi və sosial 
dayağı indi yerli deyil, burada yerləşdiriləcək gəlmə rus 
zadəganlığında görürdü. 
10 aprel 1840-cı il islahatında məhkəmə sistemində ciddi 
dəyişiklik edilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Azərbaycanda 
əsrlərdən bəri mövcud olan məhkəmə sistemi rus məhkəmə 
sistemi ilə əvəz edilirdi. İndi məhkəmə işləri qəza, quberniya və 
dairə  məhkəmələrinə verilirdi. Məhkəmələr rus dilində 
aparılırdı, rus məhkəmə sistemi Azərbaycan  əhalisinə yad bir 
məhkəmə sistemi idi. İslahata görə müsəlman  şəriət qanunu 
qüvvədən düşürdü.  Şəriət məhkəmələrinin ixtiyarında yalnız 
kəbin-talaq və vərəsəlik məsələləri saxlanılırdı. 
10 aprel 1840-cı il inzibati-məhkəmə islahatı Azərbay-
canın Quba və  Dərbənd qəzalarında tətbiq olunmadı, bunun 
səbəbi bu 2 qəzanın Rusiyanın işğalçılıq siyasətinə qarşı ölüm-
dirim mübarizəsinə qalxmış Dağıstanla həmsərhəd olması, 
burada da müridizmin yayılması idi. 
10 aprel 1840-cı il islahatı Cənubi Qafqazda, o cümlədən 
Azərbaycanda 1841-ci ilin əvvəllərindən tətbiq olunmağa 
başlanıldı, hətta I Nikolaya xüsusi raport da göndərildi. 
Beləliklə, komendant idarə sistemi ləğv edildi. 
Qanun Baş  İdarə  Şurasına yerli feodalların torpaq hü-

Şimali Azərbaycan  
XIX əsrin 40-70-ci illərində  
 87 
quqlarını nizamlamaq səlahiyyətini vermişdi. Baş  İdarə  Şurası 
dərhal bu səlahiyyətdən istifadə etdi və artıq 1841-ci ilin 
əvvəllərində ağa və bəylərin torpaq hüquqlarına qarşı tədbirlərə 
əl atıldı. II Nikolayın imzaladığı 23 may 1841-ci il fərmanına 
uyğun olaraq Qazax, Şəmsəddil və Borçalı məntəqələrinin ağa 
və  məlikləri kəndlərin idarə edilməsindən azad edilirlər, yəni 
ağaların  əlindən onlara məxsus 102 kənd alınır. Müsadirə 
edilmiş  kəndlərin  əvəzinə  ağalara yalnız ömürlük təminat 
verilirdi. Bu təminat irsən keçmirdi. 
Baş  İdarə  Şurası  ağalar haqda fərmandan sonra 28 may 
1841-ci ildə Kaspi vilayəti bəylərinin kənd idarəçiliyindən 
kənar edilməsi haqda qərar çıxarır. Lakin Zaqafqaziyada yeni 
idarə sisteminə keçid hər yerdə  əhalinin yeni qayda-qanuna 
qarşı müqaviməti ilə qarşılandı. 1842-ci ilin yanvarında 
«Zaqafqaziya diyarının qurulması komitəsi» Kaspi vilayəti 
bəylərinin yalnız polis məmuru sayılması nöqteyi-nəzərinin 
tamamilə yalnış olduğu haqda öz qərarını bildirir. 
Zaqafqaziyada yeni inzibati islahat və onunla bağlı olaraq 
həyata keçirilən tədbirlər Azərbaycan cəmiyyətinin demək olar 
ki, bütün təbəqələrinin mənafeinə toxunurdu, onların maraqlarını 
nəzərə almırdı.  İslahatdan narazı olan qüvvələr içərisində  ən 
mühüm yeri ali təbəqə – bəylər və ağalar tuturdular. Əsrlər boyu 
dövlət sistemində mühüm yer tutan, torpaq və kənd sahibi olan 
bəy və ağaların indi bütün bunlardan məhrum edilməsi, onların 
statusunun aşağı düşməsi onların dövlətə qarşı  əks mövqe 
tutmasına gətirib çıxarırdı. 
İslahatdan  ən çox narazı olanlar çox təbii ki, əhalinin 
əksəriyyətini təşkil edən kəndlilər idi, çünki yeni islahata uyğun 
olaraq onların üzərinə  əlavə vergi və mükəlləfiyyətlər qo-
yulurdu: məsələn, sahə iclasçılarına ayrılan torpaq sahələrini 
kəndlilər  əkib-becərməli idilər. Məhkəmənin rus dilində 
aparılması  və rus məhkəmə sisteminin tətbiqi azərbayanlılara 
tam yad olduğu üçün ondan ölkənin bütün silk və  təbəqələri 
narazı idi. Məhkəmələrdə  həll edilməyib qalan işlərin sayı 
təxminən 2 dəfə artaraq 2400 işdən 4846 işə çatmışdı. Hökumət 
ştatlarının və məhkəmənin saxlanılmasına sərf edilən illik xərc 
1,5 mln manat artmışdı. Rus məhkəmə sisteminin ənənəvi 
II mühazirə 
 
 
88
formalizmi və süründürməçiliyi Azərbaycan üçün təzə bir şey 
idi. Çünki xan, eləcə  də komendantlıq dövründə  məhkəmə 
sistemi «sürətli məhkəmələr» idi. Odur ki, yerli əhali yeni 
məhkəmələri açıq-aşkar baykot edirdi.  
Artıq elə 1841-ci ilin əvvəllərində «yeni idarəçilik 
sisteminin» «yöndəmsizlikləri» imperiyanın çox yüksək 
dairələrinə məlum olmuşdu. 
10 aprel 1840-cı il inzibati-məhkəmə islahatının 
uğursuzluğunun 
əsas səbəblərindən biri Rusiyanın 
Azərbaycanda yeritdiyi sosial siyasətdə yol verdiyi səhv idi. 
Yanlış siyasətin mahiyyəti yerli ali zümrəyə – bəy və  ağalara 
etibar edilməməsində  və onlara ölkənin idarə edilməsində yer 
verilməməsində ifadə olunurdu.  
 
 
2. Çarizmin yerli feodallarla ittifaqa girməsi.  
6 dekabr 1846-cı il fərmanı 
 
10 aprel 1840-cı il islahatı inzibati - məhkəmə islahatı 
olsa da, çarizmin Cənubi Qafqazda ictimai dayağı  məsələsinə 
də toxunmuşdu. Belə ki, Qan komissiyası ali müsəlman silkinin 
çarizmin ictimai dayağı rolunu oynayacağına inanmırdı və belə 
hesab edirdi ki, hətta  ən «etibarlı  və  sədaqətli» bəylərə belə 
inanmaq olmaz. Ona görə  də çar hökuməti Cənubi Qafqazda 
özünə sosial dayaq yaratmaq məsələsini ön plana çəkmişdi. Çar 
hökuməti belə hesab edirdi ki, yalnız «təbii rus dvoryanları 
(zadəganları)» Cənubi Qafqazda çarizmin sosial dayağı rolunu 
oynaya bilər. Bu məqsədlə hökumət Rusiyadan müflisləşmiş 
rus dvoryanlarını  Cənubi Qafqaza köçürmək və onların bu 
regionda möhkəmlənməsinə şərait yaratmaq istəyirdi. Təbii rus 
dvoryanlarını bu regionda yerləşdirmək üçün torpaq əldə etmək 
lazım idi. Çar hökuməti çox da düşünmədən yerli feodalların 
tiyul torpaqlarını zəbt etmək qərarına gəldi. Bunun üçün Gürcü-
İmeretiya quberniyasının ağalarından və  Xəzər vilayətinin 
tiyuldar bəylərindən tiyul torpaqlarını zəbt etmək qərara alındı. 
Hökumət ağaların və tiyuldar bəylərin  əlində olan torpaqların 
zəbt olunmasını, onlara vaxtı ilə  həmin torpaqların «Votçina» 
hüququnda deyil, polis və  təsərrüfat nəzarətçisi hüququnda 

Şimali Azərbaycan  
XIX əsrin 40-70-ci illərində  
 89 
verilməsi tezisi ilə əsaslandırırdı. 
Yeni inzibati islahatda polis məntəqələrinin yaradılması 
ilə artıq onlara ehtiyac qalmırdı. Beləliklə, Baş İdarə Şurası 13 
fevral 1841-ci ildə: 1. Gürcü-İmeretiya quberniyasının Qazax, 
Şəmsəddil və Borçalı məntəqələrinin erməni kəndlərinin ağa və 
məliklərinin «idarəsindən» azad edilməsi; 2. Həmin 
məntəqələrin «tatar» kəndlərinin ağaların idarəsindən azad 
edilməsi haqda, - iki mühüm qərar qəbul etdi. Həmin qərarlar 
23 may 1841-ci ildə çar tərəfindən təsdiq edildi. Bu qanuna 
görə Gürcü-İmeretiya quberniyasının Qazax, Şəmsəddil və 
Borçalı məntəqələrində 59 ağadan 102 azərbaycan kəndi alındı 
ki, orada da 15245 təsərrüffat (ailə) var idi. Ağa və məliklərdən 
11 erməni kəndi də müsadirə olundu ki, bunun üçün onlara heç 
bir əvəz ödənilmirdi. 
Zəbt olunmuş erməni kəndləri üçün ağalara heç bir əvəz, 
təqaüd ödənilməsə də, Azərbaycan kəndlərinin ağalarına (idarə 
edicilərinə) dövlət xəzinəsindən ömürlük təqaüd verilməli idi.  
Ağaların ölümü və ya hər hansı  səbəbdən bu təqaüdün 
kəsilməsi ilə, onun nəslinin davamçıları bu hüquqdan məhrum 
olurdu. Zəbt edilmiş Azərbaycan kəndlərinin  əvəzinə  ağalar 
170 həmmülkiyyətçi ilə birlikdə  xəzinədən 26.889 gümüş 
manat 20 qəpik əvəz almalı idilər. 
Maraqlıdır ki, ağalara ödənilən bu təqaüd kəndlilərin 
hesabına verilməli idi. Yəni, onlar xəzinəyə verilən vergidən 
əlavə, ağaya ödənilən təqaüd həcmində xəzinəyə pul vergisi də 
ödəməli idilər.  
Baş  İdarə  Şurası  ağalar haqda olan fərmanı  Xəzər 
vilayətinin tiyuldar bəylərinə də şamil etdirməyə tələsdi. Guya 
ağalar kimi bəylər də öz malikanələrinin mülkiyyətçisi yox, 
«idarəediciləri»dirlər. 24 mart 1841-ci ildə Şuşa bəylərin «kənd 
idarəçiliyindən kənar edilməsi haqda» qərar qəbul etdi. Qərarda 
bəy torpaqlarının da müsadirə edilməsi «ədalətli» addım kimi 
qələmə verilirdi. Qərarda bəylərə  də «idarə etdikləri» 
kəndlərdən mənimsədikləri gəlirin miqdarında ömürlük təqaüd 
kəsilməsi nəzərdə tutulurdu. Yeni qərar 28 may 1841-ci ildə çar 
tərəfindən imzalandı. 
Yeni qərar kəndlilərin vəziyyətini daha da ağırlaşdırdı. 
II mühazirə 
 
 
90
Onlar həm dövlət vergilərini ödəyir, həm də  ağa və  bəylərin 
təqaüdlərini verməli idilər. Bu isə  kənddə mövcud olan 
narazılığı daha da artırırdı.  
Cənubi Qafqazda yeni idarəçiliyə keçid və ali müsəlman 
silkinin idarəçiliyin bütün pilləsindən uzaqlaşdırılması  və 
tiyuldar bəylərin və  ağaların torpaqlarının müsadirə edilməsi 
haqda fərmanların verilməsi hakim təbəqənin də ciddi 
narazılığına səbəb olmuşdu. Müstəmləkəçilərə qarşı 
mübarizədə bəy və ağaların kəndlilərlə bir cəbhədə çıxış etməsi 
təhlükəsi çarizmi ciddi narahat edirdi. Əslində, Xəzər vila-
yətində tiyul torpaq sahibliyinin ləğvi və  bəylərin kənd 
idarəçiliyindən uzaqlaşdırılması haqda qərar həyata keçirilmə-
miş qaldı. Yeni qanunlara qarşı  əhalinin ciddi müqaviməti 
nəticəsində 1841-ci ilin sonlarında çar hökuməti başa düşdü ki, 
bəy və  ağaların torpaqlarının müsadirə edilməsi yanlış 
tədbirdir. 1841-ci ilin sonunda Qafqazın baş hakimi Qolovin 
(1837-1842) çara vəziyyətin çox gərgin olması haqda məlumat 
verdi. Vəziyyətin ciddiliyinə çarı inandırmağa çalışan baş 
hakim, ondan təcili təftiş göndərməyi xahiş edirdi.  
1842-ci ilin yanvarında «Cənubi Qafqaz diyarının 
qurulması komitəsi» Baş İdarə Şurasının bəy torpaqlarının mü-
sadirəsi haqda 13 fevral 1841-ci il qərarını yenidən müzakirə 
etdi. Komitə  bəylərə polis məmuru kimi baxılması fikrinin 
yanlış olması qənaətinə gəldi. Belə ki, bəylərin torpaq sahibliyi 
hüququ əslində Rusiyadakından fərqli deyildi. 
Cənubi Qafqazdan həyacanlı  xəbərlər alan çar 3 fevral 
1842-ci ildə hərbi nazir qraf A.İ.Çernişevin adına fərman verdi. 
Fərmanda deyilirdi ki, bizim ümidlərimiz doğrulmayıb. Bu, 
əslində  Cənubi Qafqazda çarizmin siyasətinin tam iflasının 
etirafı idi. Həmin fərmanda hərbi nazir qraf Çernişev və stats-
katib M.İ.Pozen xüsusi yoxlama üçün Cənubi Qafqaza 
göndərildi. Onlar yerlərdə  vəziyyətlə tanış olub təcili tədbirlər 
görməli idilər. Baron Pozen 1842-ci ilin qışında bir qrup məmurla 
birlikdə  Cənubi Qafqaza gəldi. Az sonra hərbi nazir də Tiflisə 
gəldi. Baron Pozen demək olar ki, Xəzər vilayətinin bütün dairə 
və qəzalarında olub, yerli əhali ilə görüşlər keçirərək keçirilmiş 
islahatların uğursuz olması  qənaətinə  gəldi. Qazax, Şəmsəddil 

Şimali Azərbaycan  
XIX əsrin 40-70-ci illərində  
 91 
və Borçalı  ağaları, torpaqlarının müsadirəsi haqda qərarın 
tezliklə  ləğv edilməsini Pozendən xahiş etdilər. Yerli 
zədaganlığa belə münasibəti ədalətsiz və hökumət üçün ziyanlı 
sayan qraf Çernişev və Pozen ağalar haqda yeni əsasnamə 
hazırlamağı, bəylərin isə hüquqlarını  dəyişmədən saxlamağı 
təklif etdilər. Çar hökuməti 1842-ci ildən ali müsəlman silkinin 
narazılığı ilə hesablaşmağa məcbur oldu. Beləliklə, «təbii rus 
dvoryanlarının» simasında ictimai dayaq yaratmaq siyasəti baş 
tutmadı. Bu, bir tərəfdən bəylərin, ağaların və vergiləri 
artırılmış kəndlilərin narazalığı üzündən baş tutmamışdı, digər 
tərəfdən isə Azərbaycanda «təbii rus dvoryanları»nın simasında 
ictimai dayaq yaratmaq siyasətinin real əsasa malik olmaması 
ilə bağlı idi. Belə ki, Azərbaycanda «təbii rus dvoryanlığı» hələ 
yox idi, onu yaratmaq lazım idi. Hökumət yerli feodalların 
torpaqlarının zəbt olunması haqda qərar çıxarsa da, «təbii rus 
dvoryanlığının» yaradılması üçün heç bir tədbir görmədi. Belə 
bir şəraitdə yerli feodalları özündən uzaqlaşdıran çar hökuməti 
yerlərdə  əhalini istismar və idarə etmək üçün köməksiz 
qalmışdı. Baron Pozenin təklifi ilə Qafqaz hakiminin yanında 
ağaların və  bəylərin hüquqlarının (o cümlədən torpaq 
hüquqlarının) müəyyən olunması üçün komitələr yaradılması 
qərara alındı. 16 may 1842-ci ildə Çernişevin Qolovinin adına 
verdiyi əmrdə belə bir komitənin yaradılması tapşırılırdı. 30 may 
1842-ci ildə Tiflisdə ağaların hüquqları ilə məşğul olan komitə 
işə başladı. Həmin komitəyə  hər 4 mahaldan 1 ağanın cəlb 
edilməsi də nəzərdə tutulmuşdu. 
Müsəlman  əyalətlərində yeganə sosial arxa olan bəy və 
ağalardan istifadə etməyin zəruriliyi bu zümrənin torpaq hü-
quqlarına hökumətin münasibətini köklü şəkildə  dəyişdirdi. 2 
noyabr 1842-ci ildə I Nikolayın Qafqazın baş hakiminin adına 
verdiyi  əmrdə ali müsəlman silkinin hüquqları  məsələsində 
əsrlərdən bəri yaranmış tarixi vəziyyəti nəzərə almaq qəti 
tapşırılmışdı. 
Çar hökumətini buna vadar edən bəy və  ağaların 
hakimiyyətə olan nifrəti idi. Onlar torpaq və  kəndlilər 
üzərindəki hüquqlarının qaytarılmasını tələb edirdilər. Yerlərdə 
20-40 nəfərlik yaraqlı qaçaq dəstələri yaranmışdı ki, onlar da