AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının
Yüklə 2,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının yaranması, onun daxili və хариъи сийасяти 521 layihələrin həyata kecirilməsi ilə yanaşı, problemlərinin həllinə nail ola bilməyən vətəndaşların müraciətlərinə də diqqətlə yanaşmışdır. Ölkə prezidenti İlham Əliyevin respublikanın regionlarına ardıcıl səfərlərini müşaiət edən Mehriban xanım Əliyeva ayrı-ayrı ucqar əyalətlərdə məktəblərə, xəstəxanalara, uşaq təhsil tərbiyə müəssisələrinə baş cəkmiş, yerli sakinlərlə görüşüb onların problemlərini dinləmiş və görüşlər zamanı diqqətə catdırılan sosial mədəni problemlər az sonra Heydər Əliyev Fondu tərəfindən öz həllini tapmışdır. Ümumiyyətlə, Azərbaycanın taleyüklü məsələlərinin həl- lində Heydər Əliyev fondunun və şəxsən onun rəhbəri Mehriban xanım Əliyevenın coxşahəli və səmərəli fəaliyyəti ölkə ictimaiyyəti tərəfindən rəğbətlə qarşılanır. Ölkəmizdə son illərdə ixtisaslı gənc kadrların işlə təmin edilməsi sahəsində önəmli addımlar atılmışdır. Belə ki, respublikamızın ayrı-ayrı dövlət müəssisələrinə və hüquq mühafizə orqanlarına işçi qəbulu Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası tərəfindən test üsulu ilə həyata keçirilmişdir ki, bu da bacarıqlı gənclərin seçilib yerləşdirilməsində xüsusi rol oynamışdır. Respublika Prezidenti İlham Əliyev öz fəaliyyəti döv- ründə Heydər Əliyev siyasi kursunu uğurla davam etdirməklə yanaşı, ulu öndərin idarəçilik metodlarından da yaradıcılıqla istifadə etmişdir. Belə ki, ölkə başçısı xalqın problemlərinə həssaslıqla yanaşmış və dövlət məmurlarından da bunu tələb edərək demişdir: «Tutduğu vəzifədən asılı olmayaraq hər bir rəhbərin başlıca vəzifəsi xalqa, millətə xidmət etməkdir. Mən vəzifəli şəxslərə, xalqın onlara olan münasibətinə görə qiymət verəcəyəm». Bu ideyanı öz fəaliyyətində əsas götürən dövlət başçısının qətiyyəti sayəsində ölkəmizin hərtərəfli inkişafı üçün uğurlu nəticələr qazanılmışdır. Ötən müddət ərzində respublikamızın müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsi sahəsində də önəmli addımlar atılmış və artıq Azərbaycanda müasr tələblərə cavab verən ordu XIII mühazirə 522 formalaşmışdır. Göründüyü kimi, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin müəyyənləşdirdiyi strategiya 2003-cü ildən ölkəmizə inamla rəhbərlik edən Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilmişdir. Bu strategiyanın yeni dövrün tələblərinə uyğun əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirilməsi milli iqtisadiyyatın regional və qlobal sınaqlara dayanıqlığını artırmış, sosial- iqtisadi islahatlarla müəyyən edilmiş, məqsədlərə nail olunmasını, o cümlədən həmin siyasətin əsasını təşkil edən əhalinin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasını təmin etmişdir. Dünya iqtisadiyyatının dərin böhran keçirdiyi və neft qiymətlərinin kəskin şəkildə aşağı düşdüyü bir dövrdə ölkəmiz böyük inamla öz dinamik inkişafını davam etdirir. İqtisadiyyatımızın bütün sahələrində müsbət meyllər daha da güclənir. Məhz elmi əsaslara söykənən iqtisadi inkişaf strategiyasının uğurla reallaşdırılması nəticəsində respublikamız dünya iqtisadi böhranından yan keçməyə müvəffəq olmuşdur. Burada qeyri-neft sektorunun inkişafı xüsusi rol oynamışdır. Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin tarazlaşdırılmış xarici siyasət kursu ötən müddət ərzində Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilmiş və Azərbaycan dövlətinin xarici siyasət xətti dəyişməz və dönməz olmuşdur. Belə ki, respublikamızın inkişafı, nailiyyətləri barədə dünya birliyinin ətraflı məlumatlandırılması, xaricdəki diasporumuzun fəaliyyətinin gücləndirilməsi, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ölkəmizin maraqlarına uyğun nizamlanması üçün müasir təbliğat metodlarından yaradıcılıqla istifadə edilərək çevik diplomatik addımlar atılması Azərbaycanın xarici siyasətində öz əksini tapmışdır. Ölkəmizin Qərb ailəsinə inteqrasiyasının reallaşdırılması, bölgədə təhlükəsizliyin və regionun inkişafı naminə əməkdaşlıqda maraqlı olan dövlətlərlə daha geniş münasibətlər Müstəqil Azərbaycan Respublikasının yaranması, onun daxili və хариъи сийасяти 523 yaratmaq sahəsində də önəmli addımlar atılmış, beynəlxalq terrorizmə və digər bu kimi elementlərə qarşı mübarizədə isə Azərbaycan həmişə ön sırada olmuşdur. Ən mühüm vəzifələrdən biri kimi böyük dövlətlərlə sıx əlaqələr yaradılması təmin edilmiş və bütün ölkələrlə münasibətləri bey- nəlxalq hüquq normalarına uyğun tərzdə qurmaq üçün əməli işlər görülmüşdür. Azərbaycan dünyadakı müxtəlif beynəlxalq və regional təşkilatların işlərinə fəal qoşulmaqla böyük dünya siyasətində özünün lazımınca iştirakına nail ola bilmişdir. Eyni zamanda Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli yolunda bəzən Azərbaycana qarşı tətbiq edilən ikili standartları aradan qaldırmaq üçün qətiyyətli addımlar atılmışdır. Ümumiyyətlə, Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycanda ictimai-siyasi sabitliyin bərqərar olması, bütün sahələrdə aparılan demokratik islahatların uğurlu nəticələri ölkəmizin beynəlxalq nüfuzunu daha da artırmış və onu dünyanın aparıcı dövlətlərindən birinə çevirmişdir. Ədəbiyyat 1. Azərbaycan öz inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qo-yur. Xəzər şelfində yataqların birgə işlənməsi haqqında Bakıda ARDNŞ ilə xarici neft şirkətlərinin konsorsiumu arasında müqavilə imzalanmışdır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin nitqi. «Azərbaycan» qəz., 1994, 23 sentyabr. 2. Əliyev H.Ə. Müstəqilliyimiz əbədidir. Bakı: 1997 3. Əliyev H.Ə. Müstəqillik yolu. Bakı: 1997 4. Tarixi ipək yolunun bərpası üzrə TRASEKA proqramı çərçivəsində Bakıda keçirilən beynəlxalq Konfransda Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin nitqi. «Azərbaycan» qəz., 1998, 8 sentyabr. 5. Vaşinqtondakı Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar Mər- kəzində Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin nitqi // XIII mühazirə 524 «Dirçəliş-XXI əsr» jurnalı. №15, 1999. 6. Dövlətimizin düşünülmüş və uzaqgörən siyasətinin bəhrəsi. «Əsrin müqaviləsi»nin beşinci ildönümünə həsr olunmuş təntənəli mərasimdə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin nitqi. «Azərbaycan» qəz., Bakı: 1999, 21 sentyabr 7. Bakı-Ceyhan boru kəmərinin əsas memarı Azərbaycandır, Prezident Heydər Əliyevdir və onun neft strategiyasıdır. ARDNŞ-nin birinci vitse-prezidenti, millət vəkili İlham Əliyev ilə müsahibə. «Azərbaycan» qəz., 1999, 5 dekabr 8. İlham Əliyev. Ümumi Vətənimiz Azərbaycanı möhkəmləndirək, zənginləşdirək və qüdrətli dövlətə çevirək. Dünya azərbaycanlılarının II qurultayında nitqi. «Respublika» qəz., Bakı: 2006, 17 mart 9. Bayramov Q.M. Heydər Əliyev və Azərbaycan tarix elmi. Bakı: 2004 10. Əziz Boran. Xocalı soyqırımı: səbəbləri, həyata keçirmə üsulları, nəticələri // Tarix və onun problemləri, Bakı: 2002. 11. Həsənov R.Ç. «Əsrin müqaviləsi» - Azərbaycan Prezidentinin uzaqgörən siyasətinin nəticəsidir. Bakı Universitetinin xəbərləri, №1, 1998, s.110-119 12. Mehdiyev R.Ə. Azərbaycan 2003-2008: zaman haqqında düşünərkən. Bakı: 2009 13. Həsənova L.L. Azərbaycan əhalisi XX yüzilliyin ikinci yarısında. Bakı: 2003 14. Hüseynova İ.M. Müstəqilliyimizin təminatçısı. Bakı: 2003. 15. Hüseynova İ.M. Heydər Əliyev və Qafqazda sülh prosesi. Bakı: 2008 16. Qasımlı M. SSRİ-Türkiyə münasibətləri (Türkiyədə 1960-cı il çevrilişindən SSRİ-nin dağılmasınadək). I c., 1960-1979, Bakı: 2007; II c., 1979-1991. Bakı: 2008 17. Mahmudov Y.M. Azərbaycan dövlətçiliyinin xilaskarı, Bakı: 1998 18. Mahmudov Y.M. Şükürov K.K. Qarabağ: Real tarix. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının yaranması, onun daxili və хариъи сийасяти 525 Faktlar. Sənədlər. Bakı: 2005 19. Məmmədov N.Z. Heydər Əliyev və Azərbaycanın qurtuluşu. BDU-nun xəbərləri. Hum. elm. ser. 2003, №1 20. Мехтиев Р.А. Азербайджан: вызовы глобализации. Уро- ки прошлого, реалии настоящего и перспективы бу- дущего. Баку: 2004 21. Mehdiyev R.Ə. Milli məfkurə, dövlətçilik, müstəqillik yolu ilə. c.1,2. Bakı: 2007. 22. Mehdiyev R.Ə. Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən. Bakı: 2008 23. Mehdiyev R.Ə. Yeni siyasət: inkişafa doğru. c.1, 2. Bakı: 2008 24. Nəsirov E. Azərbaycan neft və beynəlxalq müqavilələr (1991-1999). Bakı: 1999 25. Rövnəq Abdullayev. «Azərbaycan neft strategiyası ulu öndər Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasətinin nəticəsidir» - «Xalq» qəz., 20 sentyabr 2007. 26. Prezident İlham Əliyev və mədəniyyət. c.1.2, Bakı: 2008 27. Axundova E.Q. Heydər Əliyev. Şəxsiyyət və zaman. I, II hissə, Bakı: 2007 XIV mühazirə 525 b/m S.A.İsmayılova XIV. CƏNUBİ AZƏRBAYCAN 1917-ci il – XXI ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ 1. 1917-20-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda mlli-azadlıq hərakatı. 2. Cənubi Azərbaycanda milli hərəkatın fəallaşması. «21 Azər» inqilabı. S.C.Pişəvərinin ictimai-siyasi baxışları və onun Azərbaycan milli hərəkatında rolu. 3. 1950-ci illərin sonu – 60-cı illərin əvvəllərində İranda sosial-iqtisadi və siyasi böhranın dərinləşməsi. Cənubi Azərbaycan «Ağ inqilab» illərində. 4. 1978-79-cu illər İran inqilabı və Cənubi Azərbaycan 1. 1917-1920-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatı 1917-ci ildə Rusiyada fevral inqilabı baş verərkən Cənubi Azərbaycan rus qoşunlarının işğalı altında idi. Çarizmin devrilməsi Cənubi Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatının canlanmasına şərait yaratdı. Müharibə dövründə baş verən ümumi iqtisadi böhran və əhalinin vəziyyətinin ağırlaşması, xarici işğalçıların ağalığı və hökumətin ölkəni fəlakətdən xilas etməyə qadir ola bilməməsi İranda, o cümlədən Cənubi Azərbaycanda xalqın narazılığına, tez-tez baş verən həyəcanlara səbəb olmuşdu. Cənubi Azərbaycanda əhalinin çıxışlarına əsas siyasi orqan – İran Demokrat Partiyasının (İDP) əyalət komitəsi istiqamət verirdi * . Azərbaycan əyalət komitəsi bu təşkilatın * ИДП – Иран Демократ Партийасы 1909-ъу ил нойабрын 15-дя йарадылыб. Ъянуби Азярбайъанын эюркямли ингилабчылары Щейдяр хан Ямиоьлу, С.М.Ябузийа, Баьыр хан Гафгази вя б. партийанын йаранмасында мцщцм рол ойнамышлар. Cənubi Azərbaycan 1917-ci il – XXI əsrin əvvəllərində 526 mətbuat orqanı kimi «Təcəddüd» («Yeniləşmə») qəzetini nəşr etməyə başladı. Qəzetin ilk nömrəsi (fars dilində) 1917-ci il apre- lin-9-da çıxdı. 1917-ci il mayın 1-dən başlayaraq Təbrizdə mitinq və nümayişlər keçirilməyə başladı. 1917-ci il avqustun 24-də Təbrizdə İDP-nin əyalət komitəsinin konfransı açıldı. 480 nümayəndə iştirak edirdi. Konfrans Azərbaycan Demokrat Partiyasını (ADP) müstəqil elan etdi. Şeyx Məhəmməd Xiyabani ** başda olmaqla onun Mərkəzi Komitəsini seçdi. ADP-nin fəaliyyət dairəsi genişləndi. Astara, Miyanə və b. şəhərlərdə, kəndlərdə və Bakıda partiyanın təşkilatları yarandı. 1918-ci ilin noyabrında Türkiyə Cənubi Azərbaycanda yerləşdirdiyi 9-cu ordusunu buradan çıxartdıqdan sonra ingilislər yenidən İranın şimal-qərbini ələ keçirdilər. Vüsuqüddövlənin hökuməti ilə 1919-cu il avqustun 9-da İranı İngiltərədən tam asılı hala salan saziş bağlanması Cənubi Azərbaycanda genişlənən milli-azadlıq hərakatının yeni pilləyə qalxmasına təkan verdi. Əyalətdə ingilis imperialistlərinə və İran hökumətinə qarşı mübarizə şiddətləndi. 1920-ci il aprelin 7-də Təbrizdə üsyan başlandı. Ümumi sayı iki minə yaxın olan süvari və piyada kazak dəstələrindən başqa Təbrizdəki silahlı qüvvələrin hamısı üsyana qoşuldu. Üsyana rəhbərlik etmək üçün İctimai İdarə Heyəti (İİH) yaradıldı. Mirzə Tağıxan Rəfət, Zeynalabdin Qiyami və b. ibarət bu heyətə Şeyx Məhəmməd Xiyabani başçılıq edirdi. Təbrizdə üsyan qalib gəldi. Hakimiyyət İİH-nin əlinə ** Шейх Мящяммяд Хийабани (1880-1920). Ингилабиликля елмилийи юзц- ндя бирляшдирян сийаси хадим олуб 1905-1911-ъи илляр Мяшрутя ингилабы дюврцндя сийаси щяйата гядям гоймуш, 1911-ъи илин декабрында Ираны тярк едиб Гафгаза кечмяйя мяъбур олуб. 1914-ъц илдян Тябризя гайыдыб сийасятля мяшьул олмушду. «Тяъяддцд» гязетинин яксяр сайлары онун баш редактор- луьу иля няшр едилиб. Онун «Азярбайъан» вя «Азярбайъан демократийасы» мягаля-ессесиндя вятянпярвярлик, милли гцрур, мцбаризлик дярси верилир. XIV mühazirə 527 keçdi. Xiyabani İranın daxilindən və xaricindən olunan bir sıra hərbi yardım təkliflərini rədd etdi. Müəyyən hadisələr buna səbəb olmuşdu. Gilandakı hərəkatın xoşagəlməz cəhətləri, Sovet rəhbərlərinin 1920-ci il mayın 18-də yenidən İrana-onun Xəzərsahili limanı Ənzəliyə hərbi hissələr çıxarması Xiyabaninin bolşeviklərə olan inamını qırmışdı. O, bolşevizmi «çarizmin o biri üzü» adlandırdı. Xiyabani başda olmaqla hərəkatın əsas tələbi İranı de- mokratik respublikaya çevirməklə onun tərkibində Cənubi Azərbaycana muxtariyyət verilməsindən ibarət idi. İranın əsas Qanununa uyğun olaraq Əyalət Ənciməni yaradılması haqqında müraciəti Tehran qəbul etmədi. Hakimiyyətin yerlərdə demokratların əlinə keçməsinə istinadən üsyan rəhbərliyi iyunun 24-də muxtar hüquqlara və silahlı qüvvələrə malik Milli Hökumət (MH) yaratdı. Xiyabaninin rəis seçildiyi Milli Hökumət iyunun 24-də «Təcəddüd» qəzeti redaksiyası binasından mərkəzi dövlət idarələrinin yerləşdiyi və vəliəhdin iqamətgahı olan binaya - Ala Qapıya köçürüldü. Yerli icraiyyə orqanı olan Milli Hökumət demokratik respublika qaydalarına əsaslanırdı. Milli Hökumətin tərkibinə ADP-nin üzvlərindən 20 nəfər daxil idi. Onlar əsasən ticarət burjuaziyasının və ya bir qismi Xiyabani kimi ticarət burjuaziyası ilə bağlı olan ziyalı təbəqəsinə mənsub idi. MH kənd təsərrüfatı, maarif, maliyyə, səhiyyə, ədliyyə, vəqf, hərbi işlər və s. sahələrdə islahatlar və b. tədbirlər həyata keçirməyə başladı, bu sahələr üzrə idarə və nazirliklər yaratdı. Lakin torpaq məsələsi məhdud şəkildə həll edildi. Layihədə təkcə dövlət torpaqlarının kəndlilər arasında bölünməsi nəzərdə tutulurdu ki, onlar da əkin üçün yararlı olan sahənin yalnız 4 faizini təşkil edirdi. Tolrpağın əsas hissəsi isə mülkədarların, ruhanilərin və qismən ruhani idarələrinin əlində toplanmışdı. Nə üçün Xiyabani Azərbaycanı «Azadistan» adlandırdı? Cənubi Azərbaycan 1917-ci il – XXI əsrin əvvəllərində 528 Tarixşünaslıqda bu barədə müxtəlif fikirlər var. Onlardan biri də sosialist inqilabının cənuba doğru irəliləməsi və Qafqazda Azərbaycan Sovet respublikasının təşkilinə qarşı müdafiə mövqeyi tutmaqdır. 1920-ci ildə Təbrizə gəldiyi günün sabahı sentyabrın 8-də Xiyabani ilə görüşən Cəlil Məmmədquluzadə isə «Molla Nəsrəddin» jurnalı səhifələrində üsyan dövründəki Cənubi Azərbaycanı «Azərbaycan cumhuriyyəti» adlandırırdı. Tehranda Böyük Britaniya nümayəndəliyi isə mərkəzi hökumətin Azadistana (Azərbaycana) hazırladığı silahlı hücum planının təşkilatçısı idi. Sentyabrın 11-də Təbriz üzərinə qəfil hücum təşkil edildi. Əksinqilabi qüvvələr sentyabrın 12-də Ala Qapını ələ keçirdilər, sentyabrın 14-də isə «Təcəddüd» qəzeti binasını dağıtdılar. Əksinqilabi qüvvələrin sayca üsyançılardan çox olmasına baxmayaraq, üsyançılar sentyabrın 14-dək son damla qanlarına qədər qəhrəmancasına vuruşdular. Sentyabrın 14-də Xiyabani vətənin azadlığı və istiqlalı uğrunda mübarizədə şəhid oldu. Üsyançılara amansızcasına divan tutuldu. İran irticasının başçısı Müşirüddövlə isə Cənubi Azərbaycanda və İranın müxtəlif yerlərində xalq hərəkatının yatırılmasındakı «xidmətlərinə» görə şah tərəfindən birinci dərəcəli «Taci Kəyan» nişanı ilə təltif edildi. Beləliklə, Xiyabaninin başçılığı ilə həyata keçirilmiş bu üsyan İrandakı imperialist ağalığına, şahlıq quruluşuna qarşı və azərbaycanlıların öz milli istiqlaliyyəti uğrunda mübarizə tarixində böyük əhəmiyyətə malik oldu. Ş.M.Xiyabaninin siyasi fəaliyyəti, nəzəri-fəlsəfi baxışları Azərbaycan xalqının milli-azadlıq və demokratik hərəkatı tarixində dərin iz buraxmışdır. 2. Cənubi Azərbaycanda milli hərəkatın fəallaşması. «21 Azər» inqilabı. S.C.Pişəvərinin ictimai-siyasi baxışları və onun Azərbaycan milli hərəkatında rolu XIV mühazirə 529 Bütün İranda mərkəzi dövlət hakimiyyətini möhkəmləndirmək adı altında əslində hərbi diktatura quruluşu yaratmış Rza xan 1925-ci ilin sonlarında (31 oktyabr) Qacar sülaləsini devirdi. Rza xan dekabrın 12-də özünün Rza şah Pəhləvi * soyadı ilə İranın irsi şahı elan edilməsinə nail oldu. Rza şahın dövlət səviyyəsinə qaldırdığı paniranizmə söykənən milli siyasəti Azərbaycan türklərinə qarşı maddi və mənəvi həyatın bütün sahələrində həyata keçirilirdi. Azərbaycan türklərini bir millət kimi məhv etmək sahəsində istifadə edilən ən təsirli vasitə onları öz türk dilindən məhrum etmə siyasəti idi. Rza şah bütün idarələrə gizli sərəncam da göndərmişdi. «Soyu türk olan və türkcə danışan şəxsləri dövlət idarələrində məsul vəzifələrə təyin etməmək, mövcud olanları da bəhanə tapıb xaric etmək….». Rza şahın Azərbaycana göndərdiyi istər fars, istərsə də qeyri-fars məmurlar «vahid İran milləti» anlayışının əhaliyə təlqin edilməsində xüsusi canfəşanlıq göstərirdilər. Əski türk kitabları, daşbasma əsərləri, əlyazmaları yığışdırılıb yandırıldı. Rza şahın göstərişi ilə 10-cu çağırış İran Milli Məclisi 1937-ci ildə «Parçala, hökmranlıq et!» prinsipi əsasında ölkənin yeni inzibati-ərazi bölgüsü haqda qanun qəbul etdi. Əyalətlər tarixi adları ilə yox, nömrələrlə sıralandı, tarixi Azərbaycan torpaqları Azərbaycanın inzibati ərazi bölgüsündən kənarda saxlanıldı. Sonrakı illərdə də belə inzibati-ərazi siyasəti davam etdirildi. Hazırda Azərbaycan adı altında ancaq Şərqi Azərbaycan (Mərkəzi Təbriz) və Qərbi Azərbaycan (Mərkəzi Urmiya) ərazi vahidləri qalmışdır. Ərdəbil, Zəncan, Qəzvin, * Рза шащ Пящляви. 1920-ъы иллярин яввялляриндя Иран казак бригадасы забити Рза хан 1921-ъи илдя щярби назир, 1923-ъц илдя баш назир олмушдур. 1922-23-ъц иллярдя онун мяркязляшдирмя сийасятиня гаршы чыхмыш Шащ- севян, Талыш, Халхал ханларыны табе етди. 1924-ъц илдя Маку ханлыьыны ляьв етди. 1925-ъц илдян Рза шащ Пящляви сой ады иля Иранын шащы елан едилди. Cənubi Azərbaycan 1917-ci il – XXI əsrin əvvəllərində 530 Həmədan, Astara, Savə və digər şəhər, rayon, yaşayış məntəqəsi Azərbaycandan təcrid edilmişdir. Azərbaycanda Rza şahın siyasətindən narazlıq çox idi və 20-ci illərdə bu siyasətə qarşı bir sıra üsyanlar baş vermişdi; 1926-ci ildə kəndli və əsgər üsyanları, 1927-ci ildə Təbrizdə təhsil sisteminin farslaşdırma siyasətinə qarşı etiraz çıxışları və s. 30-cu illərdə Rza şahın zorakılığına və milli zülmə qarşı çıxan vətənpərvərlər zindanlara salındı, ailələri kütləvi şəkildə sürgünə göndərildi. Lakin təzyiqlər ölkənin digər xalqlarında olduğu kimi Azərbaycan türklərində də milli özünüdərketmə prosesinin qarşısını ala bilmədi, əksinə, onlarda milli müqavimət hisslərinin artmasına gətirib çıxardı. Milli burjuaziyanın orta və aşağı təbəqələrindən tutmuş geniş kəndli kütləsinədək hamı, mütərəqqi ziyalılar, ruhanilər rejimin zorakılıq və özbaşınalığından cana gəlmişdilər. Belə bir şəraitdə Şəhrivar hadisələri baş verdi. Yəni şəhrivar ayında (1941-ci il avqustun 23-dən sentyabrın23-nə kimi) 1941-ci il avqust ayının 25-də 1921-ci il Sovet-İran müqaviləsinin 6-cı maddəsinə əsaslanan sovet ordusu (daha sonra İngiltərə və 1942-ci ildə ABŞ-ın hərbi qüvvələri) İrana daxil oldu. Rza şahın öz oğlu Məhəmməd Rzanın xeyrinə istefa verməsi (16.09.1941), şahın İranı tərk etməyə (17.09.1941) məcbur olması nəticəsində irtica geriyə çəkilməli oldu. Rza şahın hərbi-polis rejimi iflasa uğradı. Bütün bunlar Cənubi Azərbaycanda demokratik və milli qüvvələri yeni mübarizəyə ruhlandırdı. Azərbaycanlı və- tənpərvərlər müxtəlif partiyalar və cəmiyyətlərdə, o cümlədən 1941-ci il sentyabrın 29-da Tehranda yaradılmış İran Xalq Partiyasının (İXP) Azərbaycan təşkilatlarında, İran Həmkarlar İttifaqında, antifaşist cəmiyyət və birliklərdə, müxtəlif milli- mədəni cəmiyyətlərdə fəaliyyətə başladılar. İXP-nın əsas tələbləri bunlar idi: demokratik azadlıqların həyata keçməsi, XIV mühazirə 531 İranın milli azadlığının möhkəmləndirilməsi, bütün müttəfiqlərlə dostluq əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi, əmək haqqında qanunun qəbulu və s. «Azərbaycan» cəmiyyətinin fəaliyyəti demokratik və milli qüvvələrin səfərbər edilməsində xüsusilə çox faydalı olmuşdur. 1941-ci ilin oktyabrında azərbaycanlı ziyalıların de- mokratik nümayəndələrini öz siralarında birləşdirmiş cəmiyyət noyabrın 1-dən Azərbaycan və fars dillərində «Azərbaycan» qazetinin nəşrinə başladı. Fəaliyyətdə olduğu qısa müddət ərzində (1942-ci ilin əvvəllərində cəmiyyət və onun orqanı mərkəzin irticaçı qüvvələri tərəfindən qadağan edilmişdi) İrandakı Azərbaycan türklərinin milli özünüdərkinin dərinləşməsində, milli mədəniyyətin inkişafında böyük rol oynadı. Ancaq İranda Sovet faktorunun Cənubi Azərbaycandakı hadisələrə təsirini də nəzərə almaq lazımdır. II Dünya müharibəsi başlanandan və Qərbi Belarus, Qərbi Ukrayna, Bessarabiyanı zəbt etdikdən sonra Cənubi Azərbaycan Stalinin işğalçı planlarında xüsusi yer tuturdu. Demokratik ziyalılırın milli dircəliş uğrunda mübarizəsi, Şimali Azərbaycandakı həmvətənləri ilə yaxınlığa can atmaları da Stalinin planları ilə üst-üstə düşürdü. Sovet ordusunun İrana yeridilməsi ilə eyni zamanda Sovet Azərbaycanı, M.C.Bağırov başda olmaqla rəhbər partiya və dövlət işçiləri, ziyalılar, hərbi qulluqçular üzərinə fövqəladə bir missiya – Cənubi Azərbaycanda milli- mədəni və siyasi dirçəlişə yardım vəzifəsi qoyulmuşdu. 1941-ci il oktyabrın 11-dən Təbrizdə Azərbaycan türkçəsində «Vətən yolunda», Urmiyada «Qızıl əsgər» qəzetlərinin nəşri, oktyabrın ortalarından Azərbaycan Opera və Balet teatrının qastrolları, müxtəlif musiqi kollektivlərinin səfərləri və b. tədbirlər bu qəbildən idi. Cənubi Azərbaycana göndərilmiş qrupa MK-nin 3-cü katibi Əliyev Əziz Məmmədkərim oğlu rəhbərlik etdi. * * Я (1897-1962). , , 1938- . . Cənubi Azərbaycan 1917-ci il – XXI əsrin əvvəllərində 532 Cənubi Azərbaycan üzrə xalq hərəkatına rəhbərlik etmək üçün bir təşkilat lazım idi. Bu təşkilat 1945-ci ilin sentyabr ayının 3-də S.C.Pişəvərinin * başçılığı altında yaradılmış Azərbaycan Demokrat Firqəsi (partiyası) idi. ADP-nin müraciətnaməsi nəşr olundu. Onu görkəmli azadxahlardan 77 nəfər imzalamışdı. Müraciətnamə vasitəsilə yeni bir siyasi partiya yaradıldığı, onun məqsəd və vəzifələri xalqa çatdırılırdı. Burada Azərbaycan xalqının milli azadlığı və İranın siyasi üsul- idarəsinin demokratikləşdirilməsi məsələləri irəli sürülür, İran dövlətinin Azərbaycan xalqına etdiyi milli zülm ifşa olunurdu. Göstərilirdi ki, Azərbaycan xalqı öz zəngin torpaqlarında yabançı kimi yoxsul halda yaşamaqdadır. Xalqın milli azadlığı yolunda görüləcək işlər 12 maddədən ibarət şüarlar şəklində verilmişdi. Müraciətnamədə göstərilirdi ki, İranın istiqlal və ərazi bütövlüyünü saxlamaqla Azərbaycana daxili azadlıq və mədəni muxtariyyət verilməlidir. Bundan ötrü də tezliklə əyalət və vi- layət əncümənləri seçilməlidir. Burada ana dili, fəhlə, , - (1941-1942), (1942-1948), ( ) - (1949-50), (1950-51) . 1941- (1942- ). * ( ) (1893-1947) - . 1917- . . 1930-40- - . 1945- - ( ) - - . , . , . - . XIV mühazirə 533 kəndli, torpaq məsələlərinə böyük əhəmiyyət verilirdi. ADP-ni yaradanlar xalqı «təbəqə və sinfi fərqini nəzərə almayaraq» bu partiyaya üzv olmağa və milli azadlıq mübarizəsində iştirak etməyə çağırırdılar. Oktyabrın 2-də Təbrizdə Azərbaycan Demokrat Firqəsinin I təsis qurultayı işə başladı. Üc gün ərzində qurultay Proqram və Nizamnaməni qəbul etdi. Seyid Cəfər Pişəvəri Rəyasət Heyətinin sədri seçildi. Sentyabrın 5-də Təbrizdə partiyanın müvəqqəti Təbriz Komitəsi yaradıldı. Vilayətlərdə də partiya quruculuğu işi gedirdi. S.C.Pişəvəri Azərbaycanda böyük inqilabi imkanlardan istifadə olunmasını, hakimiyyət və milli məsələnin inqilabi yol ilə həll edilməsini təklif edirdi. Lakin ADP silahlı mübarizə istiqamətində də hazırlıq işləri aparırdı. 1945-ci il noyabrın 8- də Təbrizdə ADP MK-nın ikinci geniş plenumu oldu. Plenum silahlı üsyan üçün plan hazırlamışdı. Gizli şəkildə kiçik silahlı dəstələr yaradılmışdı. Silahlı mübarizə barədə iki başlıca təklif olmuşdu. Birincisi, silahlı dəstəni gizlicə Təbriz şəhərinə toplayaraq dövlətin bu şəhərdəki silahlı qüvvələrinə qəfildən hücum edərək onları tərk-silah etmək, hökumət idarələrini tutub hücumu genişləndirmək. İkinci təklif isə eyni vaxtda partizan - fədai * vuruşlarına başlamaq idi. Noyabrın 17-dən Azərbaycan fədailəri kənd, qəsəbə, şəhərləri İran hökumət qoşunlarından azad etməyə başladılar. Noyabrın 10-dan 20-dək fasiləsiz kecirilən mitinq və nümayişlərdə əncümənlərin təşkil olunması, İran daxilində Azərbaycana geniş muxtariyyət verilməsi kimi qərarlar qəbul edildi. 1945-ci il noyabrın 20-də bölgələrdən gələn xalq nümayəndələrindən ibarət Azərbaycan Xalq Konqresi (AXK) Təbrizdə işə başladı. 724 nümayəndənin * Ялиня силащ эютцрцб халг щакимиййяти уьрунда мцтяшяккил мцбаризя апаран шяхсляр фядаи адланырды. Cənubi Azərbaycan 1917-ci il – XXI əsrin əvvəllərində 534 iştirak etdiyi AXK Azərbaycanın sosial-iqtisadi və siyasi vəziyyətini, eləcə də Tehranın bu milli böl-gədəki ayrı-seçkilik münasibətini təhlil edib nəzərdən keçirdikdən sonra belə bir tarixi qərar qəbul etdi: «Azərbaycan xalqı özünün daxili işlərini idarə etmək və milli muxtariyyətini təmin etmək üçün Əyalət Əncüməni təşkilini bir qədər genişləndirib, ona Milli Məclis (MM) şəkli verir. İranın daxilində və İranın ərazi bütövlüyünə xələl gətirmədən özünün Milli Hökumətini vücuda gətirir. Azərbaycan Xalq Konqresi özünü Müəssislər Məclisi elan edir». Müəssislər Məclisi qəbul etdiyi Bəyannamə vasitəsilə Azər- baycan xalqının istək və tələblərini İran şahına, İran məclisinə, İran hakimiyyətinə, eləcə də ABŞ, İngiltərə, SSRİ, Fransa dövlətlərinə çatdırdı. Bəyannamədə azərbaycanlıların da başqa xalqlar kimi muxtar və azad yaşamağa, öz müqəddəratını özünün həll etməyə haqqlı olduğu və s. göstərilirdi. Müəssislər Məclisində 39 nəfərdən ibarət Milli Heyət yaradıldı və M.Ə.Şəbüstərini ona sədr seçdi. Milli Heyət qanun vermək səlahiyyətinə malik idi. Milli Heyət taxılın Azər- baycandan kənara daşınıb aparılmasının qarşısını aldı, asayişi pozanlara qarşı tədbirləri gücləndirdi. Noyabrın 21-də MM-ə seçkilərə başlamaq haqda fərman verdi. Azərbacyanın böyük bir hissəsinin İran hökumətinin nəzarəti altında qalmasına baxmayaraq 1945-ci il noyabrın 27-də Azərbacyanın hər yerində Milli Məclisə seçkilər başlandı və dekabrın 1-də başa çatdı. Marağa, Sərab, Bostanabad, Mərənd, Sofiyan fədailər tərəfindən azad edilmişdi. Dekabrın 11-də Təbriz şəhəri azad olundu. Bütün Azərbaycan ADP-nin nəzarəti altında idi. Azərbaycan Milli Məclisinin 39 maddəlik nizamnaməsinin layihəsi M.C.Bağırov tərəfindən İosif Stalin, Vyaçeslav Molotov, Larventi Beriya, Georgi Malenkova göndərildi və bəyənildi. Sovet rəhbərliyi ilə razılaşdırıldıqdan sonra 12 dekabr 1945-ci il (21 Azər 1324-cü il) Azərbacyan XIV mühazirə 535 Milli Məclisi açıldı. Məclisdə 76 deputat iştirak edirdi. Milli Məclisin axşam iclasında Azərbaycan Milli hökuməti formalaşdı. Azərbacyan Milli Məclisi S.C.Pişəvərini Azərbaycan Milli Hökumətinin baş naziri təyin etdi. Beləliklə, Cənubi Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatının birinci mərhələsi – hakimiyyətin ələ alınması prosesi başa çatdı. Milli Hökumət cəmi bir il davam etsə də 20 maddədən ibarət iş proqramı çox zəngin oldu. Hər şeydən əvvəl dövlət vəzifələrinə ədalətli adamlar təyin edildi. Yanvarın 2-də yeni valilər təyin olundu. 1946-cı il yanvarın 6-da Azərbaycan türkcəsi rəsmi dövlət dili elan olundu. Təbrizdə Azərbacyan Dövlət Universitetinin təşkili, yetim və sahibsiz uşaqların tərbiyəsi haqqında tarixi qərarlar qəbul edildi. Artıq 1946-cı il iyunun 12-də Azərbaycan Dövlət Universiteti rəsmən açıldı. 3 yaşından 14 yaşına qədər olan sahibsiz uşaqlar Milli Hökumətin təsis etdiyi tərbiyəxanalara top-lanmalı idi. Yanvarın 8-də Milli Məclis vilayət, mahal, bölük əncümənlərinin seçkiləri haqqında qərarlar qəbul etdi. Ölkənin 20 yaşına çatmış bütün vətəndaşları seçkilərdə iştirak edə, 20- 75 yaşlı vətəndaşları isə əncümənlərə seçilə bilərdilər. 1946-cı ilin aprelində Məclis tərəfindən məhsulun mül- kədar və kəndlilər arasında bölüşdürülməsinin yeni qaydaları haqqında qanun qəbul edildi. Mülkədarlara kəndlidən məhsul vergisindən başqa bir şey almaq qadağan edilirdi. Qanun torpaq və su üzərində xüsusi mülkiyyəti saxlasa da, kəndlilərin mülkədar asılılığından azad olunması üçün şərait yaradırdı. Hökumətin qərarı ilə 8 saatlıq iş günü müəyyən edildi. Əmək və sosial sığorta haqqında qanunlar və s. qəbul olundu. Bir sözlə, demokratik dövlət aparatı yaradıldı. Lakin Azərbaycanın muxtariyyatına və İranda sovet nüfuzunun azalmasına qarşı olan qüvvələrin – şah, İran irticası, Amerika və İngiltərə imperializmi, sovet rəhbərliyindəki anti- azərbaycan qüvvələrinin narahatlığı artırdı. İran ABŞ və Cənubi Azərbaycan 1917-ci il – XXI əsrin əvvəllərində 536 İngiltərənin təhriki ilə Sovet ordusunun İrandan çıxarılması, Sovetlərin İranın daxili işlərinə qarışması haqda BMT Təhlükəsizlik Şurasına şikayət etdi. İranın şimal neft yataqlarının birgə istismarı üzrə Sovet- İran şirkətinin yaradılması haqqında 1946-cı il aprelin 4-də Tehranda müqavilə bağlandı. Sovet rəhbərliyi 15-ci Məclisə seçkilərin «rahat və dinc» keçirilməsi, burada neft müqavilələrinin sovetlərin xeyrinə həll edilməsi üçün qoşunların çıxarılmasına icazə verdi. Bununla da «21 Azər» hərəkatına xəyanət etmiş oldu. Aprelin 24-dən qoşunların çıxarılmasına başlandı. Mayın 8-də Azərbaycan və Kürdüstandan son hərbi hissələr çıxarıldı. Sovet Azərbaycanının siyasi işçiləri və ziyalılırı isə böyük təəssüf hissi ilə Cənubi Azərbaycanı tərk etdilər. S.C.Pişəvəri isə Milli Hökumətin mövqeyindən dönmədi – Milli Məclisin, Milli Ordunun mərkəz tərəfindən tanınmasını israr edirdi. Təbrizdə 1946-cı il iyunun 13-də Tehran nümayəndələri ilə müqavilə imzalandı. Bu müqaviləyə görə Mərkəzi hökumət «21 Azər» hərəkatını Azərbacyan xalqının demokratik hərəkatı kimi tanıdı, İranda demokratik dəyişikliklər edəcəyinə söz verdi. Əvəzində isə Azərbaycan ostandarlığı və Milli Məclisin Əyalət Əncüməni ilə əvəz edilməsinə, fədai dəstələrinin, xalq qoşununun mərkəzi dövlət qoşunlarının tərkibinə daxil olmasına və s. razılıq verdi. ABŞ və Böyük Britaniyanın təhriki ilə Azərbaycan Mə- sələsi bir neçə dəfə BMT-də müzakirəyə çıxarıldı. S.C.Pişəvə- rinin BMT Baş Assambleyasına müraciəti isə cavabsız qaldı. İran qoşunları dekabrın 4-də səhər saat 7-də Azərbaycana hücuma başladı. Moskva mətbuatı Azərbaycan böhranını İranın sırf daxili işi kimi şərh etdi. Dekabrın 11-də Pişəvəri Təbrizi tərk etdi. Dekabrın 14-də günorta İran qoşunları Təbrizə daxil oldu. Dekabrın 20-də İran ordusu Azərbaycanı tam nəzarətə XIV mühazirə 537 götürdü. Milli hökumət süqut etdi. Bir ildə əldə edilmiş nailiyyətlər məhv edildi. Azadlıq mücahidləri zindanlara atıldı, dəstə-dəstə edam edildi. M.C.Bağırovun təkidi ilə Moskva dekabrın 12-də sərhədi açdı. Dekabrın 19-dək dekmokratik hərəkatın bir neçə min iştirakçısı Sovet Azərbaycanına keçdi. S.C.Pişəvəri də məcburən vətəndən uzaqlaşmalı oldu. «21 Azər» XX əsrdə Cənubi Azərbaycanda baş vermiş mili azadlıq hərəkatının zirvəsi oldu. Azadlıq ocağı söndürülsə də, kül közərməyə başladı: Mən sənin dilinə dəymirəm cəllad, Gəl sən də bu ana dilimə dəymə. Yan- deyib, od vurdun bədənimə sən, Altımda atəş var, külümə dəymə. (Süleyman Rüstəm) 3. 1950-ci illərin sonu – 60-cı illərin əvvəllərində İranda sosial-iqtisadi və siyasi böhranın dərinləşməsi. Cənubi Azərbaycan «Ağ inqilab» illərində Cənubi Azərbaycandankı müasir sosial-iqtisadi və siyasi vəziyyətin ilkin şərtləri 60-70-cı illərdə feodalizmdən kapitalizmə keçid mərhələsində yarandı. İranın ən böyük aqrar rayonlarından biri olan Cənubi Azərbaycanda sosial-siyasi və iqtisadi böhran kəskinləşdi. Şah rejimi yaranmış təhlükənin qarşısını almaq üçün «yuxarıdan islahatlar keçirmək yolunu seçdi. Qan axıdılmadan həyata keçirilən bu islahatlar «ağ inqilab» adlandırıldı. Cənubi Azərbaycanda İranın digər rayonlarına nisbətən iri yarımfeodal torpaq mülkiyyəti geniş yayılmışdı. Burada sosial ziddiyyətlər daha da kəskinləşmişdi. Bütün bunlar islahatın Cənubi Azərbaycandan başlanmasını şərtləndirirdi. İran dövlət və hökumət rəhbərləri 1947-49-cu illərdə Cənubi Azərbaycan 1917-ci il – XXI əsrin əvvəllərində 538 Azərbaycanda istədikləri şəxsəri güllələdilər, sürgun etdilər, onlara divan tutdular. Həmin illər İran qəzetləri yazırdı ki, Azərbaycanda görünməmiş bir qəhətlik, dərin bir iqtisadi böhran hökm sürür. Azərbaycanın bir sıra şəhərlərində aclığa qarşı kütləvi nümayişlər oldu. Təbrizin fabrik və zavodlarında fəhlə tətilləri baş verdi. Onlar əmək haqqının artırılmasına nail oldular. 1948-ci ilin payızında Azərbaycanın bir sıra kəndlərində kəndlilərlə mülkədarlar arasında münaqişələr baş verdi, nəticədə onlar məhsul bölgüsündə öz paylarının artırılmasına nail oldular. 24 oktyabr 1949-cu il tarixdə 16-cı çağırış İran məclisinə seçkilər zamanı Milli Cəbhə yaradıldı. O, İngiltərə-İran Neft Şirkətinin milliləşdirilməsi uğrunda hərəkata rəhbərlik edirdi. Tərkibinə isə «İran partiyası», «İslam mücahidləri təşkilatı» və b. daxil idi. Cəbhə milli burjuaziyanın mənafeyini əks etdirirdi. İranda 1953-cü il avqustun 19-da Müsəddiq hökuməti devrilmiş, Milli Cəbhənin fəaliyyəti qadağan edilmişdi. Təşəbbüs yenə də ölkənin kapitalistcəsinə yüksəlməsi istiqamətini davam etdirən şahın əlinə keçmişdi. 1953-59-cu illərdə hakim dairələr hər vəchlə demokratiyanı boğmağa çalışır, aqrar çıxcışları, fəhlə tətillərini yatırır, yüzlərlə ziyalını işdən götütür, bir sıra mətbuat orqanlarını bağlayırdılar. 1957-ci ildə paytaxtda və bəzi rayonlarda hərbi vəziyətin ləğv edilməsi ilə yanaşı, SAVAK- təhlükəsizlik və məlumat təşkilatı yaradıldı. Monarxiyanın mövqelərinin möhkəmləndirilməsi tədbirləri görülürdü. 1955-ci ildə dövlət torpaqlarının bölgü və satışı üzrə qanun qəbul edildi. Yarımfeodal torpaq sahibliyi kökündən pozulur və ölkənin tarixi inkişafında yeni mərhələ açılırdı. ABŞ şahı inandırırdı ki, hakim zümrələrin iqtisadi və siyasi mövqeyni laxlatmadan sosial-iqtisadi islahatlar keçirsinlər. O, XIV mühazirə 539 istiqraz və kreditlərlə köməyi davam etdirər. 1960-cı ilin oktyabrında şah bir müsahibəsində demişdi ki, mən ölkədə dəyişiklik etmək istəyirəm. Lakin inqilabsız, yuxarıdan başlayaraq. Qan tökmədən, «ağ inqilab». 1961-ci ilin payızında milli burjuaziyanı təmsil edən «Milli Cəbhə» yenidən fəallaşdı. Ölkədə siyasi mübarizə kəs- kinləşdi. İnkişaf üçün böyük imkanlara malik olmasına baxma- yaraq, 60-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan iqtisadi cəhətdən İranın geridə qalmış bölgələrindən biri idi. Şah burada inkişaf planını həyata keçirməyə çalışmır, bu çətinliyi «ölkənin şimali- qərbində» etnik və dil fərqlərinin mövcudluğu»nda görürdü. 1961-ci ilin yaz və yayında demokratik azadlıqlar uğ- runda tələbə hərəkatı başlandı. Milli siyasətə qayıdış, 20-ci məclisə azad seçkilər tələb edilirdi. 1962-ci ilin yanvarında Təbriz və Şirazda tələbə mitinqləri baş verdi. Malikanələr yandırılır, yerli hökumət dairələrinə qarşı hərəkat artırdı. Aydın oldu ki, sosial-iqtisadi strukturda əsaslı dönüş odmadan, ölkənin qarşısında duran problemi, iqtisadi və siyasi stabillik yaratmaq mümkün olmayacaq. Monarxiya ya siyasi aləmdən getməli, ya da burjua monarxiyasına çevrilməli idi. Aqrar islahat layihəsi. İslahatlar proqramında ən vacibi aqrar islahat idi. Bu 1962-ci ilin 9 yanvarında qəbul edildi. İslahatlar üçün qanun layihələri 1963-cü ilin 26 yanvarında keçirilmiş referendumda təsdiq edildi. Aqrar islahatın birinci mərhələsinin (mart 1962-1963) həyata keçirilməsi 1962-ci il martın 2-də Marağada (Şərqi Azərbaycan) başlandı. Birinci mərhələ iri mülkədarların torpaq mülkiyyətçiliyinin bir kəndlə məhdudlaşdırılmasını, qalan torpaqların dövlət tərəfindən alınmasını və onların kəndli- icarəçilərə satılmasını nəzərdə tuturdu. Bu mərhələ üzrə 1978- ci ilin əvvəlində Azərbaycanda cəmi 3444 kənd və 85 tarlanın Cənubi Azərbaycan 1917-ci il – XXI əsrin əvvəllərində 540 torpaqları 197 min icarəçi-kəndli arasında bölüşdürülmüşdü. İslahatın ikinci mərhələsi (1963-1969) üç şərtdən ibarət idi: 1) torpağı uzunmüddətli dəyişməz şərtlərlə kəndlilərə icarəyə vermək; 2) kəndli icarəçilərə razılaşma əsasında satmaq; 3) əvvəllər mövcud olmuş məhsul bölgüsündə mülkədar və kəndli paylarına uyğun olaraq torpağı icarədarlara satmaq. Lakin bu mərhələnin əsas xüsusiyəti ondan ibarət oldu ki, torpaq kəndlilərə uzun müddətə icarəyə verildi. Növbəti üçüncü mərhələyə görə (1969-1974) xırda və orta mülkədarların və özəl vəqflərin torpaqları rehtası on qat nəqd, yaxud 12 qat uzunmüddətli möhlətlə ödənilməsi şərti ilə satılmalı oldu. Azərbaycan kəndliləri islahatın üçüncü mərhələsi üzrə bütün ölkədə torpaq almış kəndlilərin 23,9%-ni təşkil edirdi. Cənubi Azərbaycan üzrə göstəricilər bir qədər şişirdilmişdi. Məsələn, göstəricilərdən belə çıxırdı ki, Şərqi Azərbaycan ostanında kənd sakinlərinin təqribən 83%-i islahata qatılıb. Ancaq nəzərə almalıyıq ki, torpaq sahələrini yalnız «zare» adlanan kəndli ailələri ala bilərdilər. Onların payları isə kənd əhalisinin yarısından çox deyildi. Ancaq aqrar islahatın sosial effekti partlamaq ərəfəsində olan kəndli həyəcanlarının qarşısını almaqdan ibarət oldu. İqtisadi nəticələr isə sosial nəticələrə nisbətən çox da böyük olmadı. Azərbaycan kənd təsərrüfatının əsas sahələri əkinçilik və heyvandarlıq idi. 60-70-ci illərdə bu struktur əsaslı şəkildə dəyişmədi. Sərmayənin kənd təsərrüfatından sənayeyə axını, yarımfeodal mülkədarların kapitalistlərə çevrilməsi, yəni aqrar islahatın təbii nəticəsi ölkənin mərkəzi bölgələrindən fərqli olaraq Azərbaycanda o qədər də böyük vüsət almadı. 4. 1978-79-cu illər İran inqilabı və Cənubi Azərbaycan XIV mühazirə 541 70-ci illərin sonunda İranda Azərbaycan məsələsinin həllini tələb edən qüvvələr zəhmətkeşlərin marağını təmsil edən sollar və xırda burjuaziyaya mənsub solçu demokrat təşkilatlar idi (İXP və ADF 60-cı illərin əvvəllərində birləşdi, aralarındakı ziddiyyətlər milli çəkişməyə çevrildi. Xalq ona inamını itirdi). Vəziyyət sosial partlayışa doğru aparırdı. 1977-ci ilin payızından Cənubi Azərbaycanda tələbə və şagirdlərin nümayişləri başlandı. Ən böyük çıxış 1977-ci il Milli Hökumətin ildönümü günü oldu. 1978-ci ilin yanvarında Qumdakı çıxışlarda artıq şah rejiminin ləğv edilməsi tələb edilirdi. Fevralın 18-də (29 bəhməndə) Təbrizdə Şəriətmədarinin çağırışı ilə dini başçıların müraciəti əhalini üsyana qaldırdı. Bu üsyanda 100 min nəfər iştirak etdi. Ordu yeridilməsinə baxmayaraq üsyan ertəsi gün də davam etdi. Təbriz üsyanında İranda gizli fəaliyyət göstərən «İran xalq fədailəri» təşkilatının üzvləri də iştirak edirdilər. Təbrizdəki cəza tədbirlərinə cavab olaraq Yəzd, Çöhrəm, Tehran, Qum, Zəncan və b. şəhərlərdə çıxışlar oldu. Həmin gündən başlayaraq mitinq və nümayişlər İranın demək olar ki, bütün iri şəhərlərini bürüdü. Xaricdə olan Ayətullah Xomeyni * Təbriz əhalisinə müraciət göndərdi. Artıq Təbriz üsyanı bütün İranda baş verəcək inqilabın başlanğıcı hesab edilirdi. Mayın 9- 19-da baş vermiş çıxışlar İranın 20-dən çox şəhərini əhatə edirdi. Sentyabrdan inqilabın 2-ci mərhələsi başlandı. Bütün * - - . , 1978- . . 1- – - . Cənubi Azərbaycan 1917-ci il – XXI əsrin əvvəllərində 542 sosial təbəqələr hərəkata qoşuldu. Tətilçilər SAVAK-ın ləğv edilməsini, demokratikləşməni tələb edirdilər. 1978-ci il dekabrın 30-da təbrizlilər yenidən nümayişə başladılar. Şah 1979-cu il yanvarın 16-da İrandan qaçdı. Yanvarın 19-dan isə nümayişlər «Allahu əkbər, Xomeyni rəhbər» şüarı ilə keçirilirdi. 1979-cu il fevralın 1-də A.Xomeyninin Parisdən Tehrana gəlməsi münasibətilə Təbrizdə nümayişlər geniş vüsət aldı. Fevralın 11-də nümayişçilər gülləbaran edildilər. Nümayişçilər də polis qüvvələrinə hücum etdilər. Xeyli insan həlak oldu. Fevralın 11-də paytaxtda şah tərəfdarları üzərində qələbə çalınmasına baxmayaraq əksinqilabi qüvvələr xüsusən, Təbrizdə müqavimət göstərirdilər. Lakin fevralın 16-da Azərbaycanın başqa şəhərlərində də şahpərəst qüvvələr zərərsizləşdirildi, nəzarət xalqın əlinə keçdi. 1978-79-cu illərin İran inqilabı dövründə azərbaycanlılar 25 min nəfərə yaxın qurban verdilər. Şahlıq üsul-idarəsi devrildi. 1979-cu il aprelin 1-də İran İslam Respublikası elan edildi. Əsas siyasi və sosial qüvvələr şahlığın devrilməsindən sonra 2-ci mərhələni – milli-demokratik istiqamətdə inkişafı gözləyirdilər. Milli məsələnin ədalətli həlli gözlənilirdi. 1979-cu il dekabrın 2-3-də İran İslam Respublikası Konstitusiyanı qəbul etmək üçün referendum keçirdi. «Millətin hüququ» adlı III fəslin 19-cu maddəsində deyilirdi: «İran xalqı hansı etnik qrup və qəbilədən olmasından asılı olmayaraq bərabər hüquqa malikdir, rəng, irq, dil və bu kimi amillər kimsəyə üstünlük vermir», 15-ci maddədə isə deyilirdi: «İran xalqının rəsmi müştərək dili və xətti farsdır. Sənədlər, məktublaşmalar, rəsmi mətnlər və dərs kitabları bu dil və xətlə olmalıdır. Lakin yerli və etnik dillərin fars dili ilə yanaşı işlənməsi, mətbuat, kütləvi informasiya vasitələrində və milli ədəbiyyatın məktəblərdə tədrisində azaddır». Ancaq bu nailiyyətlər türk dilinin 1945-46-cı illər milli- XIV mühazirə 543 demokratik hərəkat dövründəki mövqeyindən çox aşağı oldu. Az bir müddətdə türk dilində təxminən 30 adda qəzet və jurnal nəşr olundu, yazıçılar ittifaqı yarandı, dərs vəsaitləri hazırlanmasına başlandı. Amma, hazırda «Varlıq» jurnalından başqa türk dilində heç bir mətbuat orqanı nəşr edilmir. Dövlət orqanları tərəfindən yasaq edilməsindən (əsasən ideya-siyasi yönümünə görə) başqa, onların bağlanmasının əsas səbəblərindən biri də qəzet və jurnalların maddi korluq çəkməsi oldu. İnqilabın qələbəsindən sonra siyasi partiya və təşkilatlar milli zülmün ləğvinin yeganə yolunu İranda ictimai həyatın həqiqi federalizm əsasında yenidən qurulmasında görürdülər. Dekabrın 20-də müvəqqəti hökumətin 14 bənddən ibarət «Nahiyyə özünüidarəsinin hüquq və vəzifələri» adlı qanun layihəsi xalqın müzakirəsinə verildi. Özünüidarə nahiyyələri orqanları ölkənin istiqlaliyyəti, bütövlüyü, İran əhalisinin milli vəhdətini təmin etməli idilər. İranın ilk prezidenti Bənisədr göstərirdi ki, «biz muxtariyyətin əleyhinə deyilik, lakin müxtariyyəti bizdən olmayanlara verməyəcə-yik». («Keyhan» 20.04.1980). 1980-ci ilin dekabrından İraqın İrana müdaxiləsi hakim rejimə demokatik qüvvələri əzmək üçün əlverişli şərait yaratdı. Bütün çoxmillətli dövlətlərdə olduğu kimi İranda da milli məsələnin həlli ölkənin demokratikləşməsi ilə sıx bağlıdır. İranın demokratikləşməsi burada Azərbaycan məsələsinin təkamül yolu ilə həllini sürətləndirir. İnqilabın qələbəsindən sonrakı illərdə iqtisadi dur-ğunluq keçirən ölkə yavaş-yavaş bu vəziyyətdən çıxdıqda və İran-İraq müharibəsindən (1980-1988) sonra iqtisadiyyatın bərpası başlandıqda Cənubi Azərbaycan da sənaye və kənd təsərrüfatının inkişafında müəyyən sürət götürdü. Burada neftayırma zavodu, traktor, maşınqayrıma, dəzgahqayırma zavodları, kənd təsərrüfat maşınları üçün mühərriklər istehsal edən zavodlar, lampa zavodu, xalça fabrikləri, qənd zavodları, tütün fabrikləri, Cənubi Azərbaycan 1917-ci il – XXI əsrin əvvəllərində 544 toxuculuq fabrikləri və s. kimi yüzlərlə yüngül sənaye müəssisələri fəaliyyət göstərir. Taxılçılıq, bostançılıq, heyvandarlıq məhsulları qismən də İranın digər rayonlarına ixrac olunur. Aqrar ölkə olan Cənubi Azərbaycan kənd təsərrüfatının inkişafı üçün böyük imkanlara malikdir. 1999-cu ilin avqust ayında Cənubi Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatı Analitik İnformasiya mərkəzinin mətbuatda çap olunmuş məlumatına əsasən İranda yaşayan əhalinin milli tərkibi belə olmuşdur: № Milli vahidlər Sayı (mln. nəfər) Ölkə əhalisinin sayına görə nisbəti (faizlə) 1. Azərbaycanlılar 29.0 41.42 2. Farslar 22.0 31.42 3. Kürdlər 7.5 10.71 4. Ərəblər 3.5 5.0 5. Türkmənlər 3.0 4.28 6. Bəluclar 2.4 3.42 7. Qaşqaylar 2.0 2.85 8. Yəhudi, aysori, erməni 0.6 0.85 9. Başqaları 0.035 0.05 Cəmi 70.0 100.0 Ədəbiyyat 1. Иванов М.С. Новейщая история Ирана. М.: 1965 2. Həbibov Ə. Cənubi Azərbaycanda azadlıq hərəkatı. Bakı: 1988 3. Tağıyeva Ş. 1920-ci il Təbriz üsyanı. Bakı: 1990 4. Nəsibzadə N. Bölünmüş Azərbaycan, bütöv Azərbaycan. Bakı: 1997 5. Nəsibzadə N. İranda Azərbaycan məsələsi (XX əsrin 60-70-ci illəri). Bakı: 1997 6. Иванов М.С. Иран в 60-70-х годах ХХ века. М.: 1977 7. Abdullayev Z.Z. Ağasi N.N. Müasir İran. Bakı: 1976 8. Almaz Əliqızı. Cənubi Azərbaycan «Ağ inqilab» dönəmində // «Araz» jurnalı, 1997, №1(2) 9. Агаев С.Р. Иран в прошлом и настоящем. М.: 1981 10. Pişəvəri S.C. Seçilmiş əsərləri. Bakı: 1984 11. Çeşmazər M.M. Azərbaycan Demokratik Partiyasının yaranması və fəaliyyəti. Bakı: 1986 12. Həsənli C. Güney Azərbaycan: Tehran-Bakı-Moskva arasında (1939-1945). Bakı: 1998 XIV mühazirə 545 13. Həsənli S. Soyuq müharibənin başlandığı yer – Güney Azərbaycan. 1945-1946. Bakı: 1999 14. Tağıyev Ş., Rəhimli Ə., Bayramzadə S. Güney Azərbaycan (mə- lumat kitabı). Bakı: 2000 15. Rəhimli Ə. Güney Azərbaycanda milli demokratik hərəkat. Bakı: 2003 16. Агаев С. Иран-рождение республики. М.: 1984 17. Демин А.И. Современная Иранская деревня. М.: 1977 Çapa imzalanmışdır 04.100.2010. Kağız formatı 60x84 1/16. Sayı 200. «Bakı Universiteti» nəşriyyatı, Bakı – 370148, Z.Xəlilov, 23. Document Outline
Yüklə 2,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|