AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan respublikasinin təHSİl problemləRİ İnstitutu

 

 

BÖYÜK BRİTANİYADA TƏHSİL 

 

 

 

Иngиltяrядя tяhsиl. VIII яsrdя Иngiltяrяdя kilsя mяktябляri fяaliyyяt gюсtя-

rirdi. Sonrakы  dюvrdя  bяzi kilsя  mяktяbляri bюyцk vя  nцfuzlu tяdrиs mцяssi-

sяляrinя  чevrilди. IX яsrdя  Иngiltяrяdя monastr mяktяbляri xцsуsi ilя seчиlirdi. 

Daha sonra ися həmin mяktяbляr yеni tip mяktяbляrля яvяz olunmaьа baшladы. 

Bu tip mяktябляр  шяhяr mяktяbляri vя universitetляr idi. Иlk  шяhяr mяktяbляri 

Londonda vя башга шящярлярдя yaradыldы. Britaniya universitet sisteminin qə-

dim tarixi var. 1168-ci ildя Oksford, 1231-ci ildя Kembric universitetляri mey-

dana gяldi. Oksford vя Kembric universitetlяrinin hяr biri bir neчя kollecdяn 

ibarяt иdi. XIX яsrя qяdяr onlar юlkяdя yeganя universitetlяr olaraq qalыrdы. O 

zamanlar qadыnlarа universitetlяrдя  охуmаьа  иcазя  верилmирди. XV-XVI 

яsrляrdя Шоtlandiyada Sent-Endzyus (1411), Гlazqo (1451), Aberдin (1494) vя 

Edinburq (1583) universitetlяri йаранmышdы. 

XI яsrin sonu XII яsrin яvvяlляrindя ayrы-ayры kafedral vя monaсtr mяk-

tяbляri iri tяdris mяrkяzlяrinя чevrildi. Kembric univеrsiteti ali tяhsil сисtеmин-

дя islahatларын mяrkяzi олду. Universitetdя U.Tindel vя X.Latimеr tяrяfинdяn 

яsaslы dяyiшikliklяr aparыldы. Иngiltяrяdя Oksфord universiteti humanitар вя де-

mоkраtиk tяhsил ocaьы idi. Bу universitetdя hцqуqun tяdrisinя хцсуси цstцnlцk 

verilirdi.  Иngilis qrammatиka mяktяbляri, onlaрыn bir nюvц olan kцtляvi mяk-

tяbляr  шяhяr mяktяb vя gimnaziyalarын  mяnsub olduьu eyni tip tяdris mцяs-

sisяlяrinя дахил idи. Иlk kцtляvi mяktяbляr XIV яsrin sonu XVI яsrin биринжи ya-

рысыnda Vanчestrdə  vя  Иtonda yaradыlmышdы. XVЫЫ-XVIIЫ  яsrляrdя  Иngiltяrяdя 

olan klassik tиpli tяdris mцяssisяляри qrammatika mяktяblяri idi. Иngiltяrя 

qrammatika mяktяblяri arasынda 9 bюyцk aчыq mяktяb (Vanчestr, Vest-

minstеr, Иton, London vя b.) fяrqляnirdi. Bюyцk aчыq mяktяbляrdя шagirdlяrin 

sayы 3000 nяfяrdяn чox олmурду. 

1870-ci ildя dюvlяt tящсил sisteminin яsasыnы qoyan ilk qanun qяbuл olun-

muшdur. Qanuna mцvafиq olaraq ibtidai mяktяblяrdя 5-12 yaшlы uшaqlar цчцn 

ibtidai tяhsil mяcburi sayыlыrdы. Иngiltяrяdя ilk ibtidai tяhsil sistemi Almaniya-

dan 100 il sonra йарадылmышдыр. 1860-cы ildя Иngiltяrяdя mяktяbyaшlы uшaqlarыn 

50%-i (yarыsы) mяktяbя gedirdi. Юлkядя tяhsil sisteminin inkiшafы XX яsrin яv-

vяlляrinя qяdяr geri qalmaqda davam edirdi. 1902-ci ildя yerli orqanlarda dюv-

ляt qrammatиka mяktябляринин yaradыlmasы haqqынda  гanun qяbul edilmiшdi. 

1918-ci ildя mяcburi ibtidai tяhsil almaq цчцн yaш hяddi 14 йаш вя 1944-cц иl 

qanunuнда  ися  йаш  hяddи 15 йаш  гябул  олунду. Bu qanун  mцasir dюvrdя 

fяaliyyяtdя olan xalq tяhsilinin tяшkilinin яsasыны qoydu. Mцasir tяhsil sistemi 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

75

цч pilляdяn – иbitidai, orta vя nюvbяti tяhsildяn ibarяt иdi. Mяktяbяqяdяr tяr-

biyя ися mяktяbяqяdяr siniflяrdя aparылыrды. Иbtidai tяhsil 5 yaшынdan 11 yaшыna 

qяdяr  дюврц  яhatя  еdirди. 5 yaшыndan balaca uшaqlar 2 illik mяktяbя, 7 

yaшыndan  ися ibtidai mяktяbя gedirдиляr.  Иbtidai mяktяbi qurtardыqdan sonra 

шagirdляr test цсулу  иля orta mяktяbin  цч  mцxtяlif nюvц arasыnda bюlцnцrdц. 

Шagirdляrin 20%-i qrammatika mяktяbляrinя, 70%-я гядяри ися 4 иллиk vя bяzяn 

5 illik mцasir mяktяbляrя, 5%-я  гядяри  ися 5 illik пешя  mяktяbляrиня  эедирди. 

1950-cи ilin яvvяlляrindя бу цч nюv orta mяktяблярin proqramыны vahid шяkildя 

яhatя edяn yeni tip orta mяktяbляр yaraнды (bu mяktяblяrdя tяhsil mцddяti 4, 

5 vя 7 il oldu). Bцtцn mюvcуd tip mяktяblяr bir-birindяn tядрис plan vя proq-

ramları ilə yanaшы, щяm дя buraxыlыш sinif шagirdляrinя верилmиш hцquqlaрa эюря 

fяrqляnirdi. 

Qrammatika mяktяbляri  яsas etibariля  шagirdляri ali tяhsil mяktяbляrinя 

qяbul olunmaг  цчцн hazыrlayыr  вя yuxarы siniflяrdя  ися  фянн kurslarыныn 

diferensiasiyasы apaрыlыrды. Иngiltяrянин mцasir mяktяblяrинdя praktik hazыrлыьa 

bюyцk diqqяt  йetirilirди. Orta mяktяb  шаэирдляринин  tяxminяn yaрыsыны  tяшkил 

едян qыzlar vя oьlanlar цчцn ayрылыгда дярс kечилирди. Dюvlяt mяktяbляri (90%-

dяn чox) ilя yanaшы, daha нцфузлу юзял mяktяbляr mюvcud иди. Иngiltяrя tяhsil 

sиstemi bu gцnя qяdяr юзцнцн elit vя klassik yюnцmlцlцyцnц saxlamышdыr. 

XIX  яsrdя  Иngiltяrяdя  орtа  mяktяb tяhsilinin pulsuz olmasы haqqыnda 

qanun qяbul olundu. London mяktяbляri xцsusi statusa malik idi. Orta 

mяktяblяrin strukturunda vahidlik yox idi. Hяr bir tяdris mцяssisяsi юz nizam-

namяsinя uyьun fяaliyyяt gюstяrirdi. Юлkядя ейни заmанда юзял mяktяbляr дя 

fяaliyyяt gюstяrirdи.  Иngiltяrяdя  ашаьы  синиф ibtidai mяktяb (наtаmаm),  йухары 

синиф  иbtиdai mяktяb (tаm), orta vя ali mяktябляр var иdi. XIX яsrin sonunda 

Иngiltяrяdя universitet tяhsili  алmаг  цчцн  бюйцk mигдарда pul vя azad vaxt 

tяlяb olunurdu вя  бу  заmан  юлkядя ali tяhsil verяn yeni tяdris mцяssisяляri 

yarandы. Бу tядрис mцяссисяляри Oksford vя Kembric яnяnяляrini davam etdir-

mяklя yanaшы, yerli яняняляри dя nяzяrя almaьa чalышырdы. XIX яsrdя bцtцn Bю-

yцk Bриtaniyanы яhatя etmiш сяnaye inqыlabы ixtisasлы idarячилиk vя inzibatчыlaра 

ещtийаж  олдуьуну  эюсtярди. Bir чox sяnaye  шящярляrindя yeni universitetляr 

mеydana gяldi. 1851-ci ildя Manчestеr, 1893-cц ildя Uels, 1900-cы ildя 

Birmиnщem, 1903-cц ildя Liverpul, 1909-cu ildя Bristol vя 1926-cы ildя Reдinq, 

1936-cы ildя London universitetляri yaradыldы. Bu universitetlяr “qыrmыzы  kяr-

piclilяr” kimи  mяшhur idiляr,  чцnkи onlar, адяtян,  гырmызы  kяrpicdяn tиkилирdи, 

Oksford vя Kembric universitetlяrinin qяdim divarlarы isя daшdan tikilmiшdi. 

XX яsrin яvvяlляrindя Иngiltяrяdя iki tip mяktяб, ibtidai vя orta mяktяb 

mюvcud idi. 11 yaшa qяdяr uшaqlarыn oxuduqlarы bцtцн mяktяbляr ibtidai mяk-

tяb hesab olunurdu. 11–17 yaшlы yenиyetmяляrin tяhsil aldыqlarы mяktяblяр orta 

tяhsil mцяssisяlяri adlanыrdы. 14 yaшa qяdяr uшaqlar  юдянишсиз oxuyurdular. 

Orta tяhsil mцяssisяlяrinя qrammatika, mцasir (natamam orta məktəblər) vя 

mяrkяzi mяktяblяr  дахил idi. Bununla yanaшы,  юзял  vя  цmumi elit mяktяbляr 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

76

fяaliyyяt gюstяrirdi. Qrammatika vя цmumi mяktяbляrin mяzunlarы universitet 

tipli ali tяhsil mцяssisяляrinя  qяbul olunmaq hцququna malik idi. Britaniya 

cяmiyyяtinin orta tяbяqяsinin artыmына эюря hяmin mяktяbляr xцsusi rol oyna-

yыrdы. XX яsrin иkинжи yaрысыnda Иngiltяrяdя yaшлы uшaqlar цчцn bцtцn mяktяb-

лярдя  tяhsil sistеmи pulsuz иди.  Бялядиййя  vя  xцsusi mяktяblяr var idi. Иcbari 

tяhsil sistemiни 5–16 yaшлы  uшaq vя yeniyetmяляr  яhatя edirди. Dяrs hяftяsi 5 

gцn  иди.  Иcbari tяhsil,  яsasяn, 4 яsas dюvrя  bюlцnmцшdц: 1) 5–7 yaш; 2) 7–11 

yaш; 3) 11–14 yaш; 4) 14–16 yaш. 

XX  яsr yцksяk texnologiyalar яsri  олараг  юz xalqыnыn ixtирачылыьы  vя 

inkiшafы iля fяxr edяcяk юlkя qarшыsынda yeni tяляblяr qoydu. 1945-ci ildяn sonra 

юlkяdя daha bir neчя yeni universitet йаранды. 1948-ci ildя Nottinщem, 1949-

cu ildя Kil, 1955-ci ildя Eksеter vя 1960-cы ilляrdя Sassek, Varviн, Kенt, Шяrqi 

Иngiltяrя universitetlяri aчыlmышdы. Bu universitetlяr son zamanlara qяdяr 

yeniляr vя ya шцшяli kimi tanыnыrdы,  чцnki tikiляn mцasir binalarын  чox  щис-

сясиндя  шцшядян istifadя  олунmушдур. Lakin tez бир  заmанда  hяmin yeni 

universitetlяrin ardыnca  чoxлу sayda ялавя universitetляr  дя yarandы. 1992-cи 

ildя 33 politexnik institut “Чarter universitetляri” elan edildi. Bu institutlarda 

hяля qяdimdяn peшяkarлыq vя texniki fяnляr tяdris edilir, mяzunlaрa alиmlik dя-

rяcяlяri vя yцksяk texniki-peшя ixtisasları verilirdi. Kюhnя vя yeni unиversitet-

ляr arasыndakы fяrqлярин эюtцрцлmясиня бахmайараг, бязи cящяtляр hяlя dя gюзя 

чarpыrdы. Yenи universitеtляr игtисадиййаt vя sяnaye iля sыx яlaqяli олдуьу цчцн 

tяdris proqramlarы sahibkarlaрыn maraqlarыnы  mцяyyяn dяrяcяdя  nяzяrя al-

maqla tяrtib edilиrди.  Гяdim univеrsitetlяr  ися geri qalmamaг  цчцн yerli vя 

milli kommersiya dairяlяri  иlя  юz  яlaqяlяrini mюhkяmляndirir, bununla belя 

qяdim universitetlяr юz tяdris proqramlarыnы fяlsяfя, яdяbiyyat vя tяbiяt elmляri 

kimi xalis nяzяri fяnляr исtигаmяtиндя tярtиб едирди. 

Иbtidai tяhsил birinci iki 5–6 yaш dюvrцnц яhatя edir. Orta tяhsil 11(12)–

15 yaшlы uшaqlarыn tяhsil aldыqlarы наtаmаm orta mяktяbляр  vя 15–17 (18) yaшlы 

yeniyetmяляrin tяhsillяrini davam etdirdiklяri tаm orta mяktяbi (qrammatиka 

mяktяbляri) яhatя edir. Цmumtяhsil mяktябляринdя tяhsil mцddяti on бир ildir 

вя  йцksяk tяhsil sertifиkatыны yalnыz  он  цч ildяn sonra almaq olar. Peшя 

исtигаmяtиндя isя peшя kollecляri mцhцm yer tuturdu. 

Bюyцk Bриtaниyada mцasir tяhsil sistemi dюrd pilляdяn ibarяtdir: ibtidai, 

orta, natamam ali (orta mяktяbdяn sonrakы) vя alи. Иbtidai tяhsil 5-6 yaшdan 

11-12 yaшa qяdяr olur. 11-12 yaшdan sonra orta tяhsil mяrhяlяsi baшlanыr. 

Mцasir mяktяb orta tяhsil verir. Bu mяktяbin дярс proqramыныn яsas hissяsiни 

praktik mяшьяляляр  tяшkil edir vя  mяzunlar peшяkar kиmи  fяaliyyяtя baшlayыr. 

Mяzunlar  ейни  заmанда  qяbul imtahanы verяrяk  юz tяhsillяrini davam etdirя 

bilяr. Bюyцk Britaniyada ixtisasыndan asыlы olaraq mцxtяlif bakalavr dяrяcяляri 

var: incяsяnяt, elmi tяdqiqat vя hцqуq sahяsindя bakalavr. Hяmчinin tibb vя 

stomatologiya sahяsindя dя bakalavr dяrяcяsi vardыr. 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

77

Bakalavr dяrяcяsi ixtisaslaшmыш proqram яsasыnda universitet vя kollec-

lяrin  шюbяlяrindя  цч  vя ya dюrdillik tяhsildяn sonra verilir. Bu dяrяcя  bцtцn 

dцnyada tanынmышdыr. Magistr vя doktor dяrяcяlяrini almaq цчцn bakalavr 

dяrяcяsi zяruridir. Magistr dяrяcяsini almaq цчцн iki nюv proqram vardыr, 

йяни ixtisasa uyьun tяdris програmы vя tядгiгаt исtигаmяtли proqramlar. Tяdris 

proqramы elя tяшkil olunmuшdur ki, баkалавр 8-9 ayлыq mцhazirя vя seminar-

lardan sonra imtahan verir, 3-4 ay mцddяtindя  ися buraxыlыш  iши hazыrlayыr. 

Иmtahan vя buraxылыш iшinin mцdafiяsindяn sonra magistr dяrяcяsi verilir. Bю-

yцk Britaniyanыn ali tяhsil sisteminя əsasən universitetlяr daxildir. Mцhяndis 

kadrlar universitetlяrin tяrkibinя daxil olan kolleclяrdя, texniki fakцltяlяrdя, 

mцstяqil institut vя kollecляrdя hazыrlanыr.  Бу  mяktяблярдя  гайдалар  ися, 

mясялян, MBA

1

 яsas fяnlяr; fakуltаtiv fяnlяr; дissertasiya vя ya tяdris layihяsi; 

tяdris (dяrs dеmяk) metodikasы; аttestasiya; хцsusi MBA proqramlaры; tяhsilin 

qiymяti  дахилдир. GMAT

2

, MBA

3

, Bюyцk Bрitaniyada tяhsil sistemi: иngilis 

pansion mяktяби; Britaniyanыn orta mяktяblяrindя  яcnяbilяrin tяhsil almasы 

цчцn imkanlar; пeшя tяhsili; алi tяhsil; doktorantura kуrslaры; Бюyцk Britani-

yanыn ali mяktяblяri;  уniversitetlяr;  аli tяhsil kollecляri; Bюyцk Britaniyada 

tяhsil xяrcляri; уniversitetляrя, institutlara vя kollecляrя qяbul olunma prosedu-

ralarы (qaydalaры); Bюyцk Britaniyada ingilis dili kurslaры; сizя hansы ingilis dili 

kurslarы lazыmdыr;  иngilis dilinin цmumi kursu; иmtahanlarыn vя ya testlяrin 

verilmяsinя hazыrlaшmaq  цчцн kurslar; иxtisaslaшdыrыlmыш ingilis dili kurslarы; 

иngilis dili kurslaры vя xцsusi fяnlяrля mяшьяляляр; tяtil zamanы ingilis dili; tяляbя 

йаtагханасында  йашаmаг;  иngilis ailяsindя yaшamaq;  яlahiddя  mяnzillяr; Bю-

yцk Britaniyada yaшayыш sahяsi muzdu цzrя bir neчя  mяsляhяtляr;  вiza 

alынmasы. 

Bюyцk Britaniyada biznes idarячиlik magistrы. Biznes idarячilik magistrы 

menecment  цзря magistrдiр,  баkалавр  dяrяcясинdяn sonrakы (kечmиш  ССРИ-

дяkи аспиранtура) proqramdыr, sonrakы intellektual tяфяkkцр (яqli) vя ya яmяli 

fяaлиyyяti nяzяrdя tutur. Bюyцk Britaniyada hяmin dяrяжяnin aлынmasы  цчцн 

100-dяn artыq mцxtяlif tяdris kurslaры mюvcudduр. 

MBA proqramlaры  юz nюvляrinя, mцddяtinя, tяdris formalarыna gюrя

 

mцxtяlifdir вя дисtанt tяhsil дя

 

hяyata keчiriлиr. Bюyцk Britaniyada tam mяш-

ьulluьa (яyani tяhsil formasы) hesablanmыш intensiv illik proqramы  чox geniш 

yayыlmышdыr. 

Bakalavr dяrяcяsi verilmiш eyни ixtisas цzrя magistr dяrяcяsi alынmasыna 

aparan digяr tяdris proqramlarы  яvvяlki tяhsil  програmлары  иля  mцгайисядя 

фяргли  дя  ола  биляр. MBA proqramы  qяbul edilяrkяn, adяtяn, mяcburi tяляb 

олунан bakalavr dяrяcяsi istяnilяn digяr  иxtisas  цzrя alыna biляr. MBA kursu 

                                                 

1

 Mastеr of bizness Administration-biznes idarячilik magistrы 

2

Graduate Managment Admission Test-mяzunуn идаряедиcилийя qяbуl imtahanы 

3

 Association of MBA-MBA-nыn ассосиасийасы

 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

78

yeni vя tanыш olmayan fяnlяrin geniш dairяsini яhatя edir vя tяляbяdяn bюyцk iш 

hяcmi (hяftяdя 70 saata qяdяr mяшьulluq) tяlяb edir. 

Цmumi menecment цzrя standart MBA proqramы  цmumi mяcburi 

kursdan ibarяtdir kи, бундан яввял giriш kursu vя fakуltətiv fяnляr keчilir. Mя-

sяlяn, яgяr tяlяbяnin statistika цzrя baza bilikляri чatmыrsa vя ya kоmпyutеря 

kifayяt гядяр yiyяlяnmяmiшdirsя, onda eля MBA proqramы seчилmяlidir ki, sta-

tistika, mцhasibat vя  с.  фянлярин  tялиmиндя  kоmпyutерлярля fakуltətiv kurslar 

keчирилsin. 

Giriш kursу  вя  йа  исtигаmяtлянmя  фянляри, adяtяn, tяdris ilinin baшlanьы-

cыnda hяyata keчirilir. Hяmin proqram tяlяbяйя MBA proqramынын  xцsusiy-

yяtlяri, mюvzulaры  iля tanыш  олmаг, gяляcяk kurs yoldaшlarы  vя fakцлtяnin  шtatы 

iля tanыш olmaq imkanы verir. O, birinci semestrin яvvяlindя bir hяftя  яrzindя 

keчilir vя mяcburi hesab edilmir, adяtяn, onu keчmяyi tяkidля tюvsiyя edirlяr. 

Яsas fяnlяr.  Giriш  kурсу qurtarдыгdan sonra яsas (baza) kursu gяlir  вя 

tяляbяляri sяkkiz  яsas fяnнин  юyrяnilmяsi  цчцн  zяruri olan prinsip, цmumi 

anlayыш  vя  nяzяriyyяляrля tanыш edir. O, ilk on hяftяни  tяшkил edir vя ikinci 10 

hяftяlik semestrdя  dя davam etdirilir. Яsas fяnляrin tяdrisindя  iшtirak etmяk 

mяcburidir  вя  mяktяbляrдян  бязиляри  tяlяbяnin  щазыр  олдуьу  fяndяn  азад 

олунmасына imkan verir. 

Яsas MBA kurslarы aшaьыdakы fяnляrdяn ibarяt olmalыdыr: maliyyя hеsa-

batы, iqtisadiyyat, informasiyanын idarя edilmяsi, tяшkilatlarыn (kollektivляrin) 

davranышы, qяraрлar qяbul edilmяsi, marketinq, mцяssisяnin idarя edilmяsi. 

Mцxtяlif mяktяbляrdя kurslarын adlarы bиr-bиrиndяn fяrqляnя biляr. 

Яsas kursu qurtardыqdan sonra tяlяbяlяr  яsas fяnlяri daha yцksяk 

sяviyyяdя юyrяnirlər ki, bu da alыnmыш fundamental biliklяri dяrinlяшdirir. Bu 

mяrhяlя ikinci semestrdя baшlanыr, цчцнжц sеmestrдя ися davam еtдирилир. 

MBA proqramlarы,  цmumiyyяtля,  щуmаниtар elmляrin  эцндян-эцня ar-

tan  ящяmiyyяtini nяzяrя alыr. Tялябяляр  mцhazirя  vя seminarlarda vahid ko-

manda yaratmaq, danышыqlar aparmaq, sяmяrяli tяqdimat keчirilmяsi mяha-

rяtи, rяhbяr olmaq mяharяti, motivasiya texnikasыnы vя юz fikirlяrini mцdafiя 

etmяk bacarыьыnы юyrяnirляр. 

Fakуltаtiv fяnlяr.  Яsas kurslaрыn ardыnca fakуltətiv fяnляr gяlir (bяzi 

hallarda onlar paralel keчilir), tяlяbя onlaры maraqlandыьы sahяdя ixtisaslaшma 

цчцн seчir. Adяtяn, bцtцn mяktяblяr fakуltətiv fяnlяr tяklif ediр, lakin onlarыn 

miqdaры  vя seчimi tяляbatdan vя  шtatda olan mцtяxяssis mцяllimlяrdяn asыlы 

olaraq hяr il dяyiшиля biляr. Цmumиyyяtля, mяktяb nя qядяr kiчik olуrsa, онда 

даща az fakуltətiv fяnlяriн seчimи tяklif edilir. Adяtяn, tяlяbяlяr kursun struk-

turundan asыlы olaraq 10-40 sayda tяklif olunan fakуltətiv fяnляrdяn 3-8-я qя-

dяrini seчir. Mяsяlяn, fakуltətиv fяnlяr aшaьыdakыlar ola biляr: beynяlxalq hц-

quq, qlobal strategiya, sяnaye bazaрыnыn tяhlili,  ещtиmал  нязяриййяси, beynяl-

xalq maliyйя vя kiчиk biznesin aparыlmasы. 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

79

Tяdris layihяsi

 

вя

 

ya  дissertasiya.  Цчцнжц semestrdя  tяляbяляr, adяtяn, 

tяdris tяcrцbяsinя vя ya menecment цzrя layihяyя baшlayыr. Бу tяжрцбя вя йа 

лайищя 2-4 ay davam edir. 400 saat miqdarında dərs hяр щансы шirkяtdя аз mиг-

дарда яmяk haqqы юdяniляn mяslяhяtчi iшляmяkdяn vя profиl fяnnini, mяsяляn, 

kabel televiziyasы bazarыны, beynяlxalq banklarda riskin idarя edilmяsini vя 

иnternetdя reklam strategiyasыnы юyrяnmяkdяn ibarяt olur. Tяcrцbя qurtarдыг-

daн сонра tялябя 10000-15000 sюz hяcmindя dissertasiya yazmaлыdыr. Белялиkля, 

mцhazirя vя seminarlarda юyrяndikляrini iшdя tяtbiq etmяk qabiлиyyяtиnя mалиk 

olur. 

Dissertasiya цzяrindя mцstяqil ишляmяk vя ya mяktяbin mцяllimlяrindяn 

birinin rяhбяrliyi iля 2-4 nяfяrdяn ibarяt qrupda iшляmяk olar. Qrupda iшляmяk 

fяrdi iшdяn цstцн ola bilяr, чцnki komandada iшlяmяk zяruri vяrdiшляrи inkiшaf 

etdirir. 

Tяdris hissяsi vя metodlaр. MBA kurslarынda tяdrisin  ясas metodlaры 

hamы  tяrяfинdяn qяbul edilmiш  mцhazirяlяr, qrupдa iш, konkret vяziyyяtin 

tяhlili vя dissertasiya layihяsi олан iшdяn ibarяtdir. Tяqdimat (saytlarla, qrafik-

lяrля vя s. aчыq чыxышlar), mцxtяlif uyьun oyun vя kоmпyutер modelляшmяsiнин 

tяdrиsinин gediшindя  tяtbiq edilя bilяr.  Иnternet, video-konfranslardan вя  с. 

istifadя едилmяси эцндян-эцня даща да эенишлянир. Mцhazirяляr hяftяdя 16 saat 

tяшkil edir. Bяzi MBA proqramlaры fяnляri birляшdirir, mцxtяlif fяnляrin юz ara-

laрыnda  яlaqяsini vя biznes alяmindя qarшылыqлы  яlaqяsini  юzцndя  tяжяссцm 

etdirir. 

Proqrama rяhbяrlik edяn шяxs mяшьяlяlяrin яvvяlindя layihяlяr цzяrindя 

birgя iшlяmяk, tяqdimatlaры hazыrlamaq vя s. kиmи mясяляляри щялл едир. Tяля-bя-

ляri сярбясt iшляmяk цчцн kiчik (3 няфярdяn 10 nяfяrя qяdяr) qruplaрa bюлmяk 

олар. Bяzяn tяlяbяlяr  юzляri qruplara bюlцnцr, lakin mяktяbляrin  яksяriyyяti 

mцxtяlif ixtisas vя peшя цзря tяcrцbя, mцxtяlif mяdяniyyяt vя milляtляrdяn olan 

tяlяbяlяri qaрышdыrmaьa  цstцnlцk verirляр, bu iся  tяляbянин birinin digяrindяn 

юyrяnя bilmяsinя imkan yaradыr. Real hяyatda olduьu kimi, tяляbянин сярбясt 

iшляmяsi yalnız gяlяcяk  цчцн  дцнйаэюрцшлц insanlarын  йеtишmяси demək  дейил. 

Tялябя qrupunun vahid komanda kimi nя  qяdяr mцvяffяqiyyяtля  iшляyяcяyi 

онларын юzляrindяn asылыdыr. 

Праktиkада  шirkяtin qarшыlaшdыьы konkret vяziyyяt  олдугда,  о, problemи 

tяhlil etmяk, onun hяlliни  bцtцn  груп qarшыsыnda  эюсtярmяk vя  aчыq mцzaki-

rяdя (diskussiyada) юz mяqsяdini mцdafiя etmяyi бажара biлиr. 

Групда uzun mцddяt яrzиndя iшляmяklя yanaшы, tялябяляр hяm dя mцtaliя, 

kollektiv vя fяrdi tapшыrыqlarы yerinя yetirmяk цчцн vaxt sяrf etmяyя mяcbur-

dur. Mяsяlяn, bиr konkret problemin tяhlili vя araшdыrыlmasы 30 sяhиfяyя qяdяr 

yer tutur vя bu, hяr gцn цчцн ev tapшыrыьынын yalныz bir hissяsi ola biляr. 

Attestasiya.  Tяляbяnin mцвяффягиййяt gюstəricisinin qiymяtляndirilmяsi 

цчцн  mяktяbляrin  яksяriyyяti hяm  яnяnяvi imtahanlardan, hяm dя kurs 

zaчotlarыndan istиfadя edir. Лаkин bяzi mяktяbляr, цmumiyyяtля, heч bиr сынаг 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

80

imtahanы keчirmir.  Ясas kursun hяr  бир  fяnni bir neчя  bюlmяdяn ibarяtдир, 

onlar inшa vя mяruzяляr vasitяsiля yekun imtahanda юз яkсини tапыр. Bir qayda 

olaraq, imtahanlar birinci semestrin sonunda vя ya MBA proqramыnын birinci 

mяrhяляsi qurtaranda keчirilir vя  hяr bюlmя  цзря 70% qiymяtляndirmя  tяlяb 

olunuр. 

Tяlяbяlяr fakуltətiv fяnn цzrя imtahan verя bilяr вя bu imtahanлар qrup 

цzrя  дя keчiриля  биляр. Qrupun yerinя yetirdiyi istяniляn iш  цчцн  hяr tялябяnin 

qiymяti qrupun digяr tяlяbяляrinin qiymяtlяrindяn fяrqli olур. 

Mяktяbdяn asыlы olaraq imtahanlar “aчыq dяrs” prinsipi цzrя keчiriля 

bиляр, yяni tяlяbя imtahana fяnn  цzrя  mцяyyяn tяdris materiaлыnы  юзц  iля 

gюtцrцb biletя cavab hazыrlaдыгdan sonra o suallarы  kоmпyutердя yaddaшa 

verяrяk cavab vermяyя də bilяr. 

Xцsusi MBA proqramlaры. MBA proqramlarыnыn яksяriyyяti цmumi xa-

rakter daшыyыr vя  bяzi ixtиsaslaшmanы  nяzяrdя tutan fakуltətiv fяnlяri seчmяyi 

tяklif edir. Lakin еля beynяlxalq MBA proqramlarы var ki, onlar konkret re-

gionun, mяsяляn, Шimal-Гяrbi Asiyaнын, Avropanын vя ya Yaponiyanын прог-

раmларынын юyrяnilmяsinя исtигаmяtлянир: tibb, aqrobiznes vя s. kиmi sahяляrdя 

ixtisaslaшыr. Ейни заmанда яsas fяnляrин програmлары цmumi proqramlara ох-

шардыр, lakin onlaрыn mяzmunu daha чox ixtisas istiqamяtиндя юз яkсини tапыр. 

Tяhsil юдяниши. MBA kursunun юдяниши mяktяbdяn vя tяdris proqramыn-

dan asылы olaraq 10000-25000 funt sterlinq (1funt-sterlinq 1,6 ABŞ dollarına 

bərabərdir) tяшkil edir. Bundan башга qidalanma, mяnzil haqqыныn юdяnilmяsi, 

biletляr vя sair xяrclяr цчцн daha 5000 funt sterlinq tяляb olunуr. 

GMAT (Graduate Management Admission Test) MBA kursuna qяbul 

olmamışdan яввял tяlяbянин analitik qabiliyyяtini, цnsiyyяt bacarыьыны вя ingi-

lis dilini bilmяsini yoxlamaг цчцн xцsusi програm цзря imtahan vermяси tяlяb 

олуна биляр. 

MBA ixtisasы özrə  tяdris proqramlarынын daha яtraflы informasiyasınы 

MBA Assosiasiyasыndaн (Association of MBA) almaq olar. 

Mяktяbяqяdяr tяrbiyя mяktяb-kюrpяlяr evляrindя vя mяktяbяqяdяr sinif-

ляrdя hяyata keчiриlir. Иbtidaи tяhsил 5 йашындан 11-12 yaшa qяdяr олан uшaqlarы 

яhatя  едир. Uшaqlar 5 yaшынdan ikiillik mяktяblяrя, 7 йашындан 11 yaшa kimi 

ibtidai mяktяblяrя gedirляr. 11-12 yaшынdan sonra uшaqlar  цчцn orta tяhsil 

mяrhяляsi baшlanыr. 

Bюyцk Britaniyаda XX яsrin ortalarыndan dюvlяt orta tяhsil sisteminin 

yenиdяn tяшkili baшlaнmышдыр вя indiyя qяdяr davam edir. Юlkяdя tяdris proq-

ramlarы vя tяhsilin mяqsяdляri bir-birindяn fяrqляnяn bir neчя tip orta mяktяb 

mюvcuddur. Mяktяbляrin bцtцn tipляri цчцн vahid tяhsil verilmяsi qanunveri-

cilikля  tяsbit edilmiшdir. Qanунvericilikля  юdяniшsiz mяcburi orta tяhsil tяtbiq 

edilir  вя 16 yaшынda yekunlaшыr. Mяktяbляrin mяzunlaры buraxыlыш imtahanlaры 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

81

verir vя orta tяhsil haqqынda sertifиkat GCSЕ

1

 alыrлар. Hяmin sertifikatла mцs-

tяqil  яmяk fяaliyyяtinя baшlamaг  олар, lakin ali tяhsil mцяssisяlяrinя  qяbul 

olunmaг hцququ verилmir. 

Бязи  район  вя  kянд yerляrinдя  kюhnя  mяktяb sistemi saxlanыlmышdыr. 

Burada шagirdляr ibtidai mяktяbi bitirdikdяn sonra test imtahanlarы verяrяk цч 

mцxtяlif tip orta mяktяblяrя  бюлцнцрляр:  яn istedadlы  шagirdляr (20%-я yaxыn) 

tяhsil mцddяtи 5-7 il olan граmmаtиkа  mяktябляриня  qяbul olunur, az qabi-

liyyяtli шagirdляr (5%-я yaxын) tяhsil mцddяti 5 il, az hallarda 7 il olan texnиki 

peşə  mяktяbляrя paylaшdырыlыr, qalanlarы isя (70%-я yaxын) mцasir mяktяbdя 

tяhsillяrini davam etdirir вя 4 ил, bяzяn 5 il tяhsil alыrlar. “Mцasir mяktяb” adы 

ona gюrя  дейилир ki, orada qяdim dilляr, latыn vя  qяdim yunan dilляri tяdris 

edilir. Yuxaры siniflяrdя  шagirdlяr iki яsas qrupa bюlцnцr, sonra iki mцxtяlif 

програm цзря tящсил алырлар: humanitar; riyaziyyat вя tяbiяt елmляри. Orta peşə 

texniki mяktяbляrdя цmumtяhsil, цmumtеxniki vя ibtidai peшя hazыrlыьы verilir. 

Mцasir mяktяb adi orta tяhsil verir. Hяmin mяktяb proqramыnыn бир чох 

hissяsi mяшьялялярdян ибаряtдир. Onun mяzunlarыnыn яksяriyyяti tez bir zaman-

da peшяkarлыq fяaliyyяtinя baшlayыr. Mцasir mяktяbin istedadlы  mяzunlarыnа 

xцsusi imtahanlar vermяk vя tяhsиlляrini davam etmяk hцququ верилир. 

Orta mяktяблярин yenidяn tяшkili, iri шяhяrlяrdя 11 yaшыndan 18 yaшa 

qяdяr bцtцn шagirdlяr цчцn цmumi proqram цzrя tяhsil almaq ейни tип vahid 

mяktяbляrин  ачылmасына  зяmин  йараtды. Bir чox rayonlarda hamы  цчцn vahid 

mяktяb ideyasы 11-14 yaшлы  uшaqlar  цчцn ibtidai mяktяblяr, 14-18 yaшlы 

шagirdlяr  цчцn  ися orta mяktяbляrин yaranmasынa sяbяb oldu. Bяzi yerляrdя 

ibtidai vя orta mяktяbляr цч ardыcыl mярщяляйя (пилляйя) parчalandы. Burada 8-

12 yaшlы вя йа 9-13 yaшlы uшaqlar  цчцn aralыq mяktяb tяtbiq edilmiшdir. Mяk-

tяbляrin bu жцr mяrhяляliyiнин yaranmasыnыn яsas sяbяbi апарылан islahatларда 

mяrkяzlяшmiш maliyyяляшmяnin kifayяt qяdяr olmamasыdыr. Orta mяktяb mя-

zunlarыныn biliklяrinin sяviyyяsini mцяyyяn edяn imtahanlaрыn  цmummilli 

sisteminin  йаранmасы  mяktяblяrin tiplяri, adlarы, proqramlarы  vя  tяdrisинин 

йениляшmяси цчцн чыхыш yолу олду. 

Иngilis pansion mяktяbi.  Gцndцz  вя axшam orta mяktяblяrи  иля yanaшы, 

Bюyцk Britaniyada pansion mяktяb sistemляри дя geniш yayыlmышdыr. Belя mяk-

tяblяrdя uшaqlar bцtцn il boyu yaшayыr, tяhsil alыr вя evляrinя yalnыz tяtil vaxtы 

qayыdыrlar. Ишляri tez-tez sяfяrляrля яlaqяdar olan ingilisляр: hяrbчiляr, diplomat-

lar, iш adamlaры, tиcarяt agentlяri vя bir чox digяr шяxslяr bu vя ya digяr sяbяb-

lяrdяn  юz uшaqlaрыna kifayяt qяdяr vaxt ayыra bilmir vя  uшaqlarыnы  mяmuniy-

йяtlя  xцsуsi pansion mяktяbляrinя qoyurlar. Юz uшaьы  цчцн  mцrяbbiйя  vя 

mцяllim tutmaq imkanы olan valideynlяr  дя imtiyazлы pansionlarыn xidmяt-

ляrindяn istifadя etmяyя  цstцnlцk verir. Pansionlarыn geniш  шяbяkяsi  узун 

mцддяtдир kи, фяалиййяtдядир vя adi mяktяblяr шяbяkяsi kimi яnяnяvidir. 

                                                 

1

 General Certiфиcate of Sеcondary Education - яsas orta tяhsil шяhadяtnamяsi 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

82

Иngilis pansionlaрынын яsas mяqsяdi hяrtяrяfli dцnyagюrцшлц шяxsiyyяt ye-

tiшdirmяkdir. Mяktяbin яsas fяnlяri олан idman, incяsяnяt, рийазиййаt вя tябияt 

елmляри tядрис планында цzvi surяtdя birляшmiшляr. Бu план on illяr яrzindя for-

malaшmыш, uzun mцddяt sынaqdan чыxmыш vя fasilяsiz tяkmilляшяряk davam едир. 

Bюyцk Britaniyada pansionlarыn iki tipi – юзял  vя  dювляt pansionlarы 

mюvcuddur. Цmуmиййяtля, 5 yaшыndan 11 yaшa qяdяr uшaqlarын tяrbiyя vя tяh-

sili ilя юзял pansion mяktяbляrи mяшьul olur, dюvляt pansion mяktяbляri ися чox 

azdыr. 11 yaшdan yuxarы йенийеtmяляр цчцн hяm юзял, hяm dя dюvляt pansion-

laры geniш yayыlmышdыr. Dюvlяt pansion mяktяbляrinя цmumi rяhbяrliyi STABЫS

 

xidmяti hяyata keчiriр.  Бу  mяktябляря yalnыz mцsabiqя  йолу  иля  вя  йа  tяqdi-

matla dцшmяk olar. Lakin pansionlarыn яksяriyyяti цmumi tiplidir вя praktik 

olaraq istяniляn  шяxs qяbul oluna biляr. Xцsusi tibbi йардыmа ehtiyacы olan 

uшaqlar  цчцn ixtisaсlaшdыrыlmыш pansion mяktяblяr dя var. Hяm  юзял, hяm dя 

dюvляt pansionlarы arasынda oьlan vя  qыz mяktяbляrи,  ейни  заmанда qarышыq 

mяktяbляr geniш yayыlmышdыr. Mцxtяlif aiляляrdя uшaqlarын tяrbiyяsinя vя tяhsi-

linя mцxtяlif cцr yanaшыlыr. Bяzi valideyinляr oьlan vя qыzlaрыn fяrdi tяhsil alma-

sыны, бязиляри isя qaрышыq mяktяbdя tяhsil almasыnы цstцn tutur. 

Dюvляt pansionlarынda Bюyцk Britaniya vяtяndaшlaры цчцн tяhsil юdяniш-

sizdir, yaшamaq vя qidalanmaq xяржляrinin bir hissяsini dюvляt юz цzяrinя gюtц-

rцr. Odur ki, dюvlяt pansionlaрыnda mцxtяlif sosial tяbяqяlяrdяn olan uшaqlar 

tяhsil alыr.  Иngilislяrin bir чoxu buna цstцnlцk verir. Burada uшaqlar geniш 

dairяdя dostlar tapыrlar kи, bu da onlarыn sonrakы mцstяqil hяyatыnda heч dя 

faydasыz olmur. Tядрис proqramлары  hюkуmяt tяrяfиndяn tяsdiq ediлир  vя istя-

niляn юзял vя ya dюvlяt pansionu цчцn mяcburidir. 

Dюvляt pansionlaрыnыn bir hissяsi дя qapalы tipli mяktяbляrdir, yяni orada 

yalnыz pansionda yaшayan uшaqlar tяhsil alыrлар. Burada pansionlar цчцн sяciy-

yяvi olan tяhsиlиn vя tяrbiyяnin bцtцn цstцnlцkляri tam шяkилдя tяzahцr olunur. 

Digяr dюvляt pansionlarы  aчыq tipli mяktяbляrdir, yalnыz pansionda daimi 

yaшayan uшaqlar deyil, hяm dя hяr gцn evляrinя qayыdan uшaqlar da tяhsil aлыr. 

Bu tяhsil mцяssisяляrindя pansionun цstцnlцkляri sistemin aчыqlыьы vя hяmya-

шыдlarla daha geniш  цnsiyyяt imkanlarы  iля tamamlaныr.  Юзял pansionlar (az 

istisna iля) qapaлы tipli mяktяblяrdir. Mцxtяlif tипли  пansionlarыn olmasы, vali-

deyinляrя uшaqlaры evdяn uzaqda tяhsil almasы цчцн яn яlveriшli variantы seчmяk 

imkanы verir. 

Гeyd edildiyi kimi, bir чox  юзял pansionlar uшaqlarы 5 yaшынdan baшla-

yaraq qяbul edirляr. Dюvляt pansionlarыnын  чoxu  йенийеtmяляри 11 yaшыndan 

sonra, bяziляri ися 13 vя 14 yaшыndan qяbul edir. Son on il яrzindя 16 yaшынdan 

yuxarы gяncляr цчцn pansion kollecляri geniш yayыlmышdыr. Иngilisляr hesab edir-

ляr ki, hяmin yaшda ailяdяn kяnarda yaшamaq, tящsil almaq gяnc oьlan vя qыz-

larын evdяn kянарда mцstяqil universitet hяyatынa vя ya iшляmяyя hazырлашma-

сына kюmяk edir. Burada gяncляr mцrяbbiyəляrin nяzarяti altыnda orta tяhsilini 

bitirir, universitetя hazыrlaшыr, yaxud peшяkarлыq vяrdiшляri aлыr, eyni zamanda 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ