AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan respublikasinin təHSİl problemləRİ İnstitutu

 

53

2001-ci ildя meksikalы məşhur arxiterktur Rikardo Liqorettanın layihəsi 

əsasında Maks Palevski цmumi Yataqxanasы tikilib başa  чatıb.  Чikaqo Uni-

versitetindя ana шяhяrcikdяn kяnarda da tikinti iшlяri aparыlыr. Sinqapur, Lon-

don vя Parisdя universitetin filialları fяaliyyяt gюstяrir. 

Чikaqo Universitetindя tяhsil alan tяlяbяlяrin 60%-i kampusun яrazisin-

dя yaшayыr. Burada 38 tяlяbя yataqxanasы var. Doktorant vя magistrlяrin qal-

malarы  цчцn kampusun yaxыnlыьыnda 28 bina ayrыlыb. Kampusun яrazisindя 

Reynold Klubu adlanan tяlяbя  mяrkяzi, muzeylяr, teatrlar, restoranlar, ti-

carяt vя яylяncя mяrkяzlяri, idman komplekslяri, baьlar, parklar vя s. yerlяшir. 

Чikaqo Universitetinin kitabxana sistemi altы arxivdяn ibarяtdir vя цmu-

milikdя 7,9 milyon cild kitaba malikdir. Universitetin яn zяngin kitabxanasы 

Regensteyn adlanыr. 

Universitet  шяhяrciyindя 12 elmi-tяdqiqat institutu vя 113 axtarыш  mяr-

kяzi yerlяшir. 

Universitetin nяzdindя ABШ-ыn яn bюyцk universitet mяtbuatы – Чikaqo 

Universitetinin Mяtbuatы fяaliyyяt gюstяrir. 

Universitetin alimlяri beш bюlmяdя cяmlяшib: biologiya, fizika, ictimaiy-

yət, bяшяriyyяt elmlяri vя yeni bюlmя. Чikaqo Universiteti bir чox яhяmiyyяtli 

tяcrцbяlяr vя  kяшflяrin yarandыьы  mяkandыr: iqtisadiyyat sahяsi  цzrя  sяrbяst 

bazar haqqыnda irяli sцrцlmцш fikirlər buradan qaynaqlanıb. 

Чikaqo Universiteti Иdarя Heyяti tяrяfindяn koordinasiya edilir. Heyяt 

universitetin prezidenti daxil olmaqla 50 nяfяrdяn ibarяtdir, universitet inkiшaf 

planыna vя edilяn yardыmlara nяzarяt edir. Чikaqo Universitetindя 2168 

professor-mцяllim heyяti, yцksяk sяviyyяdя ixtisaslaшmыш  mцtяxяssis vя s. 

fяaliyyяt gюstяrir. Qeyd edяk ki, ABШ-ыn индиkи prezidenti Barak Obama da bir 

mцddяt  Чikaqo Universitetindя  mцяllim kimi fяaliyyяt gюstяrib. O, 1991-ci 

ildяn 2004-cц ilяdяk bu ali tяhsil mцяssisяsinin Hцquq Mяktяbindя Kons-

titusiya hцququ fяnnindяn dяrs keчib. Barak Obamanыn hяyat yoldaшы Miшel 

Obama isя Чikaqo Universitetinin Tibb Mяrkяzindя iшlяyib. 

Universitet bцtцn il boyu fяaliyyяt gюstяrir. Dяrslяr sentyabrыn  яvvяl-

lяrindя baшlayыr  вя iyunun ortalarыnda  сона  чаtыр. Yay aylarыnda isя burada 

mцxtяlif yay mяktəblяri fяaliyyяt gюstяrir. Чikaqo Universitetindя 14000-dяn 

чox tяlяbя tяhsil alыr, onlardan 5000-i bakalavr, qalanlarы isя magistr vя dokto-

rantlardır. Burada tяhsil alan tяlяbяlяrin 18%-ni яcnяbilяr, 23%-ni yerli etnik 

azlыqlar, 45%-ni isя qadыnlar tяшkil edir. 

Чikaqo Universitetinin dцnya шюhrяtli mяzunlarынdan 85-i Nobel mцka-

fatыna layiq gюrцlцb. Bu gцn Чikaqo Universiteti sцrяtlя inkiшaf edяn beynяl-

xalq elmi-tяdqiqat mяrkяzinя  чevrilib. Xцsusilя universitetin fizik, iqtisadчы, 

kimyaчы, hцquqшцnaslarы  dцnyada mяшhurdur  вя elmin inkiшafыnda bu tяhsil 

ocaьыnыn mцstяsna xidmяtlяri var. 

Шimal-Qяrb Universiteti (Northwestern University). Шimal-Qяrb Univer-

siteti ABШ-ыn Иllinoys Шtatыnыn Чikaqo шяhяrindяn Шimalda Evanston adlanan 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

54

шяhяrяtrafы  qяsяbяdя yerlяшir. 2009-cu ildя aparылан  dцnya universitetlяrinin 

reytinqinя яsasяn, Шimal–Qяrb Universiteti 100 яn yaxыşı ali mяktяb arasыnda 

32-ci yerя layiq gюrцlцb. Universitet 1917-ci ildяn Amerika Universitetlяri 

Assosiasiyasыnыn  цzvцdцr.  Шimal-Qяrb Universiteti ABШ-da texnologiya vя 

kommunikasiya sahяlяrinin sцrяtli inkiшafыna gюrя tanыnыr. 

31 may 1850-ci il Чikaqo шяhяrinin doqquz biznesmeni Uest-Leyk kцчя-

sindя yerlяшяn vяkillik kontoruna toplaшaraq yeni ali tяhsil mцяssisяsi yaradыl-

masыnы mцzakirя edir. Уniversitetin yaradыlmasыnda Чikaqo ticarяt birjasыnыn 

yaradыcыsы Orrinqton Lant vя  dяmiryol maqnatы Con Evansыn da mцstяsna 

xidmяtlяri olub. 

28 yanvar 1851-ci ildя C.Evans vя O.Lantыn birgя  sяyi nяticяsindя 

Иllinoys  Шtatыnыn Baш Assambleyasы  Шimal-Qяrb Universitetinin yaradыlmasы 

haqqыnda qanun qяbul edir vя  Шimal-Qяrb Universiteti Иllinoys  Шtatыnda 

tяsdiq edilяn ilk ali tяhsil mцяssisяsi olur. 1853-cц ildя C.Evans universitet 

цчцn Miчiqan gюlцnцn yaxыnlыьыnda 25000 dollara geniш  яrazi alыr. Universi-

tetin ilk prezidenti Klark Hinman бу яrazidя universitetin binalarыnыn tikinti-

sinя baшlayыr.  Шimal-Qяrb Universitetinin rяsmi aчыlышы 5 noyabr 1855-ci ildя 

baш tutur, бу заmан ali mяktяbin ilk binasы – Qяdim Kollec istifadяyя verilir 

vя Uilyam Cons tяrяfindяn  Шimal-Qяrb Universitetinin Qыzlar Kolleci yara-

dыlыr. 1873-cц ildя Evanston Qыzlar Kolleci Шimal-Qяrb Universitetinin Qыzlar 

Kolleci ilя birlяшdirilir. 1870-80-ci illяrdя Шimal-Qяrb Universitetindя Hцquq, 

Tibb vя Stomatologiya mяktяblяri yaradыlыr. 1890-cы ildя universitetdя  tяhsil 

alan tяlяbяlяrin sayы xeyli artыr. 1917-ci ildя Amerika Universitetlяri Assosiyasi 

Шimal-Qяrb Universitetini юz цzvlцyцnя qəbul edir. 1920-1939-cu illяrdя Dayç 

stadionu vя Dirinq kitabxanasы daxil olmaqla, tяhsil ocaьыnыn geniш kampusu 

tikilir. 1933-cц ildя Шimal-Qяrb Universitetinin Чikaqo Universiteti ilя birlяш-

dirilmяsi tяklifi hяr iki ali mяktяb tяrяfindяn rяdd edilir. 

II Dцnya mцharibяsi dюvrцndя, Amerikanыn digяr ali tяhsil ocaqlarы 

kimi, Шimal-Qяrb Universiteti dя dяyiшikliyя mяruz qalыr. 1939-1949-cu illяrdя 

50000-dяn чox яsgяr Evanston vя Чikaqo kampuslarыnda tяlimlяr keчir. 1948-

ci ildя tanыnmыш antropoloq Melvill Herskovits Шimal-Qяrb Universitetindя 

Amerika universitetlяri arasыnda birinci olaraq Afrika Tяdqiqatlarы bюlmяsini 

yaradыr. 1949-1970-ci illяrdя universitet sцrяtlя inkiшaf edir, mцяllim vя 

tяlяbяlяrin sayы artыr, yeni-yeni tяdris proqramlarы  qяbul edilir, fakцltяlяr 

yaradыlыr, kampuslar geniшlяnir. 

1970-1980-ci illяrdя ABШ dюvlяti universitetlяrя edilяn yardыmlarыn mяb-

lяьini xeyli azaldыr. Buna baxmayaraq, Шimal-Qяrb Universitetinin prezidenti 

Arnold Veber rяhbяrlik etdiyi tяhsil ocaьыnыn maliyyя iшlяrinя nяzarяt edir vя 

stabil qalmasыna nail olur. Hazыrda Шimal-Qяrb Universiteti ABШ-ыn sцrяtlя in-

kiшaf edяn  юzяl ali mяktяblяrindяn birinя  чevrilib. 2009-2010-cu il tarixindя 

Шimal-Qяrb Universitetinin illik gяlirlяri цmumilikdя 1605752000 ABШ dolla-

rыna bяrabяr olub. Hяmin mяblяьin 690817000 ABШ dollarы  tяhsil haqqы, 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

55

421324000 ABШ dollarы qrant vя saziшlяr, 69625000 ABШ dollarы  gюstяrilяn 

xidmяtlяr, 30964000 ABШ dollarы yardыmlar, 354858000 ABШ dollarы mцxtяlif 

яmяliyyatlar, qalanlarы isя digяr vasitяlяr hesabыna  яldя olunan gяlirlяrdir. 

2009-cu ildя  Шimal-Qяrb Universitetinin ianя fondunun malik olduьu vяsait 

цmumilikdя 4398200000 ABШ dollarыna bяrabяr olub. 2009-2010-cu tяdris 

ilindя Шimal-Qяrb Universitetindя oxuyan tяlяbяlяrin tяhsil haqqы orta hesabla 

38088 ABШ dollarы tяшkil edib (bakalavr vя magistrantlar цчцn). Hцquq Mяk-

tяbindя tяhsil haqqы 47202 ABШ dollarы, Kelloq Иdarяetmя Mяktяbindя 49074 

ABШ dollarы, Feynberq Tibb Mяktяbindя 42974 ABШ dollarы, Bienen Musiqi 

Mяktяbindя 38088 ABШ dollarы, Medill Jurnalistika Mяktяbindя 33492 ABШ 

dollarы, Kommunikasiya Mяktяbindя isя 31830 ABШ dollarы mяblяьindя olub. 

Dцnyanыn digяr mяшhur universitetlяrindя olduьu kimi, Шimal-Qяrb 

Universitetindя  dя  tяlяbяlяrя  mцxtяlif mяblяьdя  чoxlu sayda kredit vя  tя-

qaцdlяr verilir. Hяmin tяqaцd vя kreditlяrin verilmяsi цчцn tяlяbяlяrin qarшы-

sыnda bir sыra  шяrtlяr qoyulur (чяtin maliyyя durumu, xцsusi istedada malik 

olan, яlaчы, seчilяn, tяlяbяlяrя verilir, xцsusilя də tяlяbяnin ailя bцdcяsinя diq-

qяt verilir). 2009-2010-cu tяdris ilindя  Шimal-Qяrb Universitetinin tяlяbяlяrя 

verdiyi tяqaцdцn mяblяьi orta hesabla 14750 ABШ dollarы olub. 

Шimal-Qяrb Universiteti Evanston vя Чikaqo kampuslarыndan ibarяtdir. 

Universitetin Qяtяrin Doha шяhяrindя dя filialы yerlяшir. 

Чikaqo kampusu Чikaqo  шяhяrinin Sritervill яrazisindя alti hektarlıq 

sahяdя yerlяшir. Burada xəstəxanalar, Tibb, Hцquq, Biznes, Tяhsilin davam 

etdirilmяsi mяktяblяri fяaliyyяt gюstяrir. 

Шimal-Qяrb Universitetinin Qяtяrin Doha шяhяrindя yerlяшяn filialы 2008-

ci ildя yaradыlыb. Medill Jurnalistika vя Kommunikasiya mяktяblяri burada 

tяlяbяlяrя bakalavr dяrяcяsi цzrя tяhsil tяklif edir. Qяtяr Tяhsil, Elm vя Иctimai 

Иnkiшaf Fondu filialыn inkiшafы цчцn maliyyя yardыmы gюstяrir. 

Шimal-Qяrb Universitetinin nяzdindя Veynberq Иncяsяnяt vя Elmlяr, 

Kommunikasiya, Tяhsil vя Иctimai Siyasяt, Makkosmik Mцhяndislik vя Tяt-

biqi Elmlяr, Medill Jurnalistika, Hцquq, Geolloq Иdarяetmя, Tibb, Musiqi, 

Fasilяsiz Tяhsil, Ali (magistr vя doktorantlar цчцn) mяktяblяri, elяcя  dя 

Qarret-Yevangelist Иlahiyyət Seminariyasы fяaliyyяt gюstяrir. 

Ali (magistr vя doktorantlar цчцn) Mяktяb 1910-cu ildя yaradыlыb vя 

Evanston kampusunda yerlяшir. Qarret-Yevangelist Иlahiyyət Seminariyasы 

Evanston kampusunda yerlяшir vя 1853-cц ildя yaradыlыb. Шimal–Qяrb Univer-

sitetindя  dцnya elminя yeni-yeni nailiyyяtlяr bяxш edяn Kompleks Sistemlяr 

Иnstitutu, Nanoюlчцlц Elmlяr vя Texnika, Materiallar Tяdqiqatы, Gцnяш Ener-

jisi, Mцqayisяli Tяdqiqatlar mяrkяzlяri, Siyasi Tяdqiqatlar, Beynяlxalq Nano-

texnologiyalar institutlarы fяaliyyяt gюstяrir. 

Шimal-Qяrb Universitetinin kitabxanasına 4,9 milyon cild kitab, 4,6 mil-

yon mikroforma, 98000 dюvri nяшr, elяcя dя 700 verilяnlяr bazasы vя 6000 elek-

tron jurnal daxildir. Universitetin Evanston kampusunda, яsas kitabxana da-

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

56

xil olmaqla dюrd,  Чikaqo kampusunda Qarret-Yevangelist vя Seaburi-Ves-

tern seminariyalarы ilя яlaqяli iki kitabxana mюvcuddur. 

Шimal-Qяrb Universitetinin Meri vя Li Blok Иncяsяnяt Muzeyi Чikaqo-

nun яsas incяsяnяt mяrkяzlяrindяn biridir. Burada 4000-dяn чox sяnяt nцmu-

nяlяri qorunur vя bu rяqяmlяr mцtяmadi artmaqdadыr. 

31 avqust 2009-cu ildяn  Шimal-Qяrb Universitetinin prezidenti Morton 

Шapirodur. Daniyel Linzer isя 2007-ci ildяn Шimal-Qяrb Universitetinin rekto-

rudur. Prezidentin 21 vitse-prezident kюmяkчisi var. Иndiyяdяk uni-versitetdя 

16 prezident fяaliyyяt gюstяrib. Universitet 70 цzvdяn ibarяt Qяyyumlar  Шu-

rasы  tяrяfindяn idarя olunur. Шuranыn sяdri Patrik Rayandыr. Universitetdя 

7000-я yaxыn iшчi heyяt  чalышыr.  Ишчilяrin 2500 nяfяrini professor-mцяllim, 

qalanlarыnы isя inzibati heyяt tяшkil edir. Mцяllimlяrin arasыnda  чoxlu sayda 

mцkafatланdırılanлар, laureatlar, fяxri professorlar var. 

Hazыrda  Шimal-Qяrb Universitetindя  цmumilikdя ABШ-ыn 50 Шtatыndan 

vя dцnyanыn 50-dяn чox юlkяsindяn olan 16337 tяlяbя tяhsil alыr. Onlarыn 8497 

nяfяri bakalavr, 7880 nяfяri isя magistr vя doktorantdыr. Tяляbяlяrin 51,6 faizi-

ni qыzlar tяшkil edir. 

Шimal-Qяrb Universitetindя idmana bюyцk diqqяt verilir. 

Шimal-Qяrb Universiteti innovativ tяdris vя novator tяdqiqatlarыnı юzцn-

dя cяmlяшdirяrяk tяlяbя vя mцяllimlяrin шяxsi, intellektual vя peшяkar yцksяliшi 

цчцn mцstяsna imkanlar yaradыr. 

Prinston Universiteti (Princeton University). Prinston Universiteti ABШ-

ыn яn qяdim vя tanыnmыш universitetlяrindяn biridir. Prinston шяhяrindя, Nyu-

Cersi шtatыnda yerlяшяn vя mяшhur Sarmaшыq liqasыnыn sяkkiz ali mяktяbindяn 

biri olan bu universitet 2001-2008-ci illяrdя aparыlan araшdыrmalara  яsasən 

ABШ-ыn  яn qabaqcıl universitetlərindən biri seчilib. Prinston Universitetinin 

tяlяbяsi olmaq dцnyanыn mцxtяlif юlkя gяnclяrinin яn bюyцk arzusudur. 

Prinston Universitetinin tarixi 22 oktyabr 1746-cы ildя Britaniya mцs-

tяmlяkяsinin Qanunverici Шurasы tяrяfindяn kral II Heorqun adыndan bir qrup 

pastora (protestant keшiшi) kollec yaratmalarы  цчцn icazя kaьыzы verilmяsi ilя 

baшlayыb. Nyu-Cersi Kolleci adы ilя fяaliyyяtя baшlayan tяhsil ocaьы Harvard-

dan, William vя Marry, Yel kolleclяrindяn sonra шimali Amerikada yaranmыш 

dюrdцncц kollecdir. Kollec protestantlar tяrяfindяn yaradыlmasыna baxmaya-

raq, burada bцtцn dinlяrin nцmayяndяlяri tяhsil ala bilirdilяr. Hяmin dюvr-

dяki tяhsil ocaqlarы  цчцn bu cцr dinя  dюzцmlцlцk fenomenal hal hesab olu-

nurdu. Lakin burada dini istiqamяt daha gцclц idi. Bu, kollecin шцarыnda da 

юz яksini tapыrdы: "Allahыn izni ilя чiчяklяnir". 

Иlk vaxtlar kollec Elizabet шяhяrindя Conatan Dikkinsonun evindя yerlя-

шirdi vя burada cяmi doqquz tяlяbя tяhsil alыrdы. 1756-cы ildя tяhsil mцяssisяsi 

Prinston  шяhяrinя  kючцrцlmяsinя nail oldu. Bюyцk Britaniyadan yыьыlan ianя 

hesabыna tяlяbя  vя  mцяllimlяr  цчцn xцsusi bina tikildi, binaya Nossau-Holl 

adы verildi. 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

57

Prinston Amerika inqilabыnda bюyцk rol oynayыb. Konstitusiya kon-

venti iшtirakчыlarыnыn яksяriyyяti Prinstonun mяzunlarы olub vя onlar 1799-cu 

ildя yekdilliklя ABШ-ыn yeni Konstitusiyasыnыn qəbul olunmasına sяs veriblяr. 

1783-cц ildя Prinstonda tяlяbяlяrin tяntяnяli qяbulu mяrasimindя Corc Va-

шinqton daxil olmaqla, bцtцn konqres цzvlяri iшtirak edib. Konqres цzvlяrinin 

чoxu bu universitetin mяzunlarы olub. 

Иdman Amerika tяlяbяlяrinin hяyatыnda bюyцk rol oynadыьыndan Prins-

tonda da hяmin яnяnя davam edir. 

XIX яsrin 70-ci illяrindя Prinstonun hяrtяrяfli uьurlarы onu Harvard vя 

Yel Universitetlяri ilя bir sяviyyяyя qaldыrdы. 1877-ci ildя burada magistratura 

yaradыldы, 1896-cы ildя isя Prinstona universitet statusu verildi. 

1874-cц ildя Prinstonun mяzunu olmuш  vя ABШ-ыn gяlяcяk prezidenti 

Tomas Vudro Vilson 1902-ci ildя universitetя rektor seчildi. Vilson, eyni za-

manda tяdris proqramlarыnы  цmumi tяhsil (ilk 2 il яrzindя) vя ixti-saslaш-

dыrыlmыш  (яlavя 2 il) hissяlяrя  bюlяrяk tяkmillяшdirdi. Onun rяhbяrliyi zamanы 

(1902-1910-cu illяr) magistrantlarыn hazыrlыьы  цчцn yeni kollec tikildi, fakцl-

tяlяrin sayы artыrыldы, humanitar istiqamяtli kafedralar yaradыldы vя яlavя yataq-

xanalar tikildi. Lakin Vilson doktorantların tяhsilini axыra qяdяr tяшkil edя 

bilmяdi, bu iшi onun yerinя baшqalarы  hяyata keчirdi. Rektor яvvяlcя  шtatыn 

qubernatoru, sonradan isя  юlkяnin prezidenti seчkilяrindя  юz namizяdliyini 

irяli sцrmяk  цчцn universitetdən uzaqlaşdı. 1969-cu ildя ilk dяfя olaraq 

universitetя qыzlar qяbul olundular. 

Yarыm яsr bir binada fяaliyyяt gюstяrdikdяn sonra Prinston Universite-

tindя  sцrяtlя tikinti iшlяri aparыlaraq  яrazisi geniшlяnmяyя baшlayыb. Hazыrda 

universitetin kampusunda vя oradan kяnarda 160-dan чox mцxtяlif tikililяr, 

tяdris korpuslarы, elmi-tяdqiqat laboratoriyalarы, kitabxanalar, чoxsaylы yataq-

xanalar, muzeylяr, idman zallarы, stadionlar, kilsя vя s. mюvcuddur. Universi-

tetin tikililəri Bencamin Latrob, Ralf Adams Kram, Mckim, Med vя Uayt, 

Robert Venturi vя Nik Yeger kimi mяшhur memarlar tяrяfindяn hazыrlanыb. 

Universitetin kitabxanalarыnda 6 milyon ədəddən  чox kitab var. Яn 

bюyцk kitabxana 4 milyondan чox kitabы olan Firestone kitabxanasыdыr. 2007-

ci ilin fevralыndan Prinston Universiteti Google beynяlxalq axtarыш  шяbяkя 

sisteminя qoшulub. O, hяmчinin super kompyuter sisteminя malikdir. 

Prinston Universitetinin pedaqoji heyяti yцksяk sяviyyяdя ixtisaslaшыb. 

Bцtцn mцяllimlяr tяdqiqat iшi ilя mяшьuldur vя bura чoxsaylы tяlяbя cяlb edilir. 

Hazыrda Prinston Universitetinin kapitalы 3 milyard dollar tяшkil edir və 

o, ABШ-da Harvard vя Texas Universitetlяrindяn sonra 3-cц yerдя йерляшir. 

Prinstona qяbul  чox  чяtindir, abituriyentdяn yцksяk bilik tяlяb olunur. 

Universitet  цчцn ideal namizяd dяrin baza hazыrlыьыna, yцksяk nяticяlяr  яldя 

etmяk mяqsяdilя maraьa, bacarыьa vя s. keyfiyyяtlяrя malik olmalы, яn azы bir 

xarici dil bilmяlidir. Universitetdя dяrslяr sentyabrda baшlayыr vя iyunda qur-

tarır. Tяhsil mцddяti 4 ildir, 8 semestrdяn ibarяtdir. Tяhsil mцddяtindя tяlяbя 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

58

bir semestr яrzindя keчilяn 30 fяnni mяnimsяmяlidir. Tяhsilin 1-ci vя 2-ci illя-

rindя tяlяbяlяr baza biliklяri яldя edir, 3-cц vя 4-cц illяrindя isя ixtisas proq-

ramlarыnы юyrяnirlяr. Tяdris planы hяr bir tяlяbяnin maraq vя hяvяsini, univer-

sitetin tяlяblяrini nяzяrя alaraq fяrdi formada tяшkil olunur. Tяdris prosesi 

universitetdя  fərdi fяnn planlarы  vя elmi-tяdqiqat iшlяri ilя  bяrabяr tяшkil 

olunub. 

Hazыrlыьыn keyfiyyяti test vя  şifahi  imtahanlarыn (və ya müsahibələrin) 

kюmяyi ilя yoxlanılır. Maraqlыdыr ki, Prinston Universitetindя  bцtцn yazыlы 

imtahanlar "vicdan sistemi" ilя aparыlыr: tяlяbяlяr vicdanla imtahan vermяyи 

sюz verirlər, bunun цчцn dя  mцяllim imtahanыn gediшinə  nяzarяt etmir. O, 

sadяcя imtahan vяrяqlяrini paylayыr, suallara cavablar verir vя auditoriyanы 

tяrk edir, sonda isя  vяrяqlяri toplamaq цчцн qayыdыr. Hяr bir tяlяbя  iшini 

imzalayarkяn yazыr: "Vicdanыma and iчirяm ki, imtahan zamanы vicdan 

kodeksini pozmamышam". 

Bakalavr dяrяcяsini aldыqdan sonra mяzun mцяyyяn departamentdя 

doktoranturada qala bilяr. 4-5 illik tяhsildяn sonra fяlsяfя doktoru dяrяcяsi 

verilir. Иlk iki ildя bakalavrlar diplomdan sonra 3-4 kurs tяhsil alыr vя цmumi 

imtahan verirlər, sonda onlar magistr dяrяcяsi alыr.  Яlavя 2-3 il dissertasiya 

hazыrlыьыna hяsr olunur. Bunun цчцn xцsusi komitяnin razыlыьы olmalыdыr, yal-

nыz belя olan halda namizяd fяlsяfя doktoru dяrяcяsi almaq цчцn mцdafiəyя 

buraxыlыr. 

Mцbaьiляsiz demяk olar ki, Prinston Universiteti Amerikanыn milli 

fяxridir. Cek Qourmanыn "Milli tяhsil standartlarы" adlы  mцstяqil reytinqinя 

яsasən, Prinston Universiteti mцhяndislik fizikasы, riyaziyyat, fяlsяfя  vя s. 

istiqamяtlяri цzrя ABШ-ыn яn yaxшы universiteti olub. Bu universitetin mяzun-

larы arasыnda Amerikanыn bir neчя prezidenti vя 30 Nobel mцkafatы lauratы 

var: fizika цzrя Nobel mцkafatчыsы Albert Eynшteyn burada iшlяyib vя mцhazi-

rяlяr oxuyub. ABШ-ыn iki prezidenti – Ceyms Medison (1771) vя Vudro Vilson 

(1874), hazыrkы prezident Barak Obamanыn hяyat yoldaшы, ABШ-ыn birinci 

xanыmы Miшel Obama, keчmiш  dюvlяt katiblяri Corc Шuls vя Ceyms Beyker, 

sabiq mцdafiя naziri Donald Ramsfeld, yцzdяn artыq senator, konqresmen, 44 

qubernator, Fildsov mцkafatы laureatы olmuш Amerika riyaziyyatчыsы Con 

Milnor, iqtisadiyyat цzrя Nobel mцkafatчыsы Con Neш, diaqramыn yaranmasы, 

elementar hissяciklяrin  чevrilmяsinin tяsvirinя  gюrя fizika цzrя Nobel 

mцkafatы laureatы Riчard Feynman, Hollun kяsr kvant effektinin ixtirasыna 

gюrя fizika цzrя Nobel mцkafatчыsы Daniel Sui вя başqalarının adlarы bu tяhsil 

ocaьы ilя baьlыdыr. 

XX  яsrin ikinci yarыsыndan Prinston Universitetinin Vilson tяrяfindяn 

tяrtib edilmiш qeyri-rяsmi  шцarы  dяyiшdirilяrяk belя  sяslяnir: "Юz xalqыmыza vя 

bцtцn xalqlara xidmяt цчцn!". Prinston Universiteti bu sюzlяri юz fяaliyyяti ilя 

tяsdiqlяyяrяk bцtцn dцnyanыn яn bюyцk vя nцfuzlu beynяlxalq tяdris mяrkяz-

lяrindяn birinя чevrilib. 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

59

Stenford Universiteti (Stanford University). Stenford Universiteti Palo-

Alto  шяhяri yaxыnlыьыnda, Silikon vadisinin mяrkяzindя, Kaliforniya шtatыnda 

yerlяшir. Bu universiteti Silikon vadisinin sяrvяti adlandыrыrlar. Universitet 

ABШ-ыn vя bцtцn dцnyanыn яn nцfuzlu ali tяhsil mцяssisяlяrindяn biridir. 

Universitetin tяrkibindя Stenford neyroiqtisadiyyat yay mяktяbi yara-

dыlыb. Amerika alimlяri, elm vя texnikanыn яn qabaqcыl sahяlяri цzrя, biomц-

hяndislikdяn baшlayaraq яn yeni kompyuter texnologiyalarы vя kosmik tяdqi-

qatlara, genetika və antropologiyaya qяdяr kяшflяrinin яksяriyyяti bu universi-

tetin institut vя laboratoriyalarыnda hяyata keчiriblər. 

1884-cц ildя Stenford ailяsinin Avropaya sяyahяti zamanы onlarыn azyaш-

lы oьlu Leyland yatalaq xяstяliyinя yoluxaraq Florensiyada vяfat edir. Dяrd-

qяm iчindя olan hяyat yoldaшыna Ceyn deyir: “Leyland, artыq Kaliforniyanыn 

bцtцn uшaqlarы bizim юvladlarыmыz olacaqlar!" Belяliklə gяnc ailя doьma шtat-

larыnda savadlыlыьыn inkiшafыna kюmяk etmяk qяrarыna gяlir. Onlar Amerikanыn 

bir neчя ali tяhsil ocaqlarыnы: Yel, Kornel, Harvard, Massaчusets universitet-

lяrini gяzяrяk цч layihяdяn hansыnы hяyata keчirmяk haqqыnda dцшцnцrdцlяr: 

Palo-Altoda universitet, San-Fransiskoda tяhsil kompleksi vя muzey, yoxsa 

texniki mяktяb yaratmaq. Harvard Universitetinin prezidenti чarlz Eliot uni-

versitet yaratmaьы mяslяhяt gюrцr. O, bu mяqsяd цчцn nя qяdяr vяsait lazыm 

olmasы ilя maraqlananda, Eliot hяmin dюvr цчцn чox bюyцk bir mяblяь olan 5 

milyon dollarыn lazımı olduьunu qeyd edir. Leylandыn "Bacararыqmы" sualыna 

Ceyn baшы ilя "Hя" cavabы verir. 

Stenfordlar baшqa ali tяhsil mцяssisяlяrindяn fяrqli olaraq, birgя  tяhsil 

almaq imkanы verяn (o vaxtlar universitetlяrdя  tяkcя kiшilяr oxuyurdular), 

dцnyяvi (baшqalarыnыn mцxtяlif dini cяrяyanlarla baьlыlыьы vardы) universitet 

yaratmaq niyyяtindя idilяr. Universitetin mяqsяdini mяdяni vя faydalы vяtяn-

daшlar hazыrlamaqda gюrяn Stenford 1885-ci ilin noyabrыnda  юz ideyalarыnы 

"Tяsis yardыmы" adlanan sяnяdя hяkk edir vя bununla da universitetin nizam-

namяsinin  яsasыnы qoyur. Leyland universitetя belя bir шцar fikirlяшir: "Qoy 

azadlыq yeli яssin!" 

Hazыrlыq iшlяrinя, tikintiyя  vя  iшчi heyяtinin toplanmasыna 6 il vaxt sяrf 

olunur. Bu iшlяrdя Stenforda Иndiana Universitetinin gяnc professoru Devid 

Cordan fяal kюmяk edir. Mяhz buna gюrя dя Leyland onu 1 oktyabr 1891-ci 

ildя aчыlmыш Kiчik Leyland Stenford adыna universitetя prezident tяyin edir. Иlk 

vaxtlarda burada 559 tяlяbя (qыzlы-oьlanlы) vя 15 mцяllim var idi. Alman 

modelinя uyьun tikilmiш universitet hяm bakalavr, hяm dя magistr hazыrlayыr, 

tяdris tяdqiqatlarla birlяшdirilirdi. 1893-cц ildя senator Stenford vяfat edir. 

Devid Cordan da bacardыьы  qяdяr universitetin inkiшafыna  чalышыr. Tanыnmыш 

professorlar tяzя yaranan яyalяt universitetindя iшlяmяk istяmirdilяr. Cordan 

cavan, tяcrцbяsiz, lakin istedadlы vя qabaqcыl mцяllimlяri bu ali tяhsil ocaьыna 

cяlb edir. Universitetin яsas binasыnы, kimya laboratoriyasыnы, mюhtяшяm me-

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

60

morial kilsяsini tikdirir. Prezident vяsaiti paylaшdыraraq, demяk olar ki, 

Stenfordlarыn bцtцn arzularыnы hяyata keчirir. 

18 aprel 1906-cи ildя  gцclц  zяlzяlя universitetin binalarыnыn yarыsыnы 

uчurur vя kцlli miqdarda ziyan vurur. Cordan cяhdlя bяrpa iшlяrinя baшlayыr 

vя buna mцvяffяq olur. Amerikanыn qяrbindя, elяcя dя bцtцn юlkяdя Stenford 

Universitetinin nцfuzu yüksəlmişdi, mяzunlar юz doьma universitetlяrini ABШ-

da yetяrincя mяшhurlaşdыrmышdыlar. Bu da daьыlmыш korpuslarыn bяrpasыna hяm 

dюvlяt, hяm dя qeyri-dюvlяt yardыmlarыnыn alыnmasыna imkan verirdi. 1913-cц 

ildя Cordan tяqaцdя чыxыr, bu zaman Stenford Universiteti artыq yerindя mюh-

kяm qяrarlaшmышdы. 

Rey Uilburun prezidentliyi dюvrцndя universitet sцrяtlя inkiшaf edir. II 

Dцnya mцharibяsindяn sonra burada yeni laboratoriyalar, tяdqiqat kom-

plekslяri tikilir. Mцharibя illяrindя isя, demяk olar ki, universitet юz elmi-

texniki tяrяqqi dюvrцnц yaшayыr. 

1934-cц ildя mяzunlardan ibarяt Stenford Assosiasiyasы yaradыlыr. Onun 

mяqsяdi tяhsil mцяssisяsi vя elmi proqramlarыn hяyata keчirilmяsi цчцn vяsait 

toplamaqdan ibarяt olur. Belяcя, Stenford юz gяlir mяnbяlяrini geniшlяndirir. 

Stenford Universitetinin чox bюyцk  яrazisi var. Maliyyя  bюhranы ilя  цzlяшяr-

kяn universitet torpaqlarыnы sata bilmяzdi,  чцnki Leyland Stenford юz vяsiy-

yяtnamяsindя bunu qadaьan etmiшdi. Torpaqlarыn icarяyя verilmяsi haqda 

vяsiyyətnamяdя heч  nя yazыlmamышdы. Rяhbяrlik bundan istifadя edяrяk 

torpaqlarы yцksяk texnologiyalara malik шirkяtlяrя uzunmцddяtli icarяyя verir 

vя Silikon vadisi adlanan Stenford sяnaye parkы yaradыlыr. 1951-ci ildя "Varian 

Associates" kampaniyasы universitetlя  mцqavilя imzalayыr vя 1953-cц ildя 

parkda ilk binada mяskunlaшыr. Onun ardыnca бир чох шirkяtlяr dя Stenford sя-

naye parkыna kючцr. Bu dahiyanя ideya nяticяsindя universitet kцlli miqdarda 

gяlir яldя edir. 

1940-1960-cы illяrdя Uolles Sterlinqin prezidentliyi dюvrцndя Stenford 

ABШ-ыn яn nцfuzlu ali mяktяblяrindяn birinя чevrilir vя onu artыq heч kim яya-

lяt universiteti adlandыrmыr. Soyuq mцharibя  dюvrцndя ali mяktяb  яsaslы su-

rяtdя  hяrbi istehsala cяlb edilir, ona kцlli miqdarda federal subsidiyalar 

verilir. Stenfordun elektronika sahяsi цzrя nцfuzu danыlmazdыr. 1960-cы illяrin 

яvvяllяrindя universitet "Ford Fondation"dan 100 milyon dяyяrindя qrant 

alыr, buna qяdяr hяlя heч bir Amerika ali mяktяbi belя ambisiyalы layihяyя qol 

qoymamышdы. 

1990-cы illяrin ortalarыnda Stenfordda kiчik qruplarda tяdrisə, tяlяbя vя 

mцяllimlяrin sыx tяmasыnы  nяzяrdя tutan Stenfordun Иlkin Tяdqiqatlar 

Proqramы qяbul olunub. Hяmчinin bakalavr hazыrlayan цч mяktяb fakцltяdя: 

Yer elmlяri, Mцhяndislik, Bяшяriyyяt vя  Tяbiяt elmlяri mяktяblяrindя cavan 

mцяllim heyяti цчцn xцsusi tяdqiqat qrantlarы sistemi tяtbiq olunub. 

Stenford Universitetinin kampusu 3310 hektarlыq яrazidя, kiчik tяpяlяrin 

arasыnda yerlяшяn dцzяnlikdя salыnыb. Kampusun landшaftыnы Nyu-York mяr-

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

61

kяzi parkыnыn yaradыcыsы dizayner Frederik Lo Olmsted tяrtib edib. Kampusun 

яrazisindя 7 mяktяb, 8 milyon cilddяn  чox kitaba malik olan 20 kitabxana, 

tяlяbя yataqxanalarы, idman komplekslяri, parklar vя s. yerlяшir. 

ABШ-ыn digяr ali mяktяblяri kimi Stenford Universiteti dя  yцksяk 

sяviyyяli, hяrtяrяfli hazыrlыqlы шяxsiyyяtlяr yetiшdirir. Amerika mцtяxяssislяrinin 

fikrincя, bu cцr yanaшma seчilmiш sahяlяrin daha yaxшы  mяnimsяnilmяsinя  vя 

tяlяbяnin bцtцn hяyatы boyu tяhsilini artыrmasыna, karyerasыnda яldя etdiklяri 

biliklяri daha effektli istifadяsinя imkan yaradыr. 

Hяr tяlяbя юz шяxsi maraq vя mяqsяdinя uyьun fяrdi tяdris planы hazыr-

layыr. Tяlяbя hяmчinin universitet vя fakцltяnin tələblərini, ingilis dilindя lazы-

mi sяnяdlяшmя qaydalarыnы dцzgцn шяrhetmя və xarici dil bilmя tяlяblяrini nя-

zяrя almalыdыr.  Цmumi tяlяblяr 9 tяdris kursundan ibarяtdir: mяdяniyyяt, 

ideyalar, insani dяyяrlяr (3 kurs); tяbii elmlяr, tяtbiqi elmlяr vя texnika (3 

kurs); humanitar vя ictimai elmlяr (2 kurs); dцnya mяdяniyyяti, Amerika 

mяdяniyyяti (1-3 kurs). Hяr bir tяlяbя seчdiyi ixtisas fяnlяrindяn яlavя, mцtlяq 

bu kurslarы keчmяlidir. 

Bu gцn Stenford Universiteti sцrяtlя inkiшaf edяn beynяlxalq tяhsil mяr-

kяzinя чevrilib. Burada 15 000-dяn чox tяlяbя tяhsil alыr, onlarыn 6 812-ni ba-

kalavrlar, 8328-ni doktorantlar, 51%-ni qadыn, 55%-ni яcnяbi tяlяbяlяr tяшkil 

edir.  Яcnяbilяr  цчцn Stenford, ilk nюvbяdя, sanballı biznes tяhsili verяn ali 

tяhsil ocaьыdыr. Stenford dцnyaya 17 Nobel mцkafatчыsы bяxш edib. Stenford, 

sюzцn яsl mяnasыnda, Silikon Vadisinin tцkяnmяz sяrvяtidir. 

Pensilvaniya Universiteti (Pennsylvania State University). Pensilvaniya 

Universiteti ABШ-ыn яn qяdim universitetlяrindяn biridir vя Pensilvaniya шta-

tыnda, Filadelfiya шяhяrindя yerlяшir. Universitet ABШ-ыn sяkkiz яn nцfuzlu ali 

mяktяbini birlяшdirяn Sarmaшыq Liqasыna daxildir. Ali tяhsil ocaьы юzяl univer-

sitet kimi fяaliyyяt gюstяrir, lakin onu bəzən Filadelfiya Universiteti ilя  sяhv 

salыrlar. Pensilvaniya Universiteti humanitar vя texniki elmlяr  цzrя geniш 

spektrdя elmi-tяdqiqat iшlяri aparыr. Дцnya universitetlяrinin reytinqinя gюrə, 

2009-cu ildя Pensilvaniya Universiteti 12-ci yerdяdir. 

Pensilvaniya Universiteti 1740-cы ildя alim, jurnalist, diplomat Bencamin 

Franklin tяrяfindяn yaradыlыb. Иlk vaxtlar xeyriyyя mяktяbi kimi fяaliyyяt gюs-

tяrяn tяhsil mцяssisяsi 1755-ci ildя kollecя чevrilir vя B.Franklin Pensilvaniya 

kollecinin prezidenti olur. Franklin ictimai qulluq vя ticarяt  цчцn yararlы, 

klassikaya яsaslanan tяhsil proqramыnы tяbliь edirdi. 

1779-cu ildя kollecя universitet statusu verilir. Pensilvaniya Universiteti 

ABШ-da ilk universitet statusu almыш ali mяktяbdir. 1765-ci ildя burada tibb 

mяktяbi (Шimali Amerikada ilk tibb mяktяbi), 1874-cц ildя universitetin ilk 

baza xяstяxanasы, 1881-ci ildя ilk biznes mяktяbi (dцnyada mяшhur vя nöfuzlu 

Uorton Biznes Mяktяbi), 1896-cы ildя dцnyada ilk psixoloji yardыm klinikasы, 

ilk Amerika tяlяbя  tяшkilatыnыn binasы Hyuston Holl, 1946-ci ildя ABШ-da 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

62

ikinci baytarlыq tibb mяktяbi aчыlыb. 1946-cи ildя universitetdя bцtюv bir elek-

tron kompyuter, kцtlяvi elektron hesablama maшыnlarы istehsal edilib. 

Pensilvaniya Universitetinin kampusu Filadelfiyanыn qяrbindя 109 km

2

 

яrazidя yerlяшir. Universitetin bцtцn mяktяblяri, tяdqiqat institutlarы, yataqxa-

nalarы vя s. kampusun яrazisindя yerlяшir. Kampusun яrazisindя bakalavr ha-

zыrlayan 4 mяktяb вя magistr hazыrlayan 12 tяhsil mцяssisяsi fяaliyyяt gюstяrir. 

Universitetin kitabxanasы 1750-ci ildя kartoqraf Lui Evansыn tяhsil oca-

ьыna kцlli miqdarda kitab baьышlamasы  nяticяsindя yaranыb. Hazыrda burada 

mяktяblяrlя яlaqяli 15 kitabxana (hяmчinin elektron) fяaliyyяt gюstяrir. Kitab-

xanada цmumilikdя 5,7 milyon kitab vardır. 

Pensilvaniya Universitetindя tяlяbяlяrin qalmalarы цчцn hяr шяrait yara-

dыlыb. Vaxtlarыnы sяmяrяli keчirmяlяri цчцn tяlяbяlяrin istifadяsinя parklar, res-

toranlar, idman, oxu zallarы, kinoteatrlar vя s. verilib. 

Tяhsil vя  tяdqiqat proseslяrinin bюlцnmяmяsi Pensilvaniya Universite-

tinin  яsas xцsusiyyяtidir.  Универсиtеt tяlяbяlяrи ikinci kursdan baшlayaraq, 

laboratoriya vя institutlarda iшlяyя bilяrlяr. Bu tяhsil mцяssisяsinя  dцnyanыn 

texniki universitetlяrindяn daha чox tяlяbя qяbul edilir. 

Universitetin nяzdindя bakalavr təhsil pilləsində oxuyan tяlяbяlяrя ali 

mяktяbin elmi hяyatыnda fяal iшtirak etmяlяri  цчцn Tяlяbя  Tяшkilatы  Mяrkяzi 

fяaliyyяt gюstяrir. Bu mяrkяzlя  яmяkdaшlыq Pensilvaniya Universitetindя ma-

gistraturada oxumaq vя  tяqaцd almaq istяyяnlяr  цчцn  яlavя  шans yaradыr. 

Universitet rяhbяrliyi abituriyentlяrin bilik sяviyyяsinя чox ciddi yanaшыr. Яn 

yцksяk mцsabiqя incяsяnяt, sosiologiya vя hцquq fakцltяlяrindя qeydя alыnыr. 

Amerika universitetlяrinя  qяbul olmaq цчцn abituriyent aшaьыdakы  sя-

nяdlяri яldя etmяlidir: 

- ali mяktяbdяn verilmiш anketin doldurulmasы  vя  sяnяdlяrin baxыlmasы 

цчцn mяblяь; 

- hяr bir universitetin юz qяbul qaydalarы, formalarы var. Bu formalarы 

universitetin saytыndan яldя etmяk mцmkцndцr. Hяmin formaya mцtlяq чek 

яlavя olunur, mяblяь isя tяhsil mцяssisяsindяn asыlыdыr; 

- transkript (son цч ildя  fяnlяrdяn alыnan qiymяtlяr), attestat vя ya 

diplomun surяti; 

- transkript, adяtяn cяdvяl formasыnda olur, hяmчinin attestat vя diplom 

ingilis dilinя tяrcцmя olunmalыdыr; 

-öç zяmanяt mяktubu (abituriyentin mцяllimlяrindяn vя ya elmi rяhbяr-

lяrindяn), mяktub transkript kimi ingilis dilinя  tяrcцmя edilmяli, notariusda 

tяsdiq olunmalыdыr; 

-Bir vя ya iki sяhifяdяn ibarяt olan, tяrcцmeyi-halы xatыrladan məlumat 

(esse). Mцvafiq sяnяddя  aшaьыdakы suallara cavablar vermяk lazыmdыr: "Bu 

universitetdяn mяn nяlяr gюzlяyirяm?", "Nя цчцn xaricdя oxumaq istяyirяm?". 

Hяmчinin abituriyent ali mяktяbin onu nя ilя  cяlb etdiyini, universitetin 

mяшhur professorlarыnыn adlarыnы, tanыnmыш laboratoriyalarыnы qeyd etmяlidir; 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

63

- imtahanыn nяticяlяri – mяktяb mяzunlarы TOEFL vя SAT-dяn, ali 

mяktяb mяzunlarы isя TOEFL, GRE vя ya GMAT-dan imtahan vermяlidirlяr. 

Test imtahanlarы юdяniшli olur vя qiymяtlяr 60-250 dollar arasыnda dяyiшir. 

Яsas imtahanlar tяhsil mцяssisяsinin tяlяblяrinя uyьun aparыlыr. Qaydaya 

gюrя, ali mяktяbdяn verilmiш anketdя gяlяcяk tяlяbя hяr tяhsil ili nя qяdяr mяb-

lяь юdяyя bilяcяyi haqqыnda mяlumat vermяlidir. Abituriyentin maliyyя duru-

mu onlarыn bank hesabыnda tяsdiqlяnmяlidir. Bir чox ali mяktяblяr xarici tяlя-

bяlяrя maliyyя dяstяyi gюstяrir. Burada яsas rol abituriyentin akademik baca-

rыьыndan, onun elmi vя yaradыcы  fяallыьыndan asыlыdыr. Bundan baшqa, xarici 

tяlяbяlяr цчцn ABШ hюkumяti tərəfindən vя mцxtяlif fondlar tяrяfindяn maliy-

yяlяшяn tяqaцd proqramlarы vя qrantlar mюvcuddur. 

Bцtцn sahяlяr  цzrя geniш elmi-tяdqiqat iшlяri aparan Pensilvaniya Uni-

versiteti dцnyanыn яn nцfuzlu universitetlяrindяn biridir. Pensilvaniya Univer-

sitetinin tяlяbяsi olmaq dцnyanыn чox gяnclяrinin яn bюyцk arzusudur. 

Kornell Universiteti (Cornell University). Kornell Universiteti ABШ-ыn 

nцfuzlu vя яn bюyцk ali mяktяblяrindяn biridir. Universitet Nyu-York шtatы-

nыn  Иtaka  шяhяrindя yerlяшir. Kornell Universiteti ABШ-ыn sяkkiz nцfuzlu ali 

mяktяbini birlяшdirяn Sarmaшыq Liqasыna daxildir vя bu qurumun яn gяnc цz-

vцdцr. Kornell Universitetinin Иtakada yerlяшяn яsas kampusdan яlavя, Nyu-

York шяhяrindя vя Qяtяr dюvlяtindя dя kampuslarы vardır. Дцnya universitet-

lяrinin reytinqinя  яsasяn, 2009-cu ildя Kornell Universiteti 100 яn yaxшы ali 

mяktяb arasыnda 15-ci yeri tutmuşdur. 

Kornell Universitetinin yaranmasыnda biznesmen, teleqraf sяnayesinin 

яsasыnы qoymuш Ezra Kornellin vя tanыnmыш alim, siyasяtчi Endryu Uaytыn bю-

yцk rolu olub. Hяlя XIX яsrin 50-ci illяrindя Kornell vя Uayt bir-birindяn xя-

bяrsiz цmummilli, яn qabaqcыl tяdris metoduna malik, elmi-texniki tяrяqqinin 

tяlяblяrinя cavab verя bilяcяk bir ali tяhsil mцяssisяsi yaratmaq fikrinя dцшцr-

lяr. E.Kornell teleqraf biznesindяn яldя etdiyi gяlirlяrin yarыsыnы xeyriyyя mяq-

sяdlяrinя  sяrf etmяk qяrarыna gяlir. Kornell vя Uayt universitet yaratmaq 

mяqsяdilя ABШ prezidenti A. Linkolna mцraciяt edir, lakin onlarыn planlarы-

nыn hяyata keчmяsinя  hяmin dюvrdя baш verяn vяtяndaш  mцharibяsi mane 

olur. 

Kornell vя Uayt 1862-ci ildя Nyu-York шtatыnda senat цzvц olarkяn 

tanыш olurlar vя hяr ikisi xцsusi sяylя yeni universitet yaratmaq layihяsi цzяrin-

dя  iшlяyir. Onlar milliyyяtindяn, cinsindяn, tяbяqяsindяn vя dinindяn asыlы 

olmayaraq, hяr kяsin istяnilяn ixtisas цzrя  tяhsil ala bilяcяyi ali tяhsil ocaьы 

yaratmaьы planlaшdыrыrlar. Kornellin "Mяn elя bir tяhsil mцяssisяsi yaratmaq 

istяyirяm ki, orada hяr kяs istяdiyi fяnni  юyrяnя bilsin" ifadяsindяn sonralar 

universitetin devizi yaranыr: "Иstяnilяn шяxs, istяnilяn elm". 

Kornell шяxsi bцdcяsi hesabыna Иtaka шяhяrindя 1,2 hektar яrazi alыr. 27 

aprel 1865-ci ildя Nyu-York шtatыnыn qubernatoru Royben Fenton universi-

tetin yaradыlmasы haqqыndakы  sяnяdi imzalayыr vя bu tarixi hadisя Kornell 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

64

Universitetinin yarandыьы gцn kimi qeyd olunur. Endryu Uayt yeni yaranmыш 

universitetя prezident tяyin olunur. Uayt universitetя rяhbяr tяyin edilяn gцn-

dяn tяhsil mцяssisяsinin idarяetmя prinsipini, tяdris proqramlarыnы hazыrlayыr, 

qabaqcыl mцяllimlяri bu ali mяktяbя  cяlb edir. Sonra o, Avropa univer-

sitetlяrinin tяcrцbяsi ilя tanыш olmaq, tяdris vя metodik vяsaitlяr  яldя etmяk 

mяqsяdilя dцnya юlkяlяrinя sяfяr edir, Kornell isя universitet binalarыnыn tikin-

tisi ilя  mяшьul olur. Universitetin rяsmi aчыlышы 7 oktyabr 1868-ci il tarixinя 

tяsadцf edir. Bu tarixdяn bir gцn яvvяl qяbul imtahanы keчirilir vя 412 abituri-

yent uьurla imtahan verяrяk Kornell Universitetinin ilk tяlяbяlяri olurlar. 

Qeyd edяk ki, hяmin vaxta qяdяr heч bir yeni yaranmыш Amerika universiteti 

bu qяdяr tяlяbя qяbul etmяmiшdi. 

Yarandыьы  gцndяn Kornell Universitetinя  oьlanlarla yanaшы, qыzlar da 

qяbul olunur. Lakin qыz tяlяbяlяr  цчцn yataqxananыn olmamasы onlarыn 

sayыnыn daha da artmasыna ciddi maneчilik edir. Universitetdя qыzlar цчцn ilk 

yataqxana 1875-ci ildя tikilir. Bu ali tяhsil mцяssisяsinin bakalvr pillяsini 

1873-cц ildя bitirmiш ilk qыz mяzun Emma Иstmen, ilk doktorluq dяrяcяsini 

1880-ci ildя almыш qadыn isя Mey Preston olub. 

1868-ci ildя Kornell Universitetinin tяlяbяlяri mцstяqil vя sяrbяst surяtdя 

fяnn seчmяk, юz tяdris proqramlarыnы hazыrlamaq hцququ qazanыrlar. Bu ad-

dыm, sюzцn  яsl mяnasыnda, inqilab kimi dяyяrlяndirilir vя  tяlяbяlяrin hazыrla-

dыqlarы hяmin proqram onilliklяr keчdikdяn sonra ABШ-ыn adi tяdris proqra-

mыna чevrilir. 1892-ci ildя universitetin 3-cц prezidenti inauqurasiyasы zamanы 

чыxышыnda Nyu-York шtatыnыn rяhbяrliyinя  mцraciяt edяrяk, onlardan univer-

sitet цчцn яrazi vя onun inkiшafыna kюmяk istяyir. Rяhbяrlik hяmin mцraciяtя 

cavab olaraq, Kornell Universitetinin nяzdindя Baytarlыq Kollecinin yara-

dыlmasы цчцn subsidiya ayыrыr, elяcя dя hяr il kollecя maliyyя yardыmы gюstяrir. 

Belяliklя, Kornell Universiteti ABШ-da dюvlяt tяrяfindяn yardыm alan ilk юzяl 

ali mяktяb kimi tanыnыr vя bundan sonra Kornell Universitetindя  tяhsil alan 

nyu-yorklu tяlяbяlяrя tяhsil haqqыnыn юdяnilmяsindя gцzяшtlяr edilir. 

XX  яsrdя universitet sцrяtlя inkiшaf etmяyя baшlayыr, hяmin  яsrin orta-

larыna qяdяr orada mяktяb vя kolleclяrin sayы 10-dan чox olur. Bцtцn kollec 

vя mяktяblяr muxtariyyяt hцququna malik olur, юz akademik proqramlarыnы 

yaradыr vя qiymяt sistemini tяtbiq edir. Mяsяlяn, bakalavr dяrяcяsi almaq 

цчцn  цmumi universitet imtahanыna  цzgцчцlцk vя idmanыn baшqa nюvц  цzrя 

imtahanlar daxil edilir. Eyni zamanda hяr bir tяlяbя oxuduьu fakцltяdяn asыlы 

olmayaraq, istяnilяn baшqa fakцltяnin proqramыnы юyrяnя bilir. Universitetdя 

mцtяmadi olaraq fakцltяlяrarasы proqramlar vя kurslar tяшkil edilir. 

Kornell Universitetinin nяшriyyatы 1889-cu ildя yaradыlыb.  İncяsяnяt 

Kollecindя fяaliyyяt gюstяrяn ilk nяшriyyat sonradan Mцhяndislik Mяktяbinя 

kючцr. Nяшriyyatыn burada fяaliyyяt gюstяrmяsindяn irяli gяlяrяk, mцяllim vя 

tяlяbяlяr чap iшini və s. bilirdilər. Burada dяrslik, elmi nяшrlяr, hяftяlik tяlяbя 

jurnallarы, rяsmi universitet sяnяdlяri чap olunurdu. Иl яrzindя antropologiya, 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

65

яdяbiyyat, tarix, fяlsяfя, siyasяt, beynяlxalq mцnasibяtlяr, psixologiya, psixiat-

riya vя s. sahяlяr цzrя 150-dяn чox nяшr dяrc olunurdu. 

Kornell Universiteti beynяlxalq tяhsil vя elmi яmяkdaшlыq sahяlяri  цzrя 

hяr zaman fяal mюvqe tutmaьы ilя seчilib. Son zamanlar onun fяaliyyяtindя 

mяhz bu sahя daha sцrяtlя inkiшaf edir. Qяtяrdя yerlяшяn Veyl Tibb Kolleci, 

Чin, Hindistan, Sinqapur vя s. юlkяlяrin universitetlяri ilя bağlanmыш яmяkdaш-

lыq mцqavilяlяri Kornell Universitetinin "dцnyanыn ilk transmilli universiteti" 

adlandыrыlmasыna sяbяb olur. 

Kornell Universitetinin яsas kampusu Nyu-York шtatыnыn  Иtaka  шяhя-

rindя yerlяшir. Universitet yarandыьы vaxtlar 1,2 hektar яrazidя yerlяшirdisя, 

hazыrda onun Иtakada яrazisi 3 hektara yaxыndыr. Bu яrazidя yerlяшяn 260 bina 

Mяrkяzi vя Шimali kampuslar arasыnda bюlцnцb. 

Kornell Universitetinin Nyu-Yorkda da kampusu vardır. Burada 

universitetin bakalavrlar цчцn Veyl Tibb Kolleci vя doktorantlar цчцn Veyl 

Ali Tibb Kolleci yerlяшir. Bu kolleclяr 1927-ci ildяn Nyu-Presbiterian hospitalы 

ilя birgя  fяaliyyяt gюstяrir. Universitetin Nyu-Yorkda Kornell xidmяt proq-

ramы da mюvcuddur. Proqram tяlяbяlяrя Nyu-Yorkdakы kasыb uшaq, ailя  vя 

icmalara kюmяklik edilməsini tяklif edir. Buradakы  Иnsan Ekologiyasы, Kяnd 

Tяsяrrцfatы  vя  Hяyat Elmi kolleclяri, Sяnaye vя  Яmяk  Яlaqяlяri Mяktяbi dя 

hяmin mяqsяdlяrя xidmяt edir. Mцhцm maliyyя rayonu olan Manhettendяki 

Mцhяndislik Kolleci, biznes – tяdqiqatlarыn optimallaшmasы, sяnayenin, icti-

mai яmяkdaшlыьыn gцclяndirilmяsi vя digяr bu kimi iшlяr gюrцr. 

Kornell Universitetinin Qяtяrdяki tяhsil  шяhяrciyindя 2004-cц ilin sen-

tyabrыnda aчыlan Veyl Tibb Kolleci fяaliyyяt gюstяrir. Bu kollec ABШ-ыn hц-

dudlarыndan kяnarda aчыlmыш ilk tibb mяktяbidir. Qяtяr dюvlяti ilя Kornell 

Universitetinin mяlum birgя layihяsi bu юlkяdя akademik proqramlarыn vя 

tibbi xidmяtlяrin yцksяldilmяsi  цчцn hяyata keчirilib. Kollec Qяtяr dюvlяti 

tяrяfindяn maliyyяlяшir vя Qяtяr fondu mяktяbin tikintisinя 750 milyon dollar 

vяsait ayыrыb. Buradakı Veyl Tibb Kolleci memar Arat Иsodzaki tяrяfindяn 

inшa edilяn ikimяrtяbяli bюyцk binada yerlяшir. 2004-cц ildяn Qяtяr fondu Veyl 

Tibb Kollecinin yerlяшdiyi  яrazidя  xяstяxana tikintisinя baшlayыb vя hazыrda 

tikinti davam etmяkdяdir. 

Kornell Universitetinin nяzdindя bakalavr, magistr vя doktorlar цчцn 

kolleclяr fяaliyyяt gюstяrir. 

Kornell Universiteti geniш beynяlxalq  яlaqя layihяlяrini hяyata keчirir. 

Burada tяlяbяlяrя Afrika, fransыz, alman, yяhudi, latыn, Yaxыn  Шяrq, Uzaq 

Шяrq, rus, roma dillяri, яdяbiyyatы vя mяdяniyyяti цzrя proqramlar tяklif edir. 

Universitetin Asiya юlkяlяri цzrя tяdqiqatlar proqramы mюvcuddur. Bu mяq-

sяdlя Kornell Universitetinin Mцhяndislik Kolleci Pekinin Sinxua, Sinqapu-

run Nanyanq Texnologiya, Kяnd Tяsяrrцfatы  vя  Hяyat Elmi Kolleci, Filip-

pinin Los-Banyos universitetlяri vя Yaponiya Milli Aqrobiologiya Elmlяri 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

66

Иnstitutu ilя mцqavilяlяr imzalamışlar. Kornell Universiteti Kanadanыn Kra-

liça (Queen) Universiteti ilя birgя MBA proqramы hяyata keчirir. 

Kornell Universitetinin kitabxanası  bюyцklцyцnя  gюrя ABШ-da 11-ci 

yerdя durur. Kitabxana sisteminя 7,5 milyondan чox kitab, 8,2 milyon mik-

rofilm, 440 min xяritя, kino, sяsyazma, kompyuter fayllarы, arxivlяr vя rяqяm-

sal resurs aiddir. Bu kitabxana, иnternet шяbяkяsinя qoшulan ilk ABШ kitabxa-

nalarыndandыr. Kitabxanalarыn  чoxu  Иtakada yerlяшяn kampusda cяmlяшib. 

Nyu-York vя  Qяtяrdя  dя universitetin kitabxanalarы  mюvcuddur. Universi-

tetin kitabxana sisteminя Adelson (Ornitologiya laboratoriyasы), Entomolo-

giya, tяsviri incяsяnяt, Cenevrя tяcrцbя stansiyasы, hцquq, idarяetmя, riyaziy-

yat, tibb, musiqi, fizika elmlяri, baytarlыq və s. kitabxanalarы daxildir. 

Dцnyanыn baшqa universitetlяrindя olduьu kimi, Kornell Universitetinin 

tяlяbяlяri dя tяhsil aldыqlarы mяktяbin яrazisindя mяskunlaшыrlar. Tяlяbя yataq-

xanalarы,  яsasən,  Шimal vя  Qяrb kampuslarыnda yerlяшir.  Шimal kampusda 

birinci kurs tяlяbяlяri qalыrlar, lakin burada yuxarы kurs tяlяbяlяri цчцn dя bir 

neчя yataqxana: Yalnыz musiqi, Ekologiya evi, Hollandiya beynяlxalq yaшayыш 

mяrkяzi, Latino yaшayыш  mяrkяzi, Akvekon vя Ucamaa rezidensiyalarы 

mюvcuddur. Latino yaшayыш mяrkяzi, Akvekon vя Ucamaa yataqxanalarыnda 

tez-tez irqi vя etnik qarшыdurmalar baш verir. Kornell Universitetinin tяlяbяlяri 

цчцn ildяn-ilя yeni, daha yцksяk шяraitя malik yataqxanalar tikilir: 2004-ci ildя 

Alisa Kuk, 2005-ci ildя Karl Beker, 2007-ci ildя Hans Beth, 2008-ci ildя 

Uilyam Kiton, Flora Rouz vя s. göstərmək olar. 

Universitetin 2009–2010-cu tяdris ili цчцn gяlirlяrinin 2,94 milyard ABШ 

dollarы olacaьы planlaшdыrыlыr. 2006-2007-ci tяdris ilindя bu rяqяm 2,92 milyard, 

2007–2008-ci tяdris ilindя isя 2,81 milyard olub. Kornell Universitetinin builki 

bцdcяsinin 726,4 milyon dollarы tяhsil haqqыndan, 241 milyon dollarы isя ianя 

vя yardımlardan daxil olan vяsaitlяrdir. Universitetin ianяlяr hesabыna forma-

laшmыш fondundakы  vяsaitlяrin hяcmi hazыrda 4,5 milyard ABШ dollarыdыr. 

Universitetdя illik tяhsil haqqы  tяlяbяlяrin seчdiyi ixtisasa, oxuduьu kursa 

uyьun olaraq, 19-52 min ABШ dollarы arasыnda dяyiшir. Digяr Amerika univer-

sitetlяrindя olduьu kimi, bu ali mяktяbdя  dя universitetin yerlяшdiyi  шtatdan 

olan tяlяbяlяrя tяhsil xяrclяrindя xцsusi gцzяшtlяr tяtbiq olunur. 

1962-ci ildяn baшlayaraq Kornell Universitetinin tяdqiqatчыlarы Mars 

planetinя pilotsuz uчuшu vя XXI яsrdя "Mars Araшdыrma Sяyahя"ti missiyasыnы 

hяyata keчirib. 2004-cц ildя "sяyyahlar" elmi nailiyyяtlяrinя gюrя "Иlin uьuru" 

mцkafatыna layiq gюrцlцblяr. Onlar Marsda apardыqlarы tяdqiqatlardan яlavя, 

Uran planetinin яtrafыnda mюvcud olan halqalarы mцяyyяn ediblяr. Aresibo-

dada (Puerto-Riko adasыnda яrazi) Kornell Universitetinin dцnyada яn bюyцk 

vя hяssas radioteleskopu yerlяшir. 

1952-ci ildя Kornell Aviasiya Elmi–Tяdqiqat Laboratoriyasыnыn  яmяk-

daшы Con Mur "Avtomobildя  qəza travmalarыnыn aradan qaldыrыlmasы  цzrя 

araшdыrma" layihяsini hяyata keчirir. O, tяcrцbяlяrini canlıların deyil, 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

67

meyitlяrin  цzяrindя aparыr vя belя  nяticяyя  gяlir ki, sцkan  чarxыnыn enerjisini 

mяnimsяyяn qapыnыn qыfыlыnыn geniшlяndirilmяsi, yumшaq panel vя tяhlцkяsizlik 

kяmяri zяdяlяrin faiz nisbяtini xeyli azaldыr. Layihяnin nяticяsi olaraq, 1956-cы 

ildя "Kornell tяhlцkяsizlik avtomobil"i nцmayiш edilir, bu isя avtomobil isteh-

salчыlarыnda mцsbяt dюnцш yaradыr vя onlar hяmin yeniliklяri tяtbiq etmяyя 

baшlayыrlar. 

1984-cц ildя universitetin Milli elm fondu 5 yeni superkompyuter isteh-

salы mяrkяzi yaradыr. 1985-ci ildя fond ARPANET-я qoшula bilяcяk NSFNET, 

TCP/IP-шяbяkя kompyuterlяri istehsal edir. NSFNET Иnternetin sцrяtli inki-

шafы  цчцn dюnцш  nюqtяsi olur vя  цmцmdцnya hюrömчяk torunun inkiшafыna 

gяtirib чыxarыr. 

Kornell Universitetinin alimlяri 70 ildяn чoxdur ki, elementar hissяcik-

lяrin tяdqiqatы ilя mяшьuldur. Universitetin fiziklяri, xцsusilя Hans Bete nцvя 

fizikasыnыn inkiшafыna nail olur. Onlar hяmчinin Manhetten layihя-sinin iшti-

rakчыlarыdыr. 1930-cu ildя Kornell Universitetindя (ABШ-da ikinci dяfя olaraq) 

siklotron quraшdыrыlыb, 1950-ci ildя ilk dяfя burada sinxron шцalanma  юyrя-

nilib. 1990-cы ildя universitetdя  dцnyada birinci olaraq яn yцksяk iшыqlanma 

qabiliyyяtinя malik elektron-pozitron kollayder yaradыlыr. 

Hazыrda universitet Beynяlxalq xяtt kollayderinin tikintisini sona çatdır-

mışdır. Kollayderin quraшdыrыlmasы 2010-cu ildя tamamlanmışdır. Beynяlxalq 

xяtt kollayderi Bюyцk Adron kollayderini tamamlamışdır. Bu isя materiyanыn 

eyniliyi vя яlavя юlчцlяrin mюvcudluьu kimi suallara aydыnlыq gяtirir. 

ABШ-ыn baшqa universitetlяri kimi, Kornell Universiteti dя  tяbiяtin 

mцhafizяsi цzrя mцxtяlif proqramlar hяyata keчirir. 2007-ci ildя burada Sabit 

gяlяcяk mяrkяzi yaradыlыb. Universitetdя xцsusi zavodlar mюvcuddur ki, onlar 

юz tullantыlarыnы emal edяrяk tяhsil mцяssisяsini 100% enerji vя istiliklя tяmin 

edir. 

Hazыrda Kornell Universitetinin Иtakada yerlяшяn kampusunda 1594, 

Nyu-Yorkdakы tяhsil mцяssisяlяrindя 1005, Qяtяrdяki kollecdя isя 34 profes-

sor-mцяllim heyяti fяaliyyяt gюstяrir. 2008 vя 2009-cu illяrdя ABШ-ыn "Ali 

tяhsil xronikasы" jurnalы Kornell Universitetini "Bюyцk robot kolleci" adlandы-

rыb. Bu ad universitetя rяhbяrlik iшinin yцksяk sяviyyяdя qurulmasы, яmяkdaш-

larыn iшlяmяkdяn zюvq almasы, onlara tяqaцdя чыxdыqdan sonra yцksяk mяblяь-

dя  tяqaцd vя kompensasiya юdяnilmяsi, tяlяbяlяrin, elяcя  dя digяr  яmяkdaш-

larыn burada oxuyub fяaliyyяt gюstяrdiklяri  цчцn verilib. Kornell Univer-

sitetinin mцяllim vя mяzunlarыndan 41 nяfяr Nobel mцkafatыna layiq gюrцlцb. 

Dyuk Universiteti (Duke University). Dyuk Universiteti юzяl 

tяdqiqatlar universitetidir vя ABШ-ыn  Шimali Karolina шtatыnыn Darem 

шяhяrindя yerlяшir. Tarixi 1838-ci ildяn baшlayan bu ali mяktяb 1924-cц ildя 

tцtцn maqnatы Vaшinqton Dyukun шяrяfinя Dyuk Universiteti adlandыrыlыb. 

2009-cu ildя "Amerikanыn  яn yaxшы  mяktяbi" nominasiyasыnda Dyuk 

Universitetinin Tibb Mяktяbi tяdqiqatlar sahяsindя 6-cы, Hцquq Mяktяbi isя 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

68

10-cu yeri tutub. Universitetin siyasi elmlяr, sosiologiya, tarix, iqtisadiyyat vя 

mяdяni antropologiya departamentlяri dя ABШ universitetlяri arasыnda tez-tez 

яsas 20-likdя yer alыr. 2009-cu ildя Dyuk Universiteti 100 яn yaxшы ali mяktяb 

arasыnda 14-cц sırada yerləşmişdir. 

Dyuk Universitetinin tarixi Шimali Karolina шtatыnыn Randolf qraflыьыn-

da (hazыrkы Triniti шяhяri) yerlяшяn Braun Mяktяb Evinin tяsis olunduьu 

(1838-ci ildяn) ildən baшlayыr. Bu mяktяbin adы Dyuk Universiteti adlandыrыla-

na qяdяr dюrd dяfя dяyiшib. 

1841-ci ildя  Шimali Karolinada Birlяшmiш  Cяmiyyяt  Иnstitutu vя  mц-

qяddяs ata Brantli Yorkun rяhbяrlik etdiyi bir qrup metodist vя kvakerlяr 

(Иngiltяrя  vя ABШ-da kilsя  mяrasimlяrini inkar edяn xristian dini tяriqяtin 

цzvlяri) tяrяfindяn tяшkil olunan Braun Mяktяb Evinin, Birlяшmiш  Иnstitut 

Akademiyasы adlandыrыlmasы ilя baьlы xartiya imzalanır.  Шimali Karolina 

Шtatыnыn Qanunvericilik Mяclisi 1851-ci ildя akademiyanыn Normal Kollec 

adlandыrыlmasы, 1853-cц ildя isя ona dяrяcя verilmяsi haqqыnda qяrar qяbul 

edir. 1859-cu ildя  mяktяbin adы  dяyiшdirilяrяk Triniti Kollec adlandыrыlыr, 

devizi isя "Bilik vя Din" kimi qяbul olunur. 

1892-ci ildя Vaшinqton Dyuk vя Julian Karыn kюmяyilя Triniti Kollec 

Darem  шяhяrinя  kючцr. J.Kar hazыrda Qяrb Kampusunun yerlяшdiyi  яrazini 

kollecя  hяdiyyя edir. V.Dyuk isя qadыnlarыn kiшilяrlя  bяrabяr  шяkildя yerlяш-

dirilmяsi шяrti ilя qыzы Mariyanыn шяrяfinя adlandыrыlacaq qыzlar yataqxanasыnыn 

inшasыna vя fond yaradыlmasыna 100000 dollar ayыrmaьы tяklif edir. 

1894-cц ildя Con Kilqo kollecin prezidenti seчilir. Onun rяhbяrliyi 

dюvrцndя Dyuk ailяsinin Trinitiyя verəcəyi mяblяь xeyli artыr. 1924-cц il de-

kabrыn 11-dя Vaшinqton Dyukun oьlu Ceyms Dyuk 40 milyon dollar mяblя-

ьindя Etimad Fondunu tяsis edir. Fondun illik gяlirindən Karolinada xяstяxa-

nalar, uшaq evlяri, metodik kilsя, цч kollec vя Triniti Kolleci яtrafыnda univer-

sitet tikintisi nяzяrdя tutulur. Triniti Kollecinin prezidenti Con Kilqo kollecin 

adыnы dяyiшяrяk Vaшinqton Dyuk vя onun ailяsinin шяrяfinя Dyuk Universiteti 

adlandыrыlmasыnы  bəyan edir. Belяliklя, 1924-cц ildя kollec Dyuk Universiteti 

adlandыrыlыr. 

Universitet sцrяtlя inkiшaf edir. Dyukun əvvəlki kampusu (hazыrkы Шяrqi 

Kampus) 1925-1927-ci illяrdя bяrpa olunur, 1926-cы ildя dini vя ali mяktяblяr 

aчыlыr. 1930-cu ilяdяk kampusun яrazisindяki binalarыn яksяriyyяtinin tikintisi 

baшa  чatыr. Bu binalar Triniti Kollecinin kiшi tяlяbяlяri  цчцn nяzяrdя 

tutulmuшdu. 1930-cu ildя Шяrqi Kampus цzrя Qadыnlar Kolleci aчыlыr. 1931-ci 

ildя Tibb Bacыlarы Mяktяbi tяsis olunur, 1935-ci ildя isя Dyuk kilsяsinin tikin-

tisi baшa чatыr, 1938-ci ildяn baшlayaraq Meшя mяktяbi (sonradan Ekoloji mяk-

tяb) fяaliyyяt gюstяrir. Hяmin il Dyuk Universiteti Amerika Universitetlяri 

Assosiasiyasыnыn 34-cц цzvц olur. 

1971-ci ildя burada Siyasi Elmlяr vя Иctimaiyyяtlя Яlaqяlяr Иnstitutu tяsis 

edilir, bir il sonra qadыnlar  цчцn fяaliyyяt gюstяrяn kollec, kiшi vя qadыnlar 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

69

цчцn Liberal Иncяsяnяt Kolleci adы altыnda Triniti ilя birlяшdirilir. 1974-cц ildя 

universitetdя Meri Lu Uilyams adыna Zяnci Mяdяniyyяt Mяrkяzi aчыlыr. 1980-

ci ildя Dyuk Universitetinin tibb, cяrrahiyyя, pediatriya, mamalыq vя 

ginekologiya шюbяlяrindяn ibarяt xяstяxanalarыnыn tikintisi baшa чatыr. 

Son illяr  яrzindя Dyuk Universitetinin elmi-tяdqiqat mяrkяzi kimi 

nцfuzu artыb. 1993-cц ildя Dyukun 3 цzvц  nцfuzlu Uilyam Louell Patnem 

riyaziyyat yarышmasыnda birinci yer tutaraq Birlяшmiш  шtatlar vя Kanadanыn 

riyaziyyat цzrя яn yaxшы tяlяbя adыna layiq gюrцlцb. Universitet bu uьuru 1996 

vя 2000-ci illяrdя  dя  tяkrarlayыb. Son on ilin doqquzunda Dyuk komandasы 

Harvarddan sonra ilk цчlцkdя yer tutan yeganя  mяktяbdir. 1992-ci ildяn 

Dyukun beш tяlяbяsi Patnem tяqaцdчцsц elan edilib. 1990-cы illяrdя kampusun 

яrazisindяki tikinti iшlяri davam etdirilib. 1994-cц ildя universitetdяki Terri 

Sanford Иctimai Siyasi Иnstitutu yeni bina vя yataqxanaya kючцrцlцr. 1995-ci 

ildя Piter Nikolas adlы xeyriyyячi  Яtraf Mцhitin Mцhafizяsi Mяktяbinя 20 

milyon dollar yardыm edir. Ceyms Dyukun qыzы Doris Dyuk isя tяdqiqatlarыn 

aparыlmasы  mяqsяdilя universitetя 10 milyon dollar vяsait ayыrыr. 1996-cы ildя 

Robert Kolman fizika цzrя Nobel mцkafatыna layiq gюrцlцr. 

1998-ci ildя Dyuk prezidenti Nan Keoheyn universitetin kapital yыьы-

mыna dяstяk  цчцn beшillik kampaniyaya baшlayыr. Dyuk uьrunda kampaniya 

2003-cц ildя 2,36 milyard dollar vяsaitin toplanmasы ilя baшa  чatыr. Bu 

kampaniya Amerikanыn ali tяhsil tarixindя keчirilяn kampaniyalar arasыnda 

miqyasыna gюrя beшinci olur. 2004-cц ildя universitetin elmi tяdqiqatlara sяrf 

etdiyi xяrclяr 490 milyon dollarы  юtцr, bu isя bir sыra mцhцm irяlilяyiшlяrя 

sяbяb olur. 

Dyuk Qlobal Sяhiyyя Araшdыrmalarы Laboratoriyasы ABШ-ыn infeksion 

xяstяliklяrlя  mцbarizя  цчцn yeni vaksinlяr, dяrman preparatlarы  vя testlяr 

hazыrlayan dюrd laboratoriyasыndan biridir. 2005-ci ildя universitetin цч 

tяlяbяsi Rods tяqaцdчцsц adыnы alaraq, Dyuku яn чox tяqацdчцlяri olan ikinci 

universitet edib. Dyuk tarixindя 40 tяlяbя bu tяqaödя layиq gюrцlцb. 

35 km

2

  яrazidя yerlяшяn Dyuk Universiteti 220 binaya malikdir. Onun 

sahəsi 29 km

2

 meшяlikdяn ibarяtdir. Universitetin яrazisi dюrd  яsas sahяyя: 

Qяrb, Шяrq, Mяrkяzi kampuslara vя Tibb Mяrkяzinя ayrыlыb. Bцtцn kampus-

lar bir-birilя avtobus xidmяti vasitяsilя birlяшir. Atlantik okeanыnыn Bofort 

sahilindя Dyukun 61000 m

2

 sahяsi var. Dyuk kampusundakы  яsas ictimai 

яylяncя yerlяrindяn biri 1930-cu ildя yaradыlmыш 220000 m

2

 sahяyя malik Sara 

Dyuk baьыdыr. 2005-ci il noyabrыn 1-dя olan mяlumata gюrя, Dyuk 2001-ci ilin 

fevralыndan 34 tikinti layihяsinя 835 milyon dollar sяrf edib. Hяmin vaxt 

Dyuk "Kamillik qurьusu" adlы beшillik strateji plan hazыrlayыb. 2002-ci ildя 

baшa  чatdыrыlmыш layihяlяrя biznes, hцquq, tibbi xidmяt, ibadяt mяktяbi, yeni 

kitabxana, incяsяnяt muzeyi, futbol mяшqlяri  цчцn obyektlяr, iki yaшayыш 

binasы, mцhяndislik qurьularы, Gюz  Иnstitutu, iki Genetik Araшdыrmalar 

Иnstitutu, Elmi Mяrkяz vя iki yeni Tibbi Araшdыrmalar Mяrkяzi  дахилдир. 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

70

Dyuk tяlяbяlik illяrinin ilk цч ilini kampusda keчirmяyi tяlяb edir. Tяlяbяlяrin 

85%-i kampusda yaшayыr. Birinci kurs tяlяbяlяrinin hamыsы Шяrqi Kampusdakы 

14 evdяn birinя yerlяшdirilir. 1892-ci ildя tikilmiш bu binalar 190 sakin цчцn 

nяzяrdя tutulub. Иkinci kurs tяlяbяlяrinin bir çoxu Qяrb Kampusunda yaшayыr, 

lakin onlar yaшayыш  yeri  kimi  Mяrkяzi Kampusu da seчя bilяrlяr. Mяrkяzi 

Kampus 1050 tяlяbяni yaшayышla tяmin edir. Qяrb Kampusu 1930-cu illяrdя 

tikilib, sonralar ona iki yeni bina яlavя edilib. Bu kampus Qяrb Saьlamlaш-

dыrma Kampusu, Azad Maddяlяr Bюlmяsi vя Boldvin Tяqaцd Proqramыna 

daxil olan əməkdaşlar  цчцn nяzяrdя tutulub. Dyuk Universitetinin yaшlы 

tяlяbяlяrinin tяxminяn yarыsы kampusdan kяnarda yaшamaьa цstцnlцk verir. 

Dyuk Universitetinin kitabxana sistemi 5,5 milyon kitabdan ibarяt 

olmaqla ABШ-ыn  яn iri юzяl universitet kitabxanalarы sistemindяn biridir. Bu 

kitabxana Amerikanыn bцtцn kitabxanalarы arasыnda 29-cu yeri tutur. 

2005-ci ilin payыzыnda aчыlan Naшer Иncяsяnяt Muzeyi Dyuk Universite-

tinin Tяsviri Sяnяt Muzeyini яvяz edib. Rafael Vinoli tяrяfindяn layihяlяn-

dirilяn Naшer Иncяsяnяt Muzeyi Dyukun sяnяt яsяrlяri kolleksiyaчыsы Raymond 

Naшerin шяrяfinя adlandыrыlыb. Muzeydя Endi Varhol, Henri de Tuluz, Lotrek 

vя Pablo Pikassonun sяnяt  яsяrlяri daxil olmaqla 13 000-dяn  чox incяsяnяt 

nцmunяsi qorunur. 

Dyuk Universiteti tяlяbяlяrя 36 humanitar vя  dяqiq elmlяr tяklif edir. 

Buraya iki Proqramla яlavя edilmiш 46 ixtisas da daxildir. Tяlяbяlяr 3-я qяdяr 

ixtisas seчя bilяr. Bu ali tяhsil mцяssisяsinя daxil olan tяlяbяlяrin 80%-i 

incяsяnяt vя dяqiq elmlяri, qalanlarы isя Pratt Mцhяndislik Mяktяbini seчirlяr. 

Dyuk Universitetinin tяdris metodu "Kurikulum-2000" proqramыnыn yenidяn 

baxыlmыш versiyasыna  яsasяn fяaliyyяt gюstяrir. Bu, tяlяbяlяrin mцxtяlif elm 

sahяlяri vя tяdqiqat цsullarы ilя tanыш olmalarыna zяmanяt verir. 

Dyuk Universitetinin mяzunlarы 2005-2006-cы illяrdя ABШ-ыn milli 

universitetlяri mяzunlarы arasыnda  цчцncц yeri tutub. ABШ-ыn keчmiш prezi-

denti Riчard Nikson, Çilinin sabiq prezidenti Rikardo Laqos, ABШ prezidenti 

Barak Obamanыn  шяxsi kюmяkчisi Reci Lav, eks-prezident Corc Buшun  шяxsi 

kюmяkчisi Cared Vaynшteyn, Nazirlяr Kabinetinin keчmiш  цzvц  vя senator 

Elizabet Doul, elяcя  dя "Morqan Stanley vя Pfizer" Шirkяtinin direktorlarы 

universitetin mяшhur mяzunlarыdыr. Bundan яlavя, sцni  цrяk implantasiyasы 

яmяliyyatыnы  hяyata keчirяn ilk hяkim Uilyam Devraysыn adы da mяzunlar 

siyahыsыndadыr. Universitetin tanыnmыш  шяxslяri siyahыsыna 2003-cц ildя kimya 

цzrя Nobel mцkafatыna layiq gюrцlmцш Piter Aqr da daxildir. Həm də 

birlяшmiш  шtatlarыn keчmiш  яdliyyя naziri, baш prokurorun mцavini vя Bill 

Klintonun prezidentlik illяrindя  Hцquq Mяslяhяtxanasы  Иdarяsinin rяhbяri 

vяzifяsindя  чalышmыш III Uolter Dellincer, 1992-ci ildя Lourens Olivye 

mцkafatыna layiq gюrцlmцш yazычы-dramaturq Ariyel Dorfman, Klinton vя 

Corc Buш dюvrцndя Milli Tяhlцkяsizlik Шurasыnыn цzvц Piter Fiver dя daxildir. 

Universitetin mяzunu Devid Gergen prezidentlяr Riчard Nikson, Cerald 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

71

Ford, Ronald Reyqan vя Bill Klintonun mцшaviri olub. Bill Klintonun 

prezidentliyi dюvrцndя Azadlыq Medalы ilя  tяltif edilяn Con Hop da Dyuk 

Universitetinin mяzunudur. Nobel mцkafatыnыn 19 laureatыnыn universitetlя 

bilavasitя əlaqələri vardır. 

Hazыrda Dyuk Universitetindя 6340 tяlяbя vя 7117 doktorant tяhsil alыr. 

Onlarыn 40%-ni ABШ-ыn 50 шtatыndan vя  dцnyanыn 106 юlkяsindяki etnik 

azlыqlardan olan tяlяbяlяr tяшkil edir. Universitetdя 2877-yя yaxыn professor-

mцяllim heyяti  чalышыr. ABШ-ыn digяr universitetlяri kimi, bu qяdim ali tяhsil 

ocaьы da юz elmi nailiyyяtlяri ilя  dцnyada seчilir. Dyuk Universiteti mцasir 

elm mяrkяzi olmaqla yanaшы, qotik цslubunda inшa edilmiш binalarы ilя 

turistlяri cяlb edяn vя dюvlяt tяrяfindяn qorunan tarixi abidяdir. 

Con Hopkins Universiteti (Johus Hopkins University). Con Hopkins 

Universiteti ABШ-ыn Merilend шtatыnda, Baltimor шяhяrindя yerlяшяn юzяl elmi-

tяdqiqat mяrkяzidir. Universitetin Merilend шtatыnda salыnan шяhяrciklяrindяn 

яlavя, Vaшinqtonda, Kolumbiyada, Иtaliyada,  Чindя vя Sinqapurda kampus-

larы mюvcuddur. Con Hopkins Universiteti Amerika Universitetlяri Assosiasi-

yasыnыn 14 цzvцndяn biridir. 2009-cu ildя Con Hopkins Universiteti 100 яn 

yaxшы ali mяktяb arasыnda 13-cц sыrada yerləşmişdir. Universitetin 33 mяzunu 

Nobel mцkafatыna layiq gюrцlцb. 

1873-cц ildя xeyriyyячi Con Hopkins varisi olmadыьыndan  юz var-

dюvlяtini universitet vя  xяstяxana tikintisinя  sяrf etmяyя  qяrar verir vя bu 

mяqsяdlя vяsiyyяtnamяsindя 7 milyon dollar ayrыlmasыnы qeyd edir. ABШ tari-

xindя bu яn bюyцk mяblяьdя xeyriyyя vяsiyyяtnamяsi olur. Belяliklя, 22 fevral 

(Corc Vaшinqtonun anadan olduьu gцn) 1876-cы ildя yaradыlan ali tяhsil ocaьы-

na Con Hopkins Universiteti adы verilir. Universitetin ilk prezidenti Daniel 

Koyt Gilman olub. Yarandыьы gцndяn tяhsil ocaьыnыn mяqsяdi elmi tяdqiqat-

larыn rяьbяtlяndirilmяsi, elmin inkiшafыnda mцstяsna xidmяtlяri olan alimlяrin 

maddi vяziyyяtlяrinin yцksяldilmяsidir. 

Con Hopkins Universiteti Vilhelm fon Humbolt, Fridrix Ernest Шleyer-

maxer tяrяfindяn hazыrlanmыш alman modelini birinci tяtbiq edяn ABШ ali 

mяktяbidir. Иlk dяfя bu universitetdя mцhazirяlяrlя birgя seminarlar keчirilib. 

1889-cu ildя Con Hopkins xəstəxanasının tikintisi baшa  чatыr, 1893-cц 

ildя isə Tibb Mяktяbi yaradыlыr vя mяktяb qыzlarla oьlanlarыn birgя tяhsil aldыьы 

ilk tibb mяktяbi kimi tarixя dцшцr. 

1909-cu ildя universitetdя  tяhsilin davam etdirilmяsi proqramы  qяbul 

edilib, 1916-cы ildя isя юlkяdя ilk Иctimai Sяhiyyя Mяktяbi aчыlыb. 1950-ci ildя 

Vaшinqtonda universitetin Nitsшe Beynяlxalq Tяdqiqatlar vя 1977-ci ildя 

Baltimorda Pibodi Иnstitutu yaradыlыb. 

Con Hopkins Universitetinin яsas kampusu Homvud adlanыr. Kampu-

sun Шяrqi Baltimorda yerlяшdiyi 140 hektarlыq яrazi 1900-cц ildя яldя olunub. 

Kampusdakы bцtцn tikililяr qыrmыzы kяrpic vя aь mяrmяrdяn inшa edilib, onlar 

gюzoxшayan gюrцnцшя malikdirlяr. Hazыrda bu binalar tarixi abidя hesab 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

72

olunur vя dюvlяt tяrяfindяn qorunur. Kampusun yaxыnlыьыnda Baltimor Иncя-

sяnяt Muzeyi yerlяшir. Homvudun яrazisindя  mяшhur Deker baьы vardыr. 

Яvvяllяr Botanika baьы adlanan vя biologiya kafedrasыnыn  яmяkdaшlarы 

tяrяfindяn istifadя olunan bu baь hazыrda estetik mяqsяdlяrя xidmяt edir. 

Homvudda yerlяшяn Kosmik Teleskop Elmi Иnstitutu universitetin яn bюyцk 

rяsяdxanalarыndandыr. Bu institut Habbl teleskopu vasitяsilя  mяlumatlar 

toplayыr, onlarы analiz vя idarя edir. 

Con Hopkins Universitetinin яsas xцsusiyyяtlяrindяn biri burada tяhsil 

alan tяlяbяlяrin юnяmli tяdqiqatlarda fяal iшtirak etmяsidir. Tяlяbяlяrin 80%-i 

oxuduqlarы 4 il яrzindя юz sahяlяri цzrя mцstяqil tяdqiqatlar aparыr. Цmumiy-

yяtlя, bu ali tяhsil ocaьы ABШ-da tяdqiqatlara яn чox sяrmayя qoyan universi-

tetlяrdяn biridir. 1999-2009-cu illяr  яrzindя Con Hopkins Universiteti dцn-

yada  яn  чox mяqalяlяri  чap olunan tяdqiqat mяrkяzlяri siyahыsыndadыr (Har-

vard Universiteti vя Maks Plank Cяmiyyяtindяn sonra цчцncц yerdя). 

Con Hopkins Universitetinin kitabxana sistemi 3,6 milyon cilddяn чox 

kitaba malikdir. Universitetin яsas kitabxanalarы Homvud kampusunda yerlя-

шяn  Шeridan vя Milton Eyzenhauer kitabxanalarыdыr. Milton Eyzenhauer ki-

tabxanasы 2,6 milyon cilddяn  чox kitaba, 20 min jurnala malikdir. Kitab-

xanaya ABШ-ыn sabiq prezidenti Duayt Eyzenhauerin qardaшы, universitetin 

prezidenti olmuш Milton Eyzenhauerin adы verilib. 

Dцnyanыn baшqa universitetlяrindя olduьu kimi, Con Hopkins Univer-

sitetinin tяlяbяlяri buradakы yataqxanalarda yaшayaraq tяhsil alыr. Lakin bu 

tяhsil ocaьыnda yataqxanalarla tam tяminat  яsasən I-II kurs tяlяbяlяri  цчцn 

nяzяrdя tutulub. 

Con Hopkins Universitetindя hazыrda 19000-dяn чox tяlяbя tяhsil alыr. On-

larыn 4744-nц bakalavr, 14275-ni doktorant vя magistrlяr tяшkil edir. Univer-

sitetdя 15000-dяn  чox professor-mцяllim heyяti  чalышыr. Con Hopkins Univer-

sitetinin missiyasы  tяlяbяlяrя elm юyrяtmяklя yanaшы, onlara hяyat dяrsi keчmяk, 

mцstяqil tяdqiqatlara sюvq etmяk, elяcя  dя elmя  dяyяrli tюhfяlяr vermяkdir. Bu 

qяdim ali tяhsil ocaьыnыn dцnya elminin inkiшafыnda  яldя etdiyi mцhцm vя 

яlamяtdar yeniliklяr danыlmazdыr. 

2013-cü il üzrə Amerikanın  ən nüfuzlu ali məktəblərinin siyahısı açıqlan-

mışdır: 

1.Cənubi Kaliforniya Universiteti. Bu ali məktəb dünyanın ən aparıcı təd-

qiqat mərkəzlərindən biridir. Burada daha çox xarici ölkə vətəndaşları təhsil alır. 

2.Kolumbiya Universiteti. Bu ali məktəb, Amerikanın ən qədim universi-

tetlər sırasında 5-ci yerdə yerləşir. 

3.Nyu-York Universiteti. Bu təhsil müəssisəsinin dünyanın 25-dən çox 

ölkəsində filialları  və kollecləri vardır. Bu universitet xarici tələbələr arasında 

daha çox məhşurlaşmışdır. 

4.Urbana və Şampeyndə İllinoys ştat Universiteti. Bu məktəbin kampusu 

əllilər və məhdud qabiliyyətli tələbələr üçün daha geniş imkanlara malikdir. 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

73

5.Miçiqan Universiteti. Bu universitet xarici tələbələri  ən çox cəlb edən 

kommersiya müəssisələrinin idarə olunması proqramı ilə bağlıdır. 

“Forbes” jurnalı isə ölkənin 10 ən nüfuzlu universitetinin siyahısını 

açıqlamışdır: 

1.Stenford Universiteti, Kaliforniya 

2.Pomona Kolleci, Kaliforniya 

3.Prinston Universiteti, Nyu-Cersi 

4.Yel Universiteti, Konnektikut 

5.Kolumbiya Universiteti,Nyu-York 

6.Suortmor Kolleci, Pensilvaniya 

7.ABŞ Hərbi Akademiyası, Nyu-York 

8.Harvard Universiteti, Massaçusets 

9.Uilyam Kolleci, Massaçusets 

10. Massaçusets Texnologiya İnstitutu. 

 

 

 

 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

74