AZƏrbaycan diLİ VƏ tariXİ

İBRAHİMXƏLİL XANIN HAKİMİYYƏTİ DÖVRÜ 
 
Hicri 1173 (1759)-cü ildə  Pənah xan Şirazda ikən  İbrahimxəlil xan 
Şuşa  şəhərində Qarabağ xanlığını idarə etməyə başladı. O, İran və 
Türkiyə hökumətlərinə boyun əymədən xanlığı müstəqil idarə edirdi. 
Bəzi tarixçilərin verdiyi məlumata görə  İbrahimxəlil xanın hakimiyyət 
təsiri  Şəki,  Şirvan, Gəncə, Təbriz, Naxçıvan,  Ərdəbil, Xoy, Qaradağ, 
Marağa, İrəvan, hətta Qaplanguh hakimləri üzərində də hiss olunurdu. 
İbrahimxəlil xan qonşu xanlarla dostluq və ittifaqda qohumluq və 
girov mübadiləsi üsullarından da istifadə edirdi. Məsələn, o, Car-
Balakən vilayətinin hakimi Nusəl xanın oğlu Ümmə (Ömər) xanın 
bacısı Bikə  ağa ilə evlənərək onunla son dərəcə  səmimi dost oldu. 
Zərurət zamanı ləzgilərdən ibarət cəsur əsgərlər qarabağlıların köməyinə 
gəlirdilər. Bir çox hallarda İbrahimxəlil xan Car-Balakəndən ciddi hərbi 
yardım almışdı. O, dağıstanlıların köməyi ilə Qaradağ vilayətinə  səfər 
etmiş  və müqavimət göstərən Kürdəşti alt-üst etmişdi. Həmin döyüşdə 
İbrahimxəlil xan Kürdəşt hakimi Mustafa xanı  əsir etmişdi.  İbrahim 
xanın  Şahsevənə, Xoya, Naxçıvana, Gəncəyə  və başqa vilayətlərə 
səfərlərində də Car-Balakən ləzgiləri iştirak edib şücaət göstərmişdilər. 
Şuşada daimi olaraq ətraf xanların girovları, eləcə  də  əsir və dustaq 
edilmiş çoxlu xan və xanzadələr saxlanılırdı. 
İranda özünü Vəkili-şahi-İran adlandıran və xeyli müddət hakimiyyət 
sürən Kərim xan Zənd 1194 (1779)-cü ildə  Şirazda vəfat etdi. Bu 
zamana qədər  Şirazda girov şərtilə saxlanılan Qacar Məhəmmədhəsən 
xanın oğlu Ağa Məhəmməd xan fürsətdən istifadə edərək qaçıb Cənubi 
Azərbaycana gəldi. O, bir neçə il müharibə edərək  İraq və Fars 
vilayətlərini tutdu. Tehranı özünə paytaxt edib hakimiyyətə başladı. 
Ağa Məhəmməd xan 1209 (1795)-cu ildə Arazı keçib Şimali 
Azərbaycanı,  Şuşa, Tiflis, İrəvan  şəhərlərini, Talış  və  Şirvanı  ələ 
keçirmək istədi. O, böyük ordu ilə hərəkət edirdi. Ağa Məhəmməd xan 
qardaşı Əliqulu xanı bir neçə Şahsevən xanları ilə bərabər İrəvan tərəfə 
göndərmişdi. Özü isə böyük bir qüvvə ilə Şuşa üzərinə hücum edirdi. 
 
92

Bu zaman Qarabağ xanlığı ilə Gürcüstan valisi II İrakli Naxçıvan, 
İrəvan,  Şirvan, Talış xanları arasında Ağa Məhəmməd xana itaət 
etməmək və  zərurət zamanı bir-birinə kömək xüsusunda saziş  və 
müqavilə bağlanmışdı. Bu səbəbdən  İbrahimxəlil xan öz ixtiyarında 
olan Qarabağ  əsgərlərindən bir hissəsini Tiflisə, bir hissəsini  şirvanlı 
Mustafa xana köməyə göndərmişdi; yerdə qalan atlı və piyadalarını isə 
Qarabağ dağlarında və Şuşa qalasında hazır vəziyyətdə saxlamışdı. 
1795 (1209)-ci ilin iyul ayında Ağa Məhəmməd xan güclü ordu ilə 
gələrək  Şuşanın 6 verstliyində olan Kövəxan düşərgəsində ordugah 
qurmuşdu. Tezliklə o, Şuşa şəhərini mühasirə etdi. Ağa Məhəmməd xan 
33 gün Şuşa  ətrafında oturub, gah hücum və yürüşlə, gah yağlı dil və 
gözəl vədlərlə, gah hədə  və qorxu ilə  İbrahimxəlil xanı itaətə  gətirib 
Şuşa  şəhərini  ələ keçirmək istədi. Lakin məqsədinə müvəffəq olmadı. 
Nəhayət, şirazlı Seyid Məhəmməd Ürfinin qəsi-dəsindən bir beyt alaraq 
bir qədər təbdil edib İbrahimxəlil xana göndərdi: 
 
Zi məncəniqi-fələk səngi-fitnə mibarəd,  
To əblahanə girifti miyanişişə qərar. 
 
(Fələkin məncəqindən fitnə daşı yağır,  
Sən axmaqcasına şişə içərisinə, sıxınmısan). 
 
Həmin təhqiranə  məktub  İbrahim Xəlil xana çatan kimi öz sevimli 
vəziri olan, bacarıqlı  və hazırcavab Molla Pənah Vaqifi çağırıb beytə 
cavab yazmasını tapşırır. Molla Pənah Vaqif öz növbəsində  Ağa 
Məhəmməd xanın məktubunun arxasında yazır: 
 
Gər nigəhdari-mən anəst ki, mən midanəm,  
Şişera dər bəğəli-səng nigəh midarəd. 
 
(Əgər məni qoruyan mənim bildiyimdirsə,  
O, şişəni daşın qoltuğunda mühafizə edər). 
 
Ağa Məhəmməd xan həmin cavabı alan kimi qəzəbnak olub Şuşa 
üzərinə qəti və inadlı hücuma girişdi. Şah bütün qüvvəsini ayağa 
 
93

qaldırıb, nə qədər ciddi-cəhd etdisə də, heç bir nəticə əldə edə bilmədi. 
O, qarabağlıların mərdanə müqavimətini sındıra bilmədi. Əksinə, onun 
hərbi düşərgəsi tez-tez qarabağlıların hücumuna məruz qalıb çoxlu 
tələfat verdi. Meşələrdə gizlənmiş qarabağlılar, Vərəndə, Xaçın və 
Dizaqdan olan ermənilər hər tərəfdən hücum edərək Ağa Məhəmməd 
xanın  əsgərlərini, qoşqu heyvanlarını  qırıb, sürsat gətirən karvanları 
qarət edirdilər. Onlar İranın müxtəlif vilayətlərindən Qızılbaş qoşunu 
üzün göndərilən  ərzaq karvanlarını dağıdıb,  ərzaq, at, qatır, dəvə  və 
başqa heyvanlarını əllərindən alır, özlərini də əsir edərək İbrahim xanın 
yanına göndərirdilər. 
Ağa Məhəmməd xan qorxuya düşüb öz vəzir və müşavirlərini yığıb, 
onlarla məsləhətləşdi və belə bir qərara gəldi: "...zərərin yarısından 
qayıtmaq da bir mənfəətdir. Müsibətli bir yerdən at başı qaytarmağın 
özü də bir nicatdır. Bu yerdə bir az da qalsaq, bizdən bir nəfər də olsun 
salamat geri qayıtmayacaq. Odur ki, köçüb getmək məsləhətdir..." 
Bu əsnada gəncəli Cavad xanla Çiləbörd məliki Məlik Məcnun Ağa 
Məhəmməd şahın yanına gəlib, məsləhət gördülər ki, "Şuşadan ona heç 
bir səadət yoxdur. Yaxşısı budur ki, şah həzrətləri  Şuşadan  əl çəkib, 
Gürcüstan üzərinə hərəkət etsin". 
Xatırladaq ki, Məlik Məcnun və Cavad xan müharibənin əvvəlindən 
orada olub Ağa Məhəmməd xana kömək edirdilər. 
Şah Məlik Məcnunun və Cavad xanın məsləhətini qəbul etdi. 
Şuşadan naümid olub geri çəkilmək barədə  əmr verdi. İran qoşunları 
məğlub və  qəmgin bir halda geri çəkildilər. Onlar əvvəlcə  Ağdam 
ətrafına cəmləşdilər, orada bir düşərgə düzəldib zahirən dincəlmək 
istədiklərini bildirdilər. Həqiqətdə isə Tiflis üzərinə hücuma 
hazırlaşırdılar.  İran qoşunlarının  Şuşanı 33 gün mühasirə edib ala 
bilməmələri Ağa Məhəmməd xanı bərk qəzəbləndirmişdi, orduda böyük 
ruh düşkünlüyü yaratmışdı. Ordunun ruhunu qaldırmaq, İranda özlərinə 
qarşı nifrəti azaltınaq üçün Məlik Məcnun və Cavad xanın bələdçiliyi ilə 
Ağa Məhəmməd xanın Tiflis üzərinə yürüşü başlandı. Ağdam ətrafında 
bir ay "istirahət" edərkən Ağa Məhəmməd xanın növbəti niyyətini 
İbrahim xan yaxşı hiss edirdi. İbrahim xan Gürcüstan valisini vaxtında 
xəbərdar etdi. O yazırdı: "Ağa Məhəmməd xan qalanı  (Şuşanı) işğal 
etməkdə aciz qalmışdı. Onun qoşununa, minik heyvanlarına və 
  
 
94

başqa ləvazimatma hədsiz ziyan dəymişdir. O, bu məğlubiyyəti 
düzəltmək üçün Tiflisi almaq və Gürcüstan kəndlərini qarət etmək 
xəyalındadır. Onun fəsad və istilasının qarşısını almaq tədarükündə 
olun!" 
Ağa Məhəmməd xan sentyabrın  əvvəlində  Ağdamdan hərəkət etdi. 
Qoşunun qabağında Məlik Məcnunun dəstəsi gedirdi. Nəhayət, onlar 
Gürcüstan sərhədinə yetişdilər. Bu zaman II İrakli ilə gürcü knyazları 
arasında çəkişmə  və ziddiyyətlər var idi. Bunun üçün də gürcülər Ağa 
Məhəmməd şaha qarşı qüvvələrini birləşdirə bilmədilər. 
Vali II İrakli az bir qüvvə ilə güclü düşmənin qarşısına çıxmışdı. 
1795-ci ilin 12 sentyabrında müxtəsər bir vuruşmadan sonra İran 
sərbazları Tiflisi alıb, qarət və talan etdikdən sonra onu yandırdılar. Heç 
bir tarixdə  Ağa Məhəmməd xanın Tiflisdə gürcü xalqına etdiyi zülmə 
bənzər bir hadisə görsənməmişdir. Ağa Məhəmməd xan Tiflisi 
xarabazara döndərdikdən sonra yerli xalqdan çoxlu əsirlə Azərbaycana 
qayıtdı. O, Muğanda qışlayıb yazda İrəvan üzərinə hücum etmək, sonra 
yenidən Şuşaya divan tutmaq qərarına gəlmişdi. 
Elə bu zaman İran vilayətlərində  Ağa Məhəmməd xana qarşı 
dönüklük və iğtişaş başladı. Bu səbəbdən Ağa Məhəmməd xan İrəvana 
yürüşdən imtina edib İrana qayıtmaq qərarına gəldi. Həqiqətdə  də 
İrandakı üsyan bütün Gilan və İraq sahələrini əhatə etmişdi. Üsyançılar 
fars  əyalətlərini tutduqdan sonra Cənubi Azərbaycan üzərinə yürüşə 
başlamışdılar. Qacar İrandakı  iğtişaşı yatırmaq üçün səfər edərkən 
İbrahimxəlil xan ətrafında nizam və intizamı  bərpa etməyə başladı. O, 
Car-Balakəndən güclü ləzgi qoşunu gətirib, Gəncə şəhəri üzərinə yürüş 
edib  şəhəri mühasirəyə aldı.  İbrahim Məlik Məcnunu və Cavad xanı 
cəzalandırmaq üçün hərbi əməliyyata başladı. 
İbrahimxəlil xana vali II İrakli də kömək edirdi. Şiddətli vuruşma 
nəticəsində Məlik Məcnun öldürüldü, Cavad xan isə öz oğlunu və qızmı 
girov  şərtilə  İbrahim xanın yanına göndərib üzr istədi. Cavad xan bir 
daha İbrahim xanın itaətindən çıxmamağa və həmişə ona sadiq qalacağı 
barədə əhdnamə bağlayaraq canını qurtardı. 
Ağa Məhəmməd xanın  Şuşaya və Tiflisə hücumundan sonra istər 
vali II İrakli, istərsə də İbrahimxəlil xan Rusiyadan kömək istədilər. 
Bu zaman Rusiya imperatriçəsi II Yekaterinanın  əmri ilə general 
anşef Valerian Zubov 30 minlik bir ordu ilə Qafqaza gəldi. Onlar 
  
 
95

Dərbənd  şəhərini işğal edib, buradan da Şirvan istiqamətində  hərəkət 
etdilər.  İbrahimxəlil xan generalın gəlməsini eşidən kimi öz oğlu 
Əbülfət xanı bir neçə  bəyzadə  və çoxlu hədiyyə ilə general Zubovun 
yanına göndərib Rusiya dövlətinə tabe olacağını  və bu sahədə sadiq 
qalacağını bildirdi. Eyni zamanda, İbrahimxəlil xan imperatriçənin 
adına dəxi bir ərizə yazaraq general Zubova təqdim etmişdir. General 
Zubov  Əbülfət xanı  və onunla gəlmiş  bəyzadələri çox hörmətlə  və 
ehtiramla qəbul edib, İbrahim xanın ərizəsini Peterburqa II Yekaterinaya 
göndərdi.  İbrahimxəlil xanın məktubundan imperatriçə çox şad oldu. 
İbrahimxəlil xana çox qiymətli hədiyyələr və bəxşişlər göndərdi, Molla 
Pənah Vaqif üçün də cavahiratla bəzənmiş bir əsa göndərdi.  İbrahim 
xanın Rusiyaya meyli yayıldıqda, Azərbaycan xanlarının bir çoxu 
Rusiya dövləti himayəsinə keçmək qərarına gəldilər. Əvvəlcə Gürcüstan 
valisi II İrakli, sonra Talış xanı Mir Mustafa xan, gəncəli Cavad xan, 
eləcə  də  İrəvan, Naxçıvan, Xoy və Qaradağ xanları da şövqə  gələrək 
ərizə yazaraq İbrahim xan vasitəsilə general Zubova, oradan da rus 
çariçasına göndərdilər. 
Təəssüf ki, 1796-cı il noyabr ayının 6 (18)-da II Yekaterina vəfat 
etdi. Onun yerinə çarlığa başlayan Pavel general Zubovu Qarabağdan 
geri çağırdı. 
General Zubovun Rusiyaya qayıtmağı  İbrahim xanı çox mütəəssir 
etdi. 
Heç bir hədə, qorxu, müharibə  və  təklif olmadığı halda, İbrahim 
Xəlil xanın öz xoşu və istəyi ilə ms dövləti himayəsinə keçmək arzusu 
Ağa Məhəmməd  şah Qacarı (Qacar 1796-cı ildə tacgüzarlıq məclisi 
keçirib özünü İran şahı elan etdi) artıq dərəcədə qəzəbləndirmişdi. Odur 
ki, general Zubovun Qafqazdan geri qayıtması  Ağa Məhəmməd  şah 
Qacarın məqsədinə uyğun və əlverişli oldu. O, hədsiz-hesabsız fars, İraq 
sərbazlarını,  Şahsevən xanlarını ayağa qaldırdı. Birinci məqsədi  Şuşa 
qalasını alıb  İbrahim xanı  cəzalandırmaq idi. Bu zaman Qarabağın 
iqtisadi vəziyyəti quraqlıq üzündən çox ağır idi. Hər yerdə aclıq hökm 
sürürdü. Yoluxucu xəstəliklər yayılmışdı. 
Belə bir şəraitdə Ağa Məhəmməd şah Qarabağ ərazisinə daxil oldu. 
İbrahim xan Şuşanı  hərbi yolla müdafiə etməyin mümkün olmadığını 
gördü. Xan öz əhli-əyalını, yaxın dost və qohum-əqrəbalarını, onun 
yolunda canından keçməyə hazır olan xanzadə və bəyzadələri, 
  
 
96

onların əyal və övladlarını götürüb qaladan çıxdı və Car-Balakənə doğru 
hərəkət etdi. 
Qacar Araz kənarında ikən ona İbrahim xanın Şuşadan çıxıb getməsi 
xəbərini verdilər.  Şah təcili olaraq İbrahim xanı tutmaq üçün hərbi 
qüvvə göndərdi, eyni zamanda Balakən ləzgilərinə fərman yazdı. 
Ağa Məhəmməd şah İbrahim xanın ardınca öz nədimi Səfərəli bəyi 
iki min atlı ilə yola salmışdı. Səfərəli bəy  İran sərbazları, sərkərdə  və 
xanları ilə birlikdə  Tərtər çayı  kənarında  İbrahim xanın köçünə rast 
gəldilər. Döyüş vaxtı  İbrahim xana qalib gələ bilməyən Səfəralı azca 
qarət və  qənimətlə geri qayıdır.  İbrahim xan Kür çayını keçərək Car-
Balakən istiqamətində hərəkət edir. 
Yolda Car və Tala ləzgilərindən şahın əmrinə tabe olan bəzi adamlar 
onlara maneçilik törədib, yolu kəsmək istədilərsə  də,  İbrahim xanın 
əyalı olan dağıstanlı Ümmə xanın bacısı Bikə  ağa onlara nəsihət və 
məzəmmət edib yolkəsənləri geri qaytardı. Bundan sonra İbrahim xan 
maneəsiz olaraq Car və Tala-Balakən torpağına daxil oldu. 
Ağa Məhəmməd  şah mübarizəsiz və maneəsiz  Şuşa  şəhərini işğal 
etdi. Şəhəri alan kimi nüfuzlu və məşhur adamlarını tutub həbs etdi ki, 
onları  tənbeh edib ağır cəza versin... Rəvayət vardır ki, şah dəmirçi 
çağırıb çoxlu mıx və nal qayırmasını əmr etdi. Məqsəd o idi ki, ucları şiş 
olan mıxları atların ayağına vurdurub həbsə alınmış  şuşalıların sinəsi 
üstdən at sürmək və cıdıra çıxmaq yolu ilə onları həlak etsin. Qayrılacaq 
nalları isə  həbsdə olan bəzi nüfuzlu şəxslərin  əllərinə  və ayaqlarına 
vurdurmalı idi. Şuşa  şəhəri yas və matəm içində idi. Şah xidmətçisi 
Abbas bəydən su istəyir. Abbas bəy onun sözünü eşitmir. Şah "mənim 
sözümü eşitməyənin qulağı kəsilməlidir" - deyə Abbas bəyin qulağının 
kəsilməsinə  əmr verir. Bununla kifayətlənməyən  şah sabah ağır cəza 
verəcəyi ilə hədələyir... 
Bu zaman böyük bir qoşunla  İbrahimxəlil xanı tutub gətirilməyə 
göndərmiş  Səfərəli bəy  əliboş qayıdıb  şahın yanına gəlir. "...Hanı 
İbrahim xan?" - deyə  Ağa Məhəmməd xan qəzəblənir. Səfərəli bəy 
cavabında: "- Şahım! Biz Tərtər çayının qırağında ona yetişdik. Onlar 
çox olduqlan üçün bizə qalib gəldilər" - deyə cavab verir. 
Bu cavabdan şah daha da qəzəblənir: "Yalan deyirsən, yalan! 
İbrahim xan Şuşadan qaçarkən cəmi 200 nəfər adam aparıbdır ki, 
onların da çoxu qadın və uşaqlardır. Görünür ki, tülkü kimi qorxub 
  
 
97

qaçmısan. Get, eybi yoxdur, sabah bu Abbas bəylə öz mükafatınızı 
alarsınız..." 
Şah danışır, danışdıqca da hiddətlənib, son sözlərini ifadə edirdi: "- 
Sabah burada bir qan tökəcəyəm ki, Bağrıqan dağının dibindən əl-aman 
sədaları asimana bülənd olsun. Sabah burada bir qan tökə-cəyəm ki, 
hüccac ibn Yusif qəbirdən baş qaldırıb mənə əhsən desin. Sabah gərək 
Qarqar çayında su yerinə insan qanı axsın. Sabah fələyin qüdrətli və 
işıqlı padşahı başını  Şərq qapısından çıxardarkən, mən də sizin bu 
mənhus başınızı alçaq vücudunuzdan ayırıb, bütün aləmə ibrət olmaq 
üçün  şuşalıların kəlləsindən iki böyük minarə quraraq, birinin başına, 
Abbas bəy, sənin, o birinin isə bu Səfərəli bəyin başını nəsb edəcəyəm! 
Di gedin!". 
Belə  rəvayət vardır ki, İbrahimxəlil xan Şuşadan gedərkən bir çox 
adamları, o cümlədən, Molla Pənah Vaqifi müəyyən tapşırıqla  Şuşada 
saxlatmışdı. 
Əvvəlcədən Vaqifin Səfərəli bəylə  əlaqəsi olmuşdur. Güman ki, 
şahın həmin gecə öldürülməsi yalnız onun qəzəblənməsi ilə deyil, 
əvvəlcədən düşünülmüş  və Vaqifin rəhbərlik etdiyi sui-qəsd nəticəsi 
idi... 
Gecədən xeyli keçmişdi. Yuxunun ən şirin və ən ağır bir çağı idi. Bu 
zaman Abbas bəylə  Səfərəli bəy  əldə  xəncər  şah yatan otağa girib 
Qacarın başını kəsərək, onun bədəninə də bir neçə yerdən yara vurdular. 
Abbas bəy birinci olaraq xəncəri  şahın ürəyinə soxarkən  şah qəzəb və 
həyəcanla son nəfəsində demişdi: "Ey xanə  xərab,  İranda viran kərdi" 
(Yəni: "Ay evi dağılmış, İranı viran elədin"). 
Qatillər  şahın tacını, bazubəndini və  həmailini götürüb şahın baş 
sərkərdəsi Sadıq xan Şəqaqinin yanına gəldilər.  Əhvalatı söylədilər. 
Lakin Sadıq xan onların sözünə inanmadı. 
Abbas bəy və Səfərəli bəylə birlikdə Məhəmmədhəsən ağanın evinə, 
şahın yataq otağına yollandılar. Sadıq xan içəri girən kimi öz adəti üzrə 
baş endirib təzim etdi. Bu zaman Səfərəli bəy irəli yeriyib yorğam şahın 
üstündən götürdü. Sadıq xan Şəqaqi  şahın kəsilmiş başını  və  cəsədini 
gördü. Sadıq xan qorxuya düşdü. Öz iqamətgahına qayıdan kimi yaxın 
adamlarını və əsgərlərini toplayıb belə bir yalançı şayiə yaydı ki, "Şah 
məni məmur edibdir ki, İbrahim xanı tutub gətirəm". Bu sözlərlə gecə 
ikən şahın tacını, bazubəndini və həmai- 
 
98

lini götürüb qoşunla şəhərdən çıxdı, şahın qatillərindən Abbas bəyi özü 
ilə  bərabər apardı. Sadıq xanın getməsindən bir neçə saat sonra şahın 
ölüm xəbəri  Şuşaya yayıldı.  İran sərkərdə  və  sərbazları qorxudan 
dəhşətə düşüb Şuşanı tezliklə tərk etməyə çalışırdılar. 
Dünənə  qədər qorxu və  əsarət zənciri ilə  əl-ayaqları bağlanmış 
şuşalılar şahın ölüm xəbərini eşidən kimi şirə döndülər. Onlar hakimsiz 
qalmış iranlıların üzərinə düşdülər.  şahın yaşadığı bina qarət olundu. 
Sonra  şuşalılar  İran xanlarını, sərkərdə  və  sərbazları  tərksilah edib 
onların qarət etdikləri  şeyləri  əllərindən aldılar. Hətta bəzi sərbazları 
soyundurub  şəhər hasarından bayıra çıxarırdılar. Sərbazlar canlarını 
qoruyub gözyaşı içində deyirdilər: "Babacan! Mənim ailəm var, əyalım 
var, körpə uşaqlarım var. Mənə rəhm elə! Məni öldürmə, burax evimə 
gedim, məni bura zorla gətiriblər". 
Dünyanın ən dəhşətli müstəbidlərindən biri olan Ağa Məhəmməd şah 
Qacarın qaniçən, soyğunçu ordusu Şuşa  şəhərində beləcə süqut etdi. 
Şahın öldürüldüyü həmin saatlarda İbrahim Xəlil xanın qardaşı  oğlu 
Məhəmməd bəy öz dəstəsilə meydana çıxdı. O, şahın yaşadığı binanı 
tutaraq  şahın xəzinəsindən qalan hər nə varsa öz evinə daşıtdı. Ağa 
Məhəmməd  şahın başını isə  Məhəmməd Rəfi bəy vasitəsilə Balakənə 
əmisi İbrahim xana göndərdi. 
Məhəmməd bəy  şahın həbsə aldığı  şuşalıları, o cümlədən, Molla 
Pənah Vaqifi həbsdən azad etdi. M.P.Vaqif həbsdən azad olan kimi 
aşağıdakı misralarla başlayan məşhur  şerini yazaraq dostu Molla Vəli 
Vidadiyə göndərdi: 
 
Ey Vidadi! Gərdişi-dövrani-kəcrəftarə bax!  
Ruzigara qıl tamaşa, karə bax, kirdarə bax!  
Əhli-zülmü necə bərbad eylədi bir ləhzədə,  
Hökmü-adil padşahi-qadiri-qəhharə bax!  
Sübh söndü, şəb ki xalqa qiblə idi bir çiraq,  
Gecəki iqbalı gör, gündüzki idbarə bax!.. 
 
Molla Pənahın  şerində "Payimal oldu təpiklərdə, səri-sərdarə bax!" 
misrasının mənası budur ki, şahın zülmündən cana gəlmiş şuşalılar şahın 
başını ayaq altına salıb təpikləyə-təpikləyə şəhərin aşağı hissəsində olan, 
Çuxur məhlədən (Məhəmmədhəsən ağanın 
 
99

evindən) meydana və oradan da "Divanxana" yerləşən bazar başına 
qədər gətirmişdilər... 
Vaqifin şerində həm də "Mıxı mismara döndərən Tanrı var" misalına 
işarə olunur. Yuxarıda  şahın dəmirçiyə  cəza məqsədi ilə çoxlu mıx və 
nal düzəltməyi  əmr etməsini demişdik. Bu dəfə hadisədən iki gün 
keçmiş  həmin dəmirçini çağırıb ona tapşırdılar ki, şahın tabutuna 
çalmaq üçün mismar hazırla... 
İbrahim xanın Balakəndə olmasının 22-ci günü idi. Bu zaman 
Məhəmməd Rəfi Ağa Məhəmməd şahın başım xana gətirdi. İbrahim xan 
dərin fikrə getdi və şəriət qaydaları ilə şahın başını Car qəbiris-tanında 
dəfn etdirdi. Lakin Mirzə Adıgözəl bəyin rəyincə  İbrahim xan şahın 
başını Gürcüstana II İrakliyə hədiyyə kimi göndərmişdir. 
Şahın ölümünü yəqin edəndən sonra İbrahimxəlil xan bir neçə ay 
Qarabağa gəlmədi. Bu dövrdə əlinə çoxlu variyyət düşmüş Məhəmməd 
bəy Cavanşir cavanlıq qüruru ilə, eləcə də bir para dələduz və müfəttin 
şəxslərin fitvasına uyub hökmranlıq xəyalına düşdü. Məhəmməd bəy öz 
yerini möhkəmləndirmək və hər sahədə möhkəm və asudə olmaq üçün 
"İbrahim xan tərəfdarı" hesab etdiyi şəxsləri sıradan çıxarmağa başladı. 
Məhəmməd bəy hər kəsdən artıq Molla Pənah Vaqifdən qorxur və 
ondan  şübhələnirdi. O, Vaqifin xalq arasındakı nüfuzunu yaxşı bilirdi. 
Vaqif həm də İbrahim xana sadiq bir vəzir idi. 
Rəvayət olunur ki, şahın ölümündən sonra Vaqifin İbrahim xana 
göndərdiyi bir məktub Məhəmməd bəyin əlinə keçir. Molla Pənah Ağa 
Məhəmməd  şahın ölümü ilə  əlaqədar  İbrahim xanı  təbrik edib ona 
gözaydınlığı verməklə "Qarabağın hökmranlığı  səni gözləyir" - deyə 
onu tezliklə Şuşaya qayıtmağa çağınrdı. Onsuz da Vaqifdən şübhələnib 
onu öldürməyə bir bəhanə axtaran Məhəmməd bəyin  əlinə  əlverişli 
imkan düşür. Məktubu əldə əsas tutaraq Vaqifin öz oğlu Əli ağa ilə bir 
yerdə öldürülməsi haqda əmr verir. Bununla kifayətlənməyən 
Məhəmməd bəy Vaqifin evini talan edib yandınr. Beləliklə, Məhəmməd 
bəy rəqiblərini aradan götürüb geniş qol-qanad açır. 
Vəziyyətdən xəbərdar olan İbrahimxəlil xan Məhəmməd bəyi 
sakitləşdirmək üçün tədbirlər görür. Əvvəlcə oğlu Mehdiqulu ağanı bir 
neçə  nəfər bəyzadə  və xanzadələri ilə  Şuşaya göndərdi. Mehdiqulu 
xanın Şuşaya gəlməsi Məhəmməd bəyi təşvişə saldısa da, o, 
  
 
100

üzdə "Səmimiyyət və  məhəbbət"dən dəm vurdu. Ozünü İbrahim xana 
çox sadiq bir adam kimi göstərdi. Həqiqətdə isə hakimiyyət ehtirası onu 
sərxoş etmişdi. Mehdiqulu ağa istər  Şuşada, istərsə  də bütün 
Qarabağdakı vəziyyəti barədə atasını xəbərdar etdi... Məhəmməd bəy də 
İbrahim xanın qayıdıb gəlməsindən ehtiyat etməyə başladı. Ağa 
Məhəmməd  şahın sarayından və Qarabağdan  əlinə keçmiş çoxlu qızıl, 
gümüş  və cavahiratın başqalarının  əlinə keçməsindən qorxan 
Məhəmməd bəy onları gizlətmək qərarına gəldi. Bu şeyləri iki nəfər 
erməni ilə götürüb şuşalıların qırxpilləkən dedikləri yerdən Daşaltı 
çayına yendirdi, oradan Kirs dağı istiqamətində bu xəzinəni meşədə 
basdırdı. Qayıdan başı  xəzinənin sirri açılmasın deyə, qırx pilləkəndən 
çıxarkən erməni nökərləri öldürdü... İndi də həmin sərvətin basdırıldığı 
yer Xəzinə qayası adlanır. 
Məhəmməd bəy bundan sonra İbrahim xanla necə  rəftar edəcəyi 
barədə düşündü. O, Qarabağ ellərinin bir neçəsini köçürüb Araz 
kənarına apardı və üsyankarlıq mövqeyi tutdu. Bunu eşidən İbrahim xan 
böyük oğlu Məhəmmədhəsən ağanı 500 nəfər dağıstanlı qoşunu və 
Qarabağ  sərkərdələri ilə  Şuşaya göndərdi. Hər bir hazırlığı görüb 
rahatlanmış Məhəmməd bəy Kirs dağına gedərək orada rahatca istirahət 
edirdi. 
Məhəmmədhəsən ağa  əsgər və yoldaşları ilə  Şuşanın alt tərəfindən 
keçərək Kirs dağının 2-3 verstliyində dayandı. Məhəmmədhəsən ağanın 
gəlməsini eşidən  şuşalılar və qarabağlılar dəstə-dəstə onun görüşünə 
gəlir, əlini öpür, ixlas göstərirdilər. 
Məhəmməd bəy təşviş içində ikən Məhəmmədhəsən ağa adam 
göndərib onu öz yanına çağırdı. Bu dəvətdən qorxan Məhəmməd bəy 
Məhəmmədhəsən ağanın yanına gəldi, onun əlindən öpüb yanında qaldı. 
Məhəmmədhəsən ağa Məhəmməd bəyin hökmranlığı dövründə fitnə 
və fəsad düzəldib şuluqluq salan fırıldaqçılardan bir neçəsini tutub onun 
gözü qarşısında cəzalandırdı. Sonra bütün Qarabağ  əhlinə müraciət 
göndərərək onları "...Öz işində, öz kəsbikarında olmağa, hər kəsin öz iş 
və peşəsilə  məşğul olmağa, fitnəkarlıq və  şuluqluqdan"  əl çəkməyə 
çağırdı. Qarabağda yenidən əmin-amanlıq bərqərar oldu. 
Məhəmməd bəy Məhəmmədhəsən ağa tərəfindən xatircəm 
edildikdən sonra özünü xanın başqa yaxın adamları kimi sakit aparmağa 
 
101

başladı. Bununla belə  əlində olan saysız varidat Məhəmməd bəyi sakit 
buraxmır. O, çoxlu sərvət götürüb İbrahim xan gələnə kimi Kür sahilinə 
gedir. Fürsətdən istifadə edən hiyləgər Şəki xanı Məhəmmədhəsən xan 
Məhəmməd bəylə dostluğa başlayır. Məhəmmədhəsən xan qızım və 
xanlığı ona vəd edir: "Mən bir kor kişiyəm. Özümün də bir nəfər 
qızımdan başqa bir kəsim yoxdur. Şirvan hakimi Mustafa xanın 
hökmlərindən cana gəlmişəm. Gəl, qızımı  sənə verim və  səni də öz 
yerimdə  Şəki xanı  təyin edim". Şöhrət düşkünü Məhəmməd bəyi bu 
vədlər aldatmışdı... Şəkidə Məhəmməd bəy həbs olundu. Şirvan hakimi 
Mustafa xan Məhəmməd bəy ilə ədavətli və qanlı idi. Çünki Məhəmməd 
bəy onun atasını  və qardaşını öldürmüşdü. Məhəmməd bəyin  Şəkidə 
dustaq olmasını  eşidən kimi Məhəmmədhəsən xanın yanına adam 
göndərib Məhəmməd bəyi istədi. Xain, alçaq və hiyləgər olan 
Məhəmmədhəsən xan dərhal Məhəmməd bəyi Mustafa xana göndərdi. 
Mustafa xan da onu namərdliklə facianə bir surətdə öldürdü.