AZƏrbaycan diLİ VƏ tariXİ

tutulub gözləri çıxarıldı.  İbrahim xan, Şahrux mirzəni Nadirin 
xəzinələrilə  bərabər  ələ keçirmək xəyalilə öz qardaşı Hüseyn bəyi 
əmirlərdən bir neçəsilə bərabər Xorasana göndərdi. Xəbər verdi ki, onun 
bu işdən məqsədi  Şahrux həzrətlərini ata-baba taxtına  əyləşdirməkdir; 
yenə  təklif etdi ki, şahzadə  gəlib  İraqda taxta otursun. Lakin kürd 
xanları  və Xorasan rəisləri  şahzadənin getməsini lazım bilməyib, 
istəmədiyi halda, onu hicri 1161-ci (1748) ildə, aqustos (avqust) ayının 
17-də taxta oturtdular. "Sultani-əzəm" tərkibi (əbcəd 
 
133

hesabilə) onun taxta oturmaq tarixi oldu. İbrahim xan da həmin il 
təşrini-sanı (noyabr) ayının 24-də Təbrizdə taxta oturdu. 
İbrahim xan hər bir ləyaqətsiz adamı işə cəlb edib ona xanlıq ləqəbi 
verirdi və bunu "təlifi-qülub" (ürəkləri ələ almaq) deyə adlandırırdı. O, 
Xorasana getmək qəsdilə Azərbaycandan çıxıb yükləri və çadırları, 
yanında məhbus saxladığı kor Əlişah ilə  bərabər Qum şəhərinə 
göndərdi. Simnanın Sürxə adlı mənzilinə çatdıqda, qoşunu dağılmağa üz 
qoydu. Labüd qalıb yanındakı  əfqan tayfası ilə Quma getdi. Qumun 
mühafizləri darvazaları onun üzünə bağladılar. O, şəhəri güclə alıb qarət 
etdi. Qalapur qalasına çəkildi. Qala əhli onun əl-qolunu bağlayıb, 
hadisəni şahın dərbarına bildirdilər. Şahrux tərəfindən onun və Əlişahın 
Xorasana gətirilməsi haqqında hökm verildi. İbrahim xan yolda, Əlişah 
isə  Məşhədi-müqəddəsdə öldürüldü. Şahrux mirzə  də bir neçə vaxtdan 
sonra dövlət başçılarının əlilə kor edilərək səltənətdən qovuldu. 
Şah Sultan Hüseynin qız nəvəsi olan Məşhədi-müqəddəs mütə-vəllisi 
Mirzə Seyid Mühəmməd Sədri, II Şah Süleyman adı ilə taxta oturdu. 
Dövlət başçıları bir neçə vaxtdan sonra onu da kor edib səltənətdən 
çıxardılar. Şahrux mirzəni yenidən taxta oturtdular. 
Azad xan Əfqan, Xorasanda yüksəliş fikrilə çapalayırdısa da, dövlət 
və hökumət qapıları onun üzünə açılmırdı. Məhəmmədhəsən xan Qacar 
İraq, Təbəristan və Azərbaycanı istila edib sikkə  və xütbə sahibi 
olmuşdu. Bu zaman Əlimərdan xan Bəxtiyari Kərim xan Zənd ilə 
İsfahan üzərinə yeridilər. Buranın hakimi Əbülfət xan qarşıya çıxdısa 
da, məğlub olub şəhərə qayıtdı. Bəzi danışıqlardan sonra əhdnamə 
bağlandı və hər üçünün ittifaqı ilə Şah Sultan Hüseynin qız nəvəsi Mirzə 
Əbutürab, III Şah  İsmayıl ləqəbilə taxta oturdu. Əlimərdan xan divan 
vəkalətinə (nazirliyinə),  Əbülfət xan İsfahan  əyalətinə, Kərim xan da 
bütün ölkənin sərdarı təyin edildi. 
Kərim xan İsfahandan kənara çıxdığı zaman, Əlimərdan xan Əbülfət 
xanı öldürdü. Öz adlı-sanlı, lakin ixtiyara malik olmayan padşahını 
götürüb, Şiraza hərəkət etdi və Fars vilayətini ələ keçirdi. 
Əbülfət xanın öldürülməsindən qorxuya düşən Kərim xan, evvelcə 
Şahrux ölkəsinin sərdarı Məhəmmədəli xanın üstünə gedib onu məğlub 
etdi, topxanasını  və ordu ləvazimatını alıb Kürdüstana üz qoydu. Bu 
yerləri də fəth etdikdən sonra İsfahanı almağa yürüş etdi. 
 
134

Əlimərdan xan Şirazdan müdafiəyə  çıxdı, lakin məğlub olub 
öldürüldü. Kərim xan onun yerinə divan vəkalətinə (nazirliyinə) keçdi. 
Sonra gedib, Astarabad nahiyələrinin çoxunu aldısa da, qacarlar 
tərəfindən məğlub edilərək  İsfahana qayıtdı. Bu zamanlar Şah 
Təhmasibin oğluyanı iddiası ilə, II Şah Sultan Hüseyn adı ilə naməlum 
bir şəxs zühur edib, Mustafa xan Bekdilinin köməkliyilə İraqa yürüdü. 
Kərim xan ona qarşı  çıxmaq məqsədilə Kirmanşaha gedib qalibiyyət 
qazandı. Nəsəbi məlum olmayan şah müharibədə öldürüldü. Bundan 
sonra Azad xan Urmudan (Urmiya) İraqa hərəkət etdi. Kərim xan bu 
döyüşdə  məğlub olaraq İsfahana qayıtdı. Azad xan Pəri qalasını 
mühasirə edib, sülh ilə aldı. Kərim xanın burada olan qohumlarını, 
anasını və qadınını min nəfər süvari ilə Urmiyaya göndərdi. Mənzillərin 
(düşərgələrin) birində, Zənd qadınları öz ərlərinin buxov və zəncirlərini 
qırıb qarovulları dağıtdılar və Kərim xana qoşuldular. 
Azad xan qoşununun gəlməsilə  Kərim xan İsfahandan Kazrana 
qaçdı, buradan da gedib Şirazı alaraq yenə İsfahana qayıtdı. Bu zaman 
Məhəmmədhəsən xan Qacar onun üzərinə yeridi, Kərim xan məğlub 
olub  Şiraza qayıtdı. Məhəmmədhəsən xan gedib onu mühasirə etdi. 
Lakin  əfqanların dönüklüyünə görə Mazandarana qayıtmağa məcbur 
oldu və öz nökərlərinin əlində öldürüldü. Kərim xan yenə gəlib İsfahan, 
Yəzd və Tehranı alaraq Azərbaycana hərəkət etdi. 
İndi də Nadir şahın ölümündən sonra Dağıstan və Şirvanın nə halda 
olduğunu nəzərdən keçirək. Nadir şahın vəfatından sonra İran qoşunu bu 
ölkədən çıxıb getdi. Hər bir vilayətdə bir həşəmət sahibi baş qaldıraraq, 
istiqlaliyyətdən dəm vurub başqasına tabe olmurdu. Quba və Salyan 
hakimi Hüseynəli xan Sultan Əhməd xan oğlu, Xudad qalasını köçürüb, 
indiki Quba şəhərinin Qudyal adlı yerində tikdirməyə başladı.  İğtişaş 
zamanında bu ölkənin özbaşına qalan bir çox mahallarını itaətə məcbur 
etdi. Dərbəndlilər İmamqulu xanın oğlu Məhəmmədhəsən bəy Qorçunu 
xanlığa seçdilər. 
Nadir şahın yaxın əmirlərindən sayılan bakılı Mirzə Məhəmməd xan 
Dərgah xan oğlu, Bakı ölkəsini müstəqil olaraq ixtiyarına keçirdi. 
Şamaxı əhalisi sürsat təhvildarı olan Hacı Məhəmmədəli Sufi Nəbi oğlu 
Zərnəvaini hökumətə keçirdi. Xançobanı tayfasından olan Əsgər bəy 
Allahverdi bəy oğlu Sərkarın oğlanları Şirvan elatı arasında hakimiyyət 
bayrağı qaldırdılar. Nuxalı Hacı Çələbi Qurban oğlu 
 
135

istiqlaliyyət bayrağı qaldıraraq, Şəki, Ərəş və Qəbələ mahallarını özünə 
tabe etdi. O, Nadir şah dövründə  Şəkidən göndərilən həvaləcatın 
(vergilərin) yerinə çatdırılması xüsusunda camaatın vəkili idi. İşinin 
axırında qaçaq düşüb, 3 il Gələsən-Görəsən qalasında gizlənmişdi. 
Nadir dövrünün axırlarında qaçıb Şəki və Şirvan ölkələrində keçinən 
Pənah bəy  İbrahimxəlil oğlu Cavanşir ardıcıl davam edən müharibələr 
nəticəsində xanlıq ləqəbilə Qarabağda hökmranlıq bayrağını yüksəltdi. 
Əvvəlcə Bayat və daha sonra Tərnəgüt qalasını bina etdi. Bu qalanın 
hasar və dükanlarının asarı I Şah Abbasın qışlağı yerində, Şahbulaq adlı 
çeşmənin yanında, indi də mövcuddur. Bir neçə vaxtdan sonra erməni 
məliklərilə düşmənçilik edən Məlik Şahnəzər Vərəndinin bələdçiliyi ilə 
indiki  Şuşanın yerində  Pənahabad qalasını bina etdi. Erməniləri özünə 
tabe edərək, gündən-günə qüvvətləndi. Xudafərin körpüsündən 
başlayaraq, Kürək çayına və Bərgüşat mahalına qədər yerləri ələ keçirdi. 
Bundan  əlavə, Qaradağa aid Mehri və Güney mahallarını, Naxçıvana 
aid Tatif və Sisyanı,  İrəvana aid Tərtər Kolanını  və  Təbrizə aid olan 
Zəngəzur və Qafam tutdu. O, bəzən Ərdəbil və sair kimi qonşu ölkələri 
də özünə tabe edirdi. 
Şahverdi xan Ziyad oğlu Gəncəni öz ixtiyarına almışdı. Qaziqu-
muqlu Surxay xan, Nadir şah dövrünün sonlarından bəri, hökuməti öz 
oğlu Məhəmməd xana tərk edərək, (Qaziqumuğun) on ağaclığında olan 
Ketrux kəndində izlətə və ibadətə çəkilmişdi. Üsmi Əhməd xan tez vəfat 
etdi,  şücaət və  mətanətilə  məşhur olan nəvəsi  Əmir Həmzə xan 
Məhəmməd oğlu onun yerinə üsmi oldu. Şamxal Xasfulad xan öz 
hökmranlığında qaldı. Novsal xan Əmmə xan oğlu avar mülkünü 
müstəqil olaraq idarə edirdi. Bunlardan başqa yenə böyük əmirlər var idi 
ki, onlar da bu qərar üzrə idi: Mehdi bəy Əhmədxan bəy oğlu Cenqutayi 
Mehdili əmirliyində bərqərar idi. O, avar şahları dudmam şəcərəsindən 
və bəzi xəbərlərə görə, moğol və tatar nəslindən idi. Sultan Bud övladı 
İndiri və Yaxsayda hökmranlıq sürürdü. Terlavm vərəsələri isə 
Mıçıqıçda mülkədar idilər. Mürtəzaəli Məhəmməd Məsum oğlu 
məsumluqda və Mürtəzaəli Rüstəm oğlu Təbərsəran qaziliyində paydar 
idilər. 
Buynaq əmiri Mehdi Mürtəzaəli oğlu o zaman Xasfulad xan ilə pis 
rəftar etdiyi və çəkişdiyi üçün Nadir şah tərəfindən Astrabada 
  
 
136

göndərilmişdi. Nadir şahın vəfatından sonra Qıpçaq çölünə getdi. 
Oradan da kalmıq qoşunu ilə  gəlib Qazanışın yaxınlığında, iki çay 
arasında  şiddətli müharibə edərək qalib gəldi. Axırda Xasfulad xan ilə 
barışıb, qabaqkı kimi Buynaq əmirliyinə keçdi. 
Hicri 1162 (1749)-ci ildə Şahsevən Əhməd xan, Ali-Sərkarın oturağı 
olan qədim Şamaxı şəhəri üzərinə gəldi. Ağa Razi bəy Əsgər bəy oğlu 
üz-üzə döyüşdə onun qardaşı Məhəmmədrza xanı öldürdü. Əhməd xan 
özü intiqam almaq üçün meydana atıldısa da, Ağa Razi bəy tərəfindən 
bərk yaralandı, məğlub olub geri qayıtdı  və  şəhərin yarım ağaclığında 
vəfat etdi. 
Bu zaman Gürcüstan valisi İrakli Hacı  Çələbinin dəfi xüsusunda 
məşvərət və məsləhət bəhanəsilə gəncəli Şahverdi xan, qarabağlı Pənah 
xan, qaradağlı Kazım xan, irəvanlı Hüseynəli xan və naxçıvanlı 
Heydərqulu xanla Gəncənin yaxınlığında görüşüb hamısını bir yerdə 
yaxaladı  və  əsir etdi. Hacı  Çələbi bu xəbəri eşidən kimi şücaət və 
igidliyilə Sərkar xanədanmın hökmranlığına vasitə olan Ağa Razi bəylə 
ittifaq edib, Gürcüstan valisinin üzərinə hücum etdi. Gəncənin yarım 
ağaclığında, Qızıl Qaya adlı yerdə onu məğlub edərək, həmin xanları 
xilas etdi. Sonra valini təqib edib, Qazax və Borçalı mahallarını  ələ 
keçirdi. Oğlu Ağakişi bəy iki ilə yaxın bu hüdudda hökm sürüb, zülm 
etməklə  məşğul oldu. Tiflis şəhərinin dörd ağaclığında, Paydar adlı 
yerdə, onun tərəfindən tikdirilən qalanın yeri indi də mövcuddur. 
Nəhayət, Gürcüstan valisi çərkəzlərdən və sairdən kömək alıb öz 
dəstəsini düzəldincə  Ağakişi bəy  Şəkiyə qayıtdı. Bir zaman keçəndən 
sonra İrakli xan külli tədarüklə Car əhalisinin Gürcüstandan aldığı Nikli 
tayfasraı geri almaq üçün getdi. Hacı  Çələbi Car camaatının köməyinə 
gəlib, Qanıq çayının sol sahilində çox şiddətli bir müharibəyə girişdi. 
Gürcüstan valisi əvvəlkindən daha ciddi məğlub olub geri qayıtdı. 
Hicri 1168 (1755)-ci ildə Hacı  Çələbi külli qoşunla  Şirvanı almaq 
məqsədilə  gəlib Ağsu  şəhərini mühasirə etdi. Burada olan Hacı 
Məhəmmədəli xan Quba hakimi Hüseynəli xandan kömək istədi. O da 
3000 nəfər Quba qoşunu və 500 nəfər qüvvəyə malik olan Əmir Həmzə 
ümsi ilə bərabər iki düşməni barışdırmaq üçün gəldi. Hacı Çələbi, Hacı 
Piri adlı bir nəfəri elçi göndərib onu hədələdi və geri qayıtmağı  təklif 
etdi. Beləliklə, iş müharibə ilə nəticələndi. Şəkinin 
 
137

külli qoşunu bu azacıq camaatın qarşısında məğlub olub, qarət edildi və 
çoxu öldürüldü. 
Hüseynəli xan 3 gün qonaqlıqdan sonra öz hökumət mərkəzinə 
qayıtdı və hicri 1169 (1756)-cu ildə oğlu Fətəli ağanı qoşunla göndərib, 
ata-baba mülkü olan Salyan nahiyəsini, öz qohumu rudbarlı  İbrahim 
xanın əlindən geri aldı. 
Hüseynəli xan hicri 1171 (1758)-ci ildə  vəfat etdi. O, cəsarətli, ali 
hümmətli bir əmir idi. Həmişə ölkənin abadlığı  və  rəiyyətin asayişi 
fikrində idi. Şirvanlı  Ağa Razi Əsgər bəy oğlu dərhal gedib Qubanın 
Bərmək mahalını qarət etdi və 200 ailəni köçürüb gətirdi. Hüseynəli 
xanın oğlu Fətəli xan qisas almaq məqsədilə Şirvana hərəkət etdi. Ağa 
Razi bəy qarşıya çıxdı  və  qədim  şəhərin xaricində  məğlub edilib 
öldürüldü. Fətəli xan bir neçə aylıq mühasirədən sonra qətl-qarətdən 
əlavə öz elatının iki mislini götürüb geri qayıtdı. 
Dərbəndlilər Məhəmmədhüseyn xanın qardaşı Tahir bəyin pis 
rəftarından təngə  gəlmişdilər. Fətəli xan onların təşviqilə hicri 1172 
(1759)-ci ildə, Dərbəndin üzərinə gedib, azacıq mühasirədən sonra oranı 
da aldı. Məhəmmədhüseyn xan öz istəyinə görə Bakıda yurd saldı. 
Əzmdə, hünərdə  və  rəiyyətpərvərlikdə mümtaz olan Hacı  Çələbi 
həmin məğlubiyyətdən (Şirvan məğlubiyyətindən) az zaman sonra vəfat 
etdi. Onun cəsarətli və hünərli oğlu Ağakişi bəy hökumət başına keçdi. 
Bu zaman qaziqumuqlu Məhəmməd xan, ərəşli məlik  Əlinin təhrikilə 
Ərəş mahalına gəlib, Ağakişi bəyi görüş və məşvərət bəhanəsilə yanına 
çağırdı  və öldürdü. Beləliklə,  Şəki ölkəsini  ələ keçirdi. Ağakişi bəyin 
əyalı olan öz qızını ilisulu Alxas bəyə verdi. Əhməd xan da bundan 
doğuldu. 
Məhəmməd xan Şəkidə 40 gün hökmranlıq etdi. Hacı  Çələbinin 
bütün dəfinələrini ələ keçirdi və olmazın zülm törətdi. 
Hacı  Çələbi oğlu Ağakişi bəy öldürüldükdən sonra Hüseyn ağa 
Həsən ağa oğlu Qəbələ yolu ilə Dərbəndə, Fətəli xanın yanına getmişdi. 
Quba qoşununun köməkliyi və Şəki əyanının ittifaqilə Məhəmməd xanı 
buradan çıxararaq öz mülkünə sahib oldu. Bu hadisədən üç il sonra, 
hicri 1175 (1762)-ci ildə Nadir şahın böyük əmirlərindən Fətəli xan 
Əfşar Azərbaycanı aldı, hökmranlıq iddiası ilə  Gəncə  və Qarabağa 
hərəkət etdi. Pənah xan onunla itaət edər kimi sazişə girdi, oğlu 
İbrahimxəlil ağanı ona girov verdi, ərəşli məlik Əli də Şəki hakimiyyəti 
təmənnasilə onun hüzuruna getdi. Lakin bu zaman 
  
 
138

Hüseyn ağa Qutqaşınlı Kəlbəli sultan və sair tərəfdarları ilə Fətəli xanın 
yanına gəldi. Xanlıq ləqəbi alaraq qayıdıb məlik Əlini öldürdü. 
Hicri 1176 (1763)-cı ildə  Şirvanda və xüsusilə  Ağsu  şəhərində 
şiddətli taun xəstəliyi baş verdi. Bu xəstəlikdən çox adam tələf oldu. Bu 
zaman, Vəkil Kərim xan Azərbaycanı istila etmək məqsədilə  gəldi. 
Qarabağlı  Pənah xan öz oğlunu xilas etmək üçün ona qoşuldu və 
Urmiya şəhərini almaqda, həmçinin Fətəli xanı öldürməkdə çox yardım 
göstərdi. 
Vəkil Kərim xan Pənah xanın oğlu İbrahimxəlil ağanı xanlıq ləqəbilə 
Qarabağa göndərdi, özünü isə  həmişə yanında saxlayırdı. Pənah xan 
Şirazda vəfat etdi, nəşi də Qarabağa göndərildi. Deyirlər ki, Pənah xan 
cəsarətli, sadə, xoşrəftar və tədbirli bir əmir olmuşdur. 
Xülasə, Vəkil Kərim xan Azərbaycanı  ələ keçirdikdən sonra 
məlumat aldı ki, Zəki xan Zənd səltənət iddiasındadır və  Bəxtiyari 
tayfasının təşviq və  təhriki ilə  İsfahana gəlmişdir. Vəkil Kərim xan 
bütün  əmirlər və qoşunla bərabər onu dəf etməyə getdi. Zəki xan 
İsfahanın  əyanlarını köçürüb Dəştə apardı. Nəzərəli xan Zənd, Vəkilin 
hökmü ilə gedib ona qalib gəldi və Luristanın son hüduduna qədər onu 
təqib etdi. Zəki xan naçar qalıb, Vəkilin tövləsinə pənah apardı və aman 
tapdı. 
Gürcüstanda məğlub edilərək soyulmuş olan Azad xan Əfqan və 
Vəkilin dərgahına aman gətirdi və mehribanlıqla qəbul olundu. Bu 
qayda üzrə İran ölkəsi rəqabətsiz Vəkil Kərim xanın ixtiyarına keçdi. 
Hicri 1178 (1765)-ci ildə Əsgər bəyin oğlanları Məhəmməd Səid xan 
və  Ağası xan elat arasında Vəkildən xanlıq ləqəbi qazanıb, Ağsu 
şəhərini aldılar və cahi-calah sevib dinc yaşamaq istəyən Hacı 
Məhəmmədəli xanı öldürdülər.  Bu  zaman,  Fətəli xan Əmir Həmzə 
üsminin bacısı Tutu bikəni aldı. Üsmi də  Fətəli xanın Hüseyn xan 
Rudibarının qızından olan bacısı Xədicə bikə üçün elçi göndərdi. Lakin 
Fətəli xan öz bacısını bakılı I Mirzə  Məhəmməd xanın oğlu 
Məlikməhəmməd xana verdi. Məlikməhəmməd xanı atası öz sağlığında 
hökumət başına keçirmişdi. 
Xədicə bikənin üstündə Əmir Həmzə ilə Fətəli xanın arasına ədavət 
düşdü. Bir zatnan keçdikdən sonra Üsmi öz bacısını görmək bəhanəsilə 
Dərbəndə  gəlib, Narınqalanı almaq fikrinə düşdü. Fətəli xan bundan 
xəbər tutaraq, Quba qoşunu ilə Dərbənd üzərinə gəldi. 
 
139

Üsmi üç gün top-tüfəng ilə müdafiəyə qalxmışdı. Axırda müqavimət 
göstərə bilməyib, dayanmadan Carçıqapıdan çıxıb, öz mülkünə qayıtdı. 
Üsmi bu andan etibarən daima kin və  ədavət saxlayıb, Fətəli xandan 
intiqam almaq pusqusunda idi. 
Bundan  əlavə, öz əmisi qaziqumuqlu Məhəmməd xandan üz 
döndərmiş Eldar bəy, Fətəli xanın etimadını qazanıb Dərbənd naibi 
olmuşdu. O, yersiz və münasibətsiz danışıqları  və  hərəkətləri ilə 
üsminin  ədavətini qazanmışdı. Üsmi də, düşmənçilik vəsaitini 
hazırlayıb, öz bacısı  oğlu olan Təbərsəran qadisi Rüstəm Mürtəzaəli 
oğlunu qüvvətləndirirdi. Bu zaman, Mirzə  oğlu  Şeyx  Əli bəy, 
Məhəmməd məsumun oğlu Mürtəzaəli məsumu öldürüb, özü 
məsumluğa keçdi. Lakin onun işi baş tutmadı. Üsmi və qadinin təhrikilə 
xalq üsyan qaldırıb, onu çıxartdı. O da Fətəli xanın yanına gəldi. 
Bundan sonra, yuxarıda adı  çəkilən Mürtəzaəlinin oğlu Novruz bəy 
məsumluğa təyin edildi. Bu lal olduğu üçün anası Xanım, kişi kimi 
hökmranlıq edirdi. O, məsumlar nəslindən Qaraxanın qızı idi. 
Hicri 1181 (1767)-ci ildə Fətəli xan Şəki xanı Hüseyn xanla birlikdə 
iki tərəfdən gəlib, Məhəmməd Səid xan və  Ağası xanın yenidən abad 
etdikləri qədim Şamaxı şəhərini mühasirə etdilər. Məhəmməd Səid xan 
çarəsiz qalıb Fətəli xanın, Ağası xan isə Hüseyn xanın yanına getdi. 
Hüseyn xan Ağası xanı kor etdi. Fətəli xan da Məhəmməd Səid xanı 
həbsə alıb Dərbəndə göndərdi,  şəhəri də  Ağsuya köçürdü. Hər iki 
tərəfdən iki naib təyin etdilər. Ölkəni iki hissəyə böldülər. Sədari və 
Qəsani mahalları Hüseyn xana, Şirvanın qalan hissəsi isə  Fətəli xana 
çatdı. 
Bir neçə vaxt keçdikdən sonra Fətəli xan bütün Şirvan ölkəsini aldı 
və  qədim  şəhəri yenə abad etdi. Kür çayının kənarında, Kotevan 
qalasında sakin olub, ölkəsini geri almağa çalışan kor Ağası xan, 
Hüseyn xana pənah apardı. Hüseyn xan avar xanzadələrindən Bulac və 
Məhəmməd Mirzənin sərkərdəliyilə Avardan qoşun götürüb Şirvana, 
Fətəli xanın üstünə  gəldi.  İki qoşun qarşılaşdığı zaman araya barışıq 
məsələsi düşdü. Gözlənilmədən, hər iki tərəfdən bir neçə nəfərin birdən-
birə çəkişməsi nəticəsində arada şiddətli döyüş və vuruşma başladı. Bu 
müharibədə Bulac və Məhəmməd Mirzə öldürüldü. Hüseyn xan məğlub 
olub Şəkiyə, Ağası xan da yenə Kotevana getdi. 
  
 
140

Hicri 1187 (1773)-ci ildə  şamxal Xasfulad xan vəfat edərkən, öz 
bacısı oğlu Buynaq əmiri Mürtəzaəli Mehdi oğlunu öz yerinə təyin etdi. 
Xasfulad xan rabitəli, igid və  səxavətli bir əmir idi. O, öz qohum-
əqrəbasilə pis rəftar edirdi. Onun qardaşı oğlu və Qazanış əmiri ağıllı və 
cəsarətli Dişsiz Məhəmməd, Mürtəzaəli ilə  çəkişməyə başladı.  İndri 
əmirləri, avarlı Novsal xan Əmmə xan oğlu və  Əmir Həmzə Üsminin 
köməkliyilə  gəlib Mürtəzaəlini Tarxu və Buynaq-dan çıxarıb, 
şamxallığa oturdu. Mürtəzaəli  şamxal Qoysuboy və Aqquşa 
mahallarında yaşayan  əhalinin köməkliyilə, bir aydan sonra gəlib, 
məmləkəti təsərrüfünə keçirdi. Bu mahalların  əhalisi həmişə böyük 
işlərdə  şamxala tabe olub, onun müavini hesab edilirdi. Yeni şamxal 
təyin edildiyi zamanda, onların iştirakı lazım idi. Dişsiz  Şamxal və 
ondan sonra oğlu Xasfulad, əvvəlki kimi Qazanış  əmirliyinə qane 
oldular. 
Hicri 1188 (1774)-ci ildə  Ağası xan, Fətəli xanın qan düşməni və 
Qarabağa gəlmiş olan avarlı Novsal xanı özünə müttəfiq edib, Şamaxı 
şəhərini aldı. Fətəli xan Quba və Dağıstandan külli qoşun toplayıb, 
bakılı Məlikməhəmməd xanla birlikdə onlara qarşı müharibəyə girdi və 
müharibədən qalib çıxdı. Ağası xan qaçdı, Novsal xan isə qədim şəhərin 
yuxarı hissəsində çıxılmaz və çətin bir sığınaqda gizləndi. Axırda Fətəli 
xan aman vədəsilə Novsal xanı öz yanına gətirtdi. Xanların hər üçü bir 
yerdə oturmuşdular. Bu zaman Aqquşa qoşunu toplaşıb, Fətəli xandan 
yanlarına gəlməsini, Novsal xan ilə keçmişdə  ədavətləri olduğu üçün 
onun öldürülməsini xahiş etdilər. Fətəli xan çarəsiz qalıb, əmr verdi ki, 
çadırın arxa tərəfini yarıb, Məlikməhəmməd xanı bayıra çəksinlər. 
Novsal xanı isə öz tərəfdarları ilə birlikdə öldürdülər.  Əmir Həmzə 
Üsmi belə bir fürsəti qənimət saydı. Dişsiz Məhəmməd xamxal və 
damadı qaziqumuqlu Məhəmməd xan ilə  əlbir olub Fətəli xana qarşı 
müharibəyə çıxdı. Fətəli xan bu hadisəyə görə Qubaya gəldi. Ağası xan 
onun getməsindən istifadə edib Şirvanı tutdu. 
Gavduşan düzündə çox şiddətli bir müharibə oldu. Bir-birilə  əhd 
bağlamış iki qoşun məğlub edilmək  ərəfəsində ikən, yuxarıda adı 
çəkilən Üsminin oğlu Əli bəy, bir dəstə igidlə özünü qoşunun mərkəzinə 
yetirdi. Zəfər yenə  də onun şücaət və  mərdanəliyilə birləşdi. Dişsiz 
Şamxal, Məhəmməd xanın qardaşı oğlu Eldar bəy və Şeyx Əli məsum 
iki tərəfdən öldürüldülər. Məğlub olan Fətəli xan da 
 
141

Qubada qalmağı münasib bilməyib Salyana getdi. Üsmi, Şamxalın 
nəşini götürüb apardı. Dərbəndin yaxınlığında yalandan Fətəli xanın 
öldürülməsi xəbərini Tutu bikəyə göndərdi, qalanın təslimini tələb etdi. 
Tutu bikə ona inanmayıb özü gecə-gündüz bürclərin üzərində qalanı 
mühafizə etməyə  məşğul oldu. Məhəmməd xan Qubanı aldı. Üsmi də 
Bakının üzərinə yürüdü. Qalanı almaq mümkün olmadığından, 
Məlikməhəmməd xanın ilxısını  və  kəndlərin mallarını qarət edib geri 
qayıtdı. 
Fətəli xan, himayə edilmək xahişilə dərbəndli Mirzə bəy Bayatı elçi 
olaraq Rusiya imperatriçəsi II Yekaterinanın dərbarinə göndərdi. Özü 
isə gizlincə  Şabrandan və Müskürdən keçib Dərbəndə  gəldi. Bir az 
keçincə, tərəfdarları onun ətrafına toplaşmağa başladılar. Bu zaman 
Məhəmməd xan Qubanı tərk edib, öz mülkünə qayıtmağa məcbur oldu. 
Bir il sonra hicri 1189 (1775)-cu ildə general-mayor De-Medemin 
komandası altında olan bir dəstə rus qoşunu Fətəli xana köməyə gəldi. 
Eyni zamanda o, keçən il məşhur rus səyyahı Qmelini həbsə aldırıb 
öldürmüş Əmir Həmzə üsmini cəzalandırmağa məmur edilmişdi. Üsmi 
Başlının bir ağaclığında bütün qoşunu ilə ruslara hücum etdi. Lakin 
məğlub oldu, qoşununun çox hissəsi öldürüldü. Fətəli xanın qoşunu da 
tərəkəmə  kəndlərini qarət edib yandıraraq Dərbəndə qayıtdı. Bundan 
sonra Kürə nahiyəsində Məhəmməd xanın külli qoşununu məğlub etdi. 
Onları qarət etdikdən sonra Yuxarı Təbərsəranı tabe etmək üçün Qaluq 
adlı yerə yürüş etdi. Təbərsəranlılar da dağlara və meşələrə arxalanaraq 
döyüşə  çıxdılar və  məğlubiyyətdən sonra tabe oldular. Həmin il rus 
qoşunu Qızlara qayıtdı. Rusların bu köməyi Fətəli xanın  şöhrətli 
iqtidarının daha da möhkəmlənməsinə səbəb oldu. 
Ali-Sərkar Fətəli xana xeyirxah və tərəfdar olduqlarını izhar edərək, 
onunla dost olmaq istədilər. Bunun nəticəsində 7 ildən bəri Dərbənddə 
dustaq olan Məhəmməd Səid xan azad edildi. O, Ağsu  şəhərində 
hakimliyə başladı, Ağası xan da Əlvənddə oturub, bütün Şirvana 
hökmran oldu. Bu zaman Əmir Həmzə Üsmi 3000 igid qoşunla 
Dərbənd, Quba və  Şirvan ölkələrindən keçib, Ərdəbilə getdi. Buraları 
çalıb-çapdıqdan sonra Qarabağdan keçib Gəncəyə  gəldi. Buranı da 
Ərdəbildən daha pis qətl-qarət etdi, hədsiz qənimətlə  Şəki, Axtı  və 
Kürədən keçib, öz mülkünə döndü. Adı çəkilən ölkələrin 
  
 
142

əmirləri ona qarşı durmağa cürət etmədilər. Bunlardan bəzisi hədiyyə 
göndərmək vasitəsilə özünü onun şərindən qurtarmaq istəyirdi. Fətəli 
xan, xan Məhəmməd xanı öz tərəfinə  çəkdi. O, yuxarıda adı  çəkilən 
üsminin qardaşı  oğlu olub, igidlikdə  şöhrət tapmışdı. Fətəli xan