AZƏrbaycan diLİ VƏ tariXİ
QARABAĞ XANLIĞININ RUSİYA TƏRKİBİNƏ
Yüklə 1,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MÜNDƏRİCAT Tərtibçidən………………………………………………………………….5 Mirzə Rəhim Fəna
|
6. QARABAĞ XANLIĞININ RUSİYA TƏRKİBİNƏ DAXİL EDİLMƏSİ 1797-ci ildə İbrahimxəlil xan Car-Balakəndən Şuşaya qayıtdı. Ağa Məhəmməd şahın ölümündən qəzəblənmiş İran şahlığı ilə münasibətləri yaxşılaşdırmaq siyasəti yürütdü. Lakin İbrahimxəlil xanın 1797-1805-ci illərin əvvəllərində İranla dinc yanaşı yaşamaq siyasəti istənilən nəticəni vermədi. Fətəli şah öz sələfi Ağa Məhəmməd şah Qacarın cənazəsini ehtiramla İrana yola salan və əlavə olaraq oğlu Əbülfət xanı onun himayəsinə, qızı Ağabəyim ağanı şaha ərə verən İbrahimxəlil xana hörmətlə yanaşsa da, tezliklə onu özünə tabe etmək üçün yollar axtardı. Buna rəğmən İbrahimxəlil xanın Rusiyaya dostluq, itaətkarlıq siyasətində ardıcıllıq var idi. Bu siyasət müxtəlif məktub və sənədlərdə, eləcə də 1805-ci ilin mayında Kürəkçayda bağlanmış sazişdə öz ifadəsini tapmışdır. Rus dövləti İbrahimxəlil xanın sədaqətini nəzərə alaraq onun əleyhinə nə XVIII əsrdə, nə də XIX əsrin əvvəllərində heç bir güc işlətməmişdir. Buna baxmayaraq, çarizmin milli müstəmləkə siyasətini icra edən dargörüşlü mayor Lisaneviç 231 Kürəkçay sazişindən bir il keçməmiş İbrahimxəlil xanın Rusiyaya sədaqətinə şübhə edərək, eləcə də erməni məliklərinin, xüsusilə Məlik Cümşüdün donosları əsasında xan ailəsi və yaxın adamları ilə birlikdə 11 iyul 1806-cı ildə Şuşa qalası yaxınlığında öldürüldü. Böyük dövlət xadimi, misilsiz sərkərdə, Rusi-yanın sədaqətli dostu İbrahimxəlil xanın öz "dostlarının" əlilə öldürülməsi Qarabağ ehalisini narazı saldı və onlar kütləvi etirazlarını çara bildirdilərsə də, bir nəticə vermədi. Əksinə Lisaneviçin hərbi rütbəsi artırıldı... O, əvvəlcə polkovnik, sonra isə general rütbəsi aldı. İbrahimxəlil xanın qətlindən sonra oğlu general-mayor Mehdiqulu xan Qarabağ xanı təyin edildi. Mehdiqulu xan Qarabağ xanlığının ləğvinə qədər (1822) xanlıq vəzifəsini icra etdi... Mirzə Camal "Qarabağ tarixi"nin yeddinci fəslini "Ağa Məhəmməd şah öldürüldükden və İbrahim xan Balakəndən Qarabağa qayıtdıqdan sonra baş vermiş hadisələr haqqında" adlandırmışdır. Həmin fəsildə Ağa Məhəmməd şahın talançı hücumlarından sonra Qarabağ xanlığının dağılmış təsərrüfatının bərpasından, xalqın güzəranını yaxşılaşdırmaq tədbirlərindən söhbət açılır. Nəhayət, Qarabağ xanlığının Rusiya himayəsini təsdiq edən 1805-ci il Kürəkçay müqaviləsi və İbrahim xanın öldürülməsi səbəbləri göstərilməklə həmin fəsil tamamlanır. 1797-1804-cü illərdə İbrahim xanla Fətəli şah Qacar arasında dostluq əlaqəsi davam edirdi. Lakin Zaqafqaziyanın çar Rusiyası tərəfindən tutulması haqda geniş hərbi-siyasi plan bu dostluğun pozulmasına səbəb oldu. İbrahimxəlil xan öz vəziyyətini möhkəmləndirmək və düşmənlərin Rusiyanı onun əleyhinə yönəltməsinin qarşısını almaq məqsədilə general-poruçik Q.A.Potyomkinə məktub yazıb bildirdi ki, Rusiya təbəəliyini qəbul edib ona bac verməyə hazırdır 1 . Bu mühüm sənəd göstərir ki, II Yekaterina hələ 1783 -cü ildə bütün Zaqafqaziyanı Rusiyaya tabe etməyə hazır idi. İbrahimxəlil xan öyrəndi ki, knyaz Q.A.Potyomkin Asiyada xristian dövləti yaratmaq istəyir və bu məqsədlə Qarabağ məliklərinə arxalanmaq fikrindədir. Bu planın yerinə yetirilməsi İbrahimxəlil xan üçün hakimiyyəti itirmək demək idi 2 . Lakin o, Rusiya komandanlığı ilə özünü elə aparırdı ki, guya təbəəliyə keçmək meylindədir; o, ümid verir və lakin ondan gözlənilən addımı atmırdı. Niyyəti özünə sərfəli olan şərtlər barədə razılığa gəlmək idi. Bu məqsədlə o, 1784-cü ilin əvvəllərində Rusiyaya öz elçisi ilə məktub göndərib bildirdi ki, himayəni xahiş edir, bununla birlikdə onun daxili işlərinə qarışılmasını istəmir. Eyni zamanda II Yekaterina İbrahim xanla daha çox maraqlanmağa başlamışdı. 1784-cü ilin mayında o, Q.A.Potyomkinə yazırdı: "Deyəsən, İbrahim 1 В ах: П.Бугков. Материалы для новой истории Кавказа, ч. II., СПб., 1869, стр.142. 2 Yenə orada, səh.l 15. 232 xanın məktubu türklərin və digər iranlıların mənə çatan məktubundan daha nəzakətli yazılıb. Xahiş edirəm, onu mənə tanıt. O, necə xan olub? Cavandırmı, qocadırmı, güclüdürmü, zəifdirmi, iranlılar ona meyillidirmi" 1 . Məlumdur ki, Qudoviçi baş komandan əvəzinə general Kovalevski əvez etdi. Bu dəfə İbrahimxəlil xan onun yanına "elçi ilə hədiyyələr göndərib, öz dostluğunu bildirdi. Həqiqətdə də general Kovalevski elçiləri böyük hörmətlə qarşılayıb, xüsusi sovqat və töhvələr göndərərək mərhum İbrahimxəlil xanın haqqında olduqca mehribanlıq göstərdi" 2 . Göründüyü kimi, Rusiyaya dostluq münasibətində qubalı Fətəli xanla yanaşı, ən ardıcıl olanı İbrahimxəlil xan idi. Əhməd bəy Cavanşirin yazdığına görə, Rusiyanın Zaqafqaziyanı ələ keçirmək, burada İran mənafeyini alt-üst etmək və nəticədə Zaqafqaziyanı öz tərkibinə daxil etmək siyasətini həyata keçirməkdə Gürcüstan dayaq nöqtəsi idi. Mirzə Adıgözəl bəy "Qarabağnamə"nin "Rusiya qoşunlarının Qafqazın bu tərəfinə təkrar gəlməsi və əmələ gələn hadisələr haqqındadır" adlandırdığı doqquzuncu fəslində XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində Qarabağ və ona qonşu əyalətlərdə baş verən hadisələri təsvir edir. Onun fikrincə, Gürcüstan valisi yenicə hakimiyyət başına keçən Fətəli şahdan qorxurdu və bu səbəbdən "öz böyük oğlu Davud Mirzəni yalvarıcı ərizələr və səmimi məktub"larla böyük imperator Pavel Petroviçin uca dərgahının astanasına göndərdi" 3 . Doğrudan da, Fətəli şah Cənubi Azərbaycandan sürətlə Zaqafqaziyaya yaxınlaşır, Rusiyaya meyil edən Qarabağ xanlığını, Gürcüstanı və başqa əraziləri tutmağa hazırlaşırdı. Valinin məktubu Peterburqa yetişən kimi Davud Mirzə ilə Kovalevski bir polk soldatla valinin sərəncamma, Tiflisə yola salındı. Onunla birlikdə general- mayor Lazarev 1799-cu ildə Tiflisə daxil oldular. Daha sonra Mirzə Adıgözəl bəy Ümmə xanla general Lazarevin hərbi toq- quşmasını qələmə almışdır. General-mayor Lazarevin Ümmə xanla apardığı hərbi əməliyyatların prinsipial əhəmiyyəti var idi. Fətəli şah bu döyüşlərə böyük ümid bəsləyirdi. Lakin uzun sürən müharibədə Ümmə xan məğlub edildi. Ümmə xandan Cavad xan da narazı idi. Çünki onun qüvvələri Gəncə xanlığını qarət etmişdilər... Ümmə xanın vəfatı Fətəli şahın ümidini boşa çıxardı və Tiflis üzərinə qoşun göndərmək fikrindən çəkindirdi. II İraklidən sonra Gürcüstan hakimi olmuş XII Georgi 1800-cü il dekabrın 29-da vəfat etdi. General-leytenant Knorrinq Gürcüstanda rus movqeyini möh- kəmlətmək meqsədilə 1801-ci ilin may ayında Tiflisə gəldi. 1 (Собственноручное письмо императрицы Екатрины II кн. Г.А.Потемкину. 28 мая 1784 г.). 2 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.130. 3 Yenə orada, səh.67. 233 Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, Knorrinq Gürcüstanı idarə etmək məqsədilə gürcü tavadlarından dörd nəfəri seçib divanbəyi təyin etdi. Mirzə Adıgözəl bəyin verdiyi məlumat tarixi həqiqətə də uyğun gəlir 1 . 1803-cü ilin əvvəlinə qədər Zaqafqaziyada, o cümlədən, Qarabağda vəziyyət bu şəkildə inkişaf edirdi. 1803-cü ilin fevralında Sisianovun Gürcüstanı idarə etməsi ilə vəziyyət dəyişdi. Gürcü vəliəhdlərini itaətə çağıran general-mayor Lazarev 1803-cü il aprelin 21-də çariça Dariya Georgiyevna tərəfindən öldürüldü. General Sisianovun əmrilə Dariya Georgiyevna 1803-cü il oktyabrın 26-da Rusiyaya yola salındı. Bundan sonra Sisianov Azərbaycan xanlıqlarını Rusiyaya tabe etmək fikrinə düşdü. Mirzə Camal Sisianovun əməliyyatlarına geniş yer verir. 1803-cü ilin fevral ayında general Sisianov Tiflisə gəldi. Onun ilk tədbirlərindən biri Car və Tala ləzgilərinin Gürcüstana basqınlarına son qoymaq idi və tezliklə, öz məqsədinə nail oldu. Bundan sonra Sisianov gəncəli Cavad xanı aradan qaldırmağa çalışdı. Mirzə Camalın yazdığına görə, Sisianovun qoşunları 1803-cü ilin axırlarında gəlib Gəncəni mühasirə etdi. Lakin Cavad xan son nəfəsinə qədər müqavimət göstərmək qərarına gəldi. Sisianov təslim olmaq barədə Cavad xana 29 noyabr və 9, 11, 26, 28, 29 dekabr tarixli məktublar yazdı 2 . Cavad xan qalanı döyüşsüz təslim etməyə razı olmadıqda 1804-cü il yanvar ayının üçündə Ramazanın axırmcı gecəsi xan, oğlu Hüseynqulu ağa ilə birlikdə ümumi hücumda qala divarları üzərində mayor Lisaneviç tərəfindən öldürüldü 3 . Gəncə qalası alınan kimi Sisianov Cavad xanın qatili mayor Lisaneviçi Şuşaya İbrahim xanın yanına göndərib itaət etməyə çağırdı və İbrahimxəlil xandan Rusiya himayəsinə keçməsi barədə məktub aldı. Bu səbəbdən Sisianov Gəncədən Qarabağa gəlmədi. Daha narahat saydığı başqa xanlıqlar üzərinə getdi. 1804-cü ilin yazında İrəvan xanı Məhəmməd xan və Naxçıvan hakimi Kəlbəli xan Sisianovdan kömək istədilər. Onlar yazmışdılar: "Fətəli şah oğlu və vəliəhdi Abbas Mirzəni İrəvan üzərinə göndərmişdir. Əgər Sərdar təşrif gətirib, bizə kömək etsə, biz İrəvan qalasını Sərdara verib, yüksək Rusiya dövlətinə tabe olmağı qəbul edərik". Sisianovun hərbi qüvvələri İrəvana doğru yürüş etdi. 1804-cü ilin iyun ayında rus qoşunu ilə Abbas Mirzə qoşunu arasında Üçkilsə (Eçmiadzin) yaxınlığında şiddətli müharibə oldu. Həmin döyüşdə ruslar İran qoşunlarının hücumlarını dəf etdilər. Vəziyyətin gərginliyini görən Fətəli şah güclü qoşunla oğlu-nun köməyinə getdi. Məhəmməd Həsən xan və Kəlbəli xan Sisianova verdikləri vədi açıq-aşkar pozur, rus qoşunlarına qarşı vuruşurdular. 1 B ax: AKAK, I cild, sənəd 542, səh.425. 2 B ax: AKAK, II cild, sənəd 1172, 1178-1179, səh.588, 590-591. 3 Bax: "Rnyaz Sisianovun Qafqaz mülki qubernatoruna yazdığı 1804-cü il 8 yanvar tarixli 5 nömrəli teliqə, AKAK, II cild, sənəd 1189, səh.592. 234 Ermənilərin Rusiya himayəsinə keçmək barədə hələ 1783-cü il müraciəti də özünü doğrultmadı, çətin vəziyyətdə qalan Sisianovun ordusu azuqə cəhətdən də korluq çəkirdi. Mirzə Camal və Mirzə Adıgözəl bəy bu xəyanəti ermənilərin ruslara qarşı xəyanəti kimi qələmə almışlar. Sənədlər də bu həqiqəti təsdiq edir 1 . Beləliklə, Sisianov İrəvan qalasını ala bilmədi və Tiflisə qayıtdı. Məqsəddən uzaq düşməmək üçün burada Mirzə Adıgözəl bəyin İrəvan müharibəsi haqqında fikir və mülahizələrini şərh etməyə ehtiyac hiss etmirik. Bununla yanaşı, onu xatırlatmaq istəyirik ki, knyaz Sisianovun ağır döyüşlər nəticəsində ala bilmədiyi İrəvan 40 ildən artıq (1754-1797) Pənahəli xan və İbrahimxəlil xanın hökmranlıq etdiyi Qarabağ xanlığının itaəti və təsiri altında olmuşdur. İrəvan qalası rus qoşunları tərəfindən 1804-cü il iyul ayının 2-dən etibarən mühasirəyə alınsa da təslim olmadı: "Şah, mərhum İbrahim xanla Rusiya sərdarı arasında dostluq əlaqəsinin olmasını və elçilərin gedib-gəlişini eşitdi- yinə görə İrəvandan qayıtdığı zaman Əbülfət xana beş min nəfərlik qoşun verib, atasına yardım və kömək göstərmək adı ilə Qarabağa İbrahim xanın yanına göndərdi və tapşırdı ki, Məhəmmədhəsən ağanı bir neçə Qarabağ bəyzadələri ilə Fətəli şahın hüzuruna göndərsin, Əbülfət xan İbrahim xanın həyatının axırına qədər vəkil sifətilə Qarabağda qalsın və Əbülfət xandan icazəsiz və məsləhətsiz heç bir iş görməsin" 2 . Fətəli şahın təklifinin mahiyyəti aydın idi. O, İbrahimxəlil xanın suverenliyini pozmaq istəyir, özünün tabeçiliyinə almağa cəhd göstərirdi. Qarabağ xanlığı yaranandan beri ilk dəfə idi ki, İbrahimxəlil xana belə bir təlıqiranə təklif edilirdi. Bu səbəbdən İbrahim xan Fətəli şahdan incidi. Mirzə Camal yazır: "Mərhum İbrahim xan Fətəli şahın belə təkliflərindən inciyib, Əbülfət xana ağır cavablar verərək, yazdı ki, Qarabağ torpağına girmədən geri qayıtsın. Əbülfət xan möhtərəm atasının sözünə baxmayıb, İbrahim xan və Məhəmmədhəsən xan Dizaq mahalının Tuğ kəndində olduqlarından, Qızılbaş qoşununu götürüb, o tərəfdəki dağların qoçaq tüfəngçilərini, özünün işgüzar nökərlərini və başqalarını toplayıb tam bir surət və böyük izdihamla mərhum İbrahim xanın və öz böyük qardaşı Məhəmmədhəsən ağanın hüzuruna gəldi. Hamin gecə Mehdiqulu xan da gəlib çatdı. Səhər Əbülfət xan böyük dəstə ilə Tuğ kəndinə hücum etdi. Mərhum xanın və oğlanlarının yanında olan qoçaq tüfəngçilər və adlı-sanlı atlılar hücuma keçərək Qızılbaş qoşununu məğlub edib, düşmən ordusunun bütün at və heyvanını qarət etdilər. Düşməndən çoxlu əsir düşən və ölən oldu. Əbülfət xan Arazın o tayına qaçdı" 3 . Anası erməni qızı 1 Sisianovun 1804-cü il 2 iyulda Rusiya qoşunlarının vəziyyoti barədə məktubu Bax: AKAK, II cild, sənəd 1168, səh.810. 2 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.151. 3 Yenə orada, səh. 150. 235 olan Əbülfət xan həm Fətəli şaha, həm də erməni məliklərinə xidmət göstərərək, İbrahimxəlil xan əleyhinə fəal mübarizə aparırdı. Fətəli şah Əbülfət xanın məşhur Tuğ döyüşündə biabırcasına məğlub olmasından təşvişə düşdü. O, hər vasitə ilə İbrahimxəlil xanla Sisianov arasmda və ümumən onun Rusiya ilə dostlaşmasına mane olmağa çalışırdı. Bu məqsədlə Fətəli şah yeni diplomatik manevrə əl atdı. O, "... iki-üç nəfər xanı elçi adı ilə İbrahim xanın yanına göndərdi, Əbülfət xanı isə danlayıb, məzəmmət etdi. Kərim xan, Rəhim xan və Abdulla xandan ibarət olan bu elçiləri mülayim və şəfqətli sözlər, möhkəm təəhhüdlər və qəliz andlarla dolu fərmanla İbrahimxəlil xanın yanına göndərib söz verdi ki, bütün Qaradağ mahalını şah xəzinəsinə çatmalı olan mədaxili ilə birlikdə əbədi olaraq mərhum İbrahim xan nəslinə verəcəkdir, övladlarından iki nəfərini də Şuşa qalasına İbrahim xanın yanına girov göndərəcəkdir. Müqabilində İbrahim xan Şuşa qalasının üç ağaclığında Tifiis və Gəncə yolunun üstündə olan Əsgəranın hər iki qalasını (Qızılbaş) qoşununa təhvil verməlidir. Rus qoşununun qabağını kəsmək üçün hər iki qala möhkəmləndirilib içərisində qoşun saxlanmalıdır. Habelə qalanın bir ağaclığında olan çay, Şuşa qalasının üç verstliyindəki səngərlə birlikdə Qızılbaş qoşununun ixtiyarına verilməlidir..." 1 . Hələ bunlar az imiş kimi, Şahbulaq qalasının da Fətəli şaha verilməsi tələb olunurdu. Fətəli şah Qarabağda yerləşəcək bütöv bir ordunu pulla satın alınan ərzaqla təchiz etməyə söz verirdi. İbrahimxəlil xan Fətəli şahın təkliflərinə heç bir məhəl qoymadı. Onun qızı Ağabəyim ağa şahın hərəmi olmasına, oğlu Əbülfət xanın nüfuzlu mövqe tutmasına rəğmən İbrahimxəlil xan müdriklik və tarixi şəraitlə hesablaşmağı zəruri saydı. O, Tiflisə general Sisianovun yanına nümayəndə göndərərək onunla görüşmək və Rusiyaya itaət şərtlərini müəyyənləşdirməyi təklif etdi. Sisianov İbrahim xanın elçilərini "hörmət və ənamla geri qaytarıb" onunla 1805-ci ilin yazında görüşəcəyini bildirdi. Əhməd bəy Cavanşir yazır: "Bu hadisədən sonra Məhəmmədhəsən ağa öz tərəfdarları ilə birlikdə qəti qələbə çaldı. Onun təkidi ilə bir neçə nəfər adlı- sanlı bəy xanın admdan knyaz Sisianova məktub apardılar. Həmin məktubda xan iranlıların pis niyyətlərindən şikayətlənib, rus imperatorunun təbəəliyinə daxil olmaq haqqında özünün əyanları və təbəələrinin qəti arzusunu bildirdi. Məktubun cavabını bir nəfər qərargah zabiti gətirdi; həmin cavabda müqavilə bağlanmasının vaxtı və yeri haqqında əvvəlcədən razılığa gəlmək təklif edilirdi. Beləliklə, 1805-ci ilin mayında, xanlığın sərhədində, Kürəkçay sahilindəki düşərgədə (Yelizavetpolun 20 verstliyində) knyaz Sisianov Qarabağ xanlığının rus imperatoruna sədaqəti haqqında andını qəbul etdi..." 2 . 1 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.151. 2 Yenə orada, səh.206. 236 Sisianovla İbrahim Xəlil xanın 1805-ci ilin mayında Gəncə yaxınlığındakı məşhur görüşü başlandı. İbrahim Xəlil xanın Rusiya təbəəliyinə keçməsi haqqındakı traktat 1805-ci il may ayının 14-də, Səlim xanın isə Rusiya ilə bağladığı traktat həmin il may ayının 21-də imzalanmışdır 1 . Mirzə Camal traktatın bağlanması şəraitini belə qələmə alır: "Kürəkçayın qırağında bir neçə gün bayram, şənlik və qonaqlıq oldu. Sonra traktat və əhdnamə yazıldı. İbrahim xan və Şəki hakimi Səlim xan ona möhür basdılar, böyük sərdar isə ona qol çəkdi. Bir-birinə böyük hörmət ve ehtiram göstərdikdən sonra geri qayıtdılar. Şərtə görə, Məhəmmədhəsən ağanın ikinci oğlu Tiflisdə girov qalmalı idi. Mərhum İbrahim xanın xahişinə görə bir dəstə rus qoşunu topxana ilə həmişə Şuşa qalasında xanın yanında qalmalı idi. Həmin yığıncaqda İbrahim xana və Səlim xana general-leytenanthq, mərhum Məhəmmədhəsən ağaya və Mehdiqulu xana general-mayorluq, mərhum Xanlar ağaya isə polkovniklik rütbəsi verilməsi haqqında sərdarın vasitəçiliyi ilə padşaha ərizə yazıldı. Dörd aydan sonra bu iltifat və daimiməvacibli dərəcələrin verilməsi haqqında fərman gəlib çatdı" 2 . Kürəkçay müqaviləsi (may 1805) İran şahlığının qəzəbinə səbəb oldu. Fətəli şah bu müqaviləni pozmaq və böyük strateji əhəmiyyəti olan Şuşa qalasını, Əsgəran və Şahbulaq qalalarını almaq məqsədilə son dərəcə ciddi hazırlığa başladı. Kürəkçaydan qayıdarkən İbrahimxəlil xanla Lisaneviçin hərbi dəstəsi də gəlmişdi. Lisaneviçin hərbi bölməsi və topxanası hələlik Şuşanın 10 kilometrliyində olan Xan bağında yerləşdirilmişdi. Bu zaman İran hərbi qüvvələrinin Araz sahillərinə yaxınlaşdığı xəbəri gəldi. İranlılarla müharibə aparmaq üçün Məhəmməd Həsən ağanın rəhbərlik etdiyi Qarabağ süvariləri göndərildi. Mayor Lisaneviçin hərbi hissələri də Məhəmmədhəsən ağaya kömək edirdilər. İran qoşunu ilə Qarabağ döyüşçüləri arasında müharibə Cəbrayıl qəsəbəsi yanında baş verdi. Məhəmmədhəsən ağa İran qüvvələrinin güclü olduğunu nəzərə alaraq Şuşanın müdafiəsi məqsədilə qalaya qayıtdı. Qızılbaş qoşunu Şuşanın dörd ağaclığında olan Ağoğlana girdi. Beş minə yaxm İran qoşunu Əsgəran qalasını almaq üçün onu mühasirə etdi. Mayor Lisaneviç vəziyyət barədə Sisianova təcili çaparlar vasitəsilə xəbər verib kömək istəmişdi. Bu zaman İran vəliəhdi naibüssəltənə Abbas Mirzə yeni qüvvələrlə Çanaxçı kəndinə yaxınlaşıb hərbi düşərgə qurdu... "...Şah özü Qarabağın Təxti-tavus adlı yerinə və naibüssəltənə də Ağoğlan və Çanaxçı yolundan Əsgəranın aşağısına gəldi. Naibüssəltənə Gəncədən bir dəstə soldatla Şuşaya gedən polkovnik Karyagin ilə döyüşə başladı. Polkovnik qayıdıb Şahbulaq yanında olan Tərnəküt qalasına gəldi..." 3 . 1 AKAK, II cild, sənəd 1436, 1437, səh.700. 2 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.152. 3 A.Bakıxanov. "Gülüstani-İrəm", Bakı, 1951, səh.195. 237 Göründüyü kimi, 1805-ci ildə naibüssəltənə Abbas Mirzənin və sonra ona köməyə gələn Fətəli şahın müharibə yolu ilə Kürəkçay əhdnaməsini pozmaq səyləri boşa çıxdı. Sisianov tərəfindən göndərilən rus hərbi qüvvələri polkovnik Karyagin və polkovnik Kotlyarevskinin komandası altında Qarabağ xanlığının köməyinə gəldi. Həmin döyüşün təfsilatını Mirzə Camal belə təsvir edir: "Polkovnik Karyagin və podpolkovnik Kotlyarevski böyük sərdarın əmrinə görə qoşun və topxana ilə Şahbulaq qalasının yaxınlığına çatdılar. Naibüssəltənə Çanaxçıdan köçüb, polkovnik Karyaginin üstünə getdi. Bunlar vuruşa-vuruşa Əsgəranın yaxınlığına çatdılaf. Qızılbaş qoşunu hər yeri, bütün yolları və Əsgəran qalasını tutub möhkəmləndirdiyinə görə qoşunun və topların hərəkəti çətinliyə düşdü. Buna görə bir dəstə rus qoşunu orada səngərə girib, on bir gün ərzində, gecə-gündüz bütün Qızılbaş qoşunu ilə vuruşdu. Bundan başqa rus qoşununun səngəri sudan da uzaq idi. On bir gündən sonra polkovnikin (Karyaginin və Kotlyarevskinin) yaralandığına və rus qoşununun yarısının davada tələf olduğuna və yaralandığına baxmayaraq, üç yüzə yaxın soldat bütün topları götürüb, Vanya yüzbaşının bələdçiliyi ilə Şahbulağa qayıtdılar..." 1 . 1805-ci ilin sonu 1806-cı ilin əvvəllərində Rusiya - İran müharibəsi daha geniş miqyas aldı. Əvvəlcə bu müharibə Qarabağı Rusiya himayəsindən çıxarmaq məqsədi daşıyırdı. Bu səbəbdən İran hərbi qüvvələri Qarabağ ərazisində cəmləşdirilmişdi. Mirzə Camal Qarabağ uğrunda Rusiya - İran müharibəsindən sonra Sisianovun həyata keçirdiyi başqa tədbirlərdən söz açaraq yazır: "Həmin ilin (1805-ci il - N.A.) qış fəslində (knyaz) böyük Rusiya dövlətinin qoşunu ilə Kürdən keçib, Şirvan, Bakı, Quba və Dərbəndi tutmaq üçün Şəkiyə tərəf hərəkət etdi. Böyük Rusiya dövlətinə səmimiyyət bəsləyən İbrahim xan öz istəkli oğlu Mehdiqulu ağanı Qarabağ qoşunu və bir neçə bəyzadə ilə birlikdə padşah əsgərləri sırasına, tapşırılan vəzifələri yerinə yetirmək üçün sərdarın hüzuruna göndərdi. Böyük (Rusiya) dövləti itaəti altında olan Şəki hakimi Səlim xan sərdarı lazım olan tədarükat və layiqli peşkəşlərlə Şəki vilayəti sərhədindən götürüb Şirvan vilayəti sərhədinə çatdırdı. Öz dövlətinə, gücünə və ölkənin çətin yollarına qürrələnən Mustafa xan bir neçə gün sərdara qürurla cavablar yazaraq itaətdən boyun qaçırtdı. Lakin qüdrətli rus əsgərləri, Qarabağ və Şəki qoşunu qarşısında müqavimət göstərə bilməyəcəyini və Qarabağ qoşununun fürsət tapıb Şirvan kəndlərinə əl uzatdığını gördükdə o, Mehdiqulu xanla Səlim xanın göstərişi ilə itaət edəcəyinə yalandan söz verdi. İbrahim xan və Səlim xan kimi müqavilə və əhdnamə yazıb, üzdə Rusiya dövlətinin itaəti altına girdi" 2 . 1 B ax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh. 153. 2 Yenə orada, səh.155. 238 Mirzə Camal Sisianovun Bakı üzərinə yürüşü dövründə Qarabağda baş verən hadisələri və onun siyasi-ictimai həyata təsirini də qələmə almışdır: "Böyük sərdar Şirvandan gəlib Bakı tərəfə hərəkət etdi. Bu zaman mərhum İbrahim xanın xəstə olan böyük oğlu general-mayor Məhəmmədhəsən ağa Allah rəhmətinə getdi. Bu kədər gətirən hadisədən Qarabağ vilayətini qəm və pərişanlıq basdı. Ürəkdə rus dövlətinə itaət etməyə razı olmayan bir para adamlar Məhəmmədhəsən ağanın vəfatından, Mehdiqulu ağanın vilayətdən uzaqlaşmasından, mərhum İbrahim xanın xəstəliyi, yaşının çoxluğu və qüvvəsinin azlığından istifadə edərək müqavilə və əhdnamənin əksinə olan işlər görməyə başladılar. Buna görə böyük sərdar Mehdiqulu xanı Qarabağ qoşunu ilə birlikdə geri göndərməyi məsləhət bilərək, onu böyük ehtiram, izzət, layiqli ənam və xoş xəbərlər ümidi ilə Qarabağa qaytardı. Mərhum general-mayor Məhəmməd Həsən ağaya xüsusi səmimiyyəti və məhəbbəti olduğundan hörmətli cənab polkovnik Cəfərqulu ağaya sevgi və ehtiramını andıran məktub yazıb, mərhum Məhəmmədhəsən ağanın vəfatından son dərəcə təəssüfləndiyini, ona məhəbbət bəsləyib, qeydinə qalmağa hazır olduğunu bildirdi. General-mayor Mehdiqulu xan Qarabağ qoşunu və bəyzadələri ilə möhtərəm atasının hüzuruna gəlib, böyük sərdarın məhəbbətli və ümidverici sözlərini söylədi, fəsadlıq törədən bəzi şəxslərin qarşısını almağa başlayıb, yüksək (rus) dövlətinin qanunlarının yerinə yetirilməsi uğrunda çalışırdı..." 1 . Mirzə Camal Cavanşir Bakıda Sisianovun öldürülməsinin Qarabağ xanlığında yaratdığı əhval-ruhiyyəni, xüsusilə İbrahim xana pis təsir etməsini də qələmə almışdır: "Bu zaman xəbər çatdı ki, Hüseynqulu xan və onun adamlarından alçaq və pis hərəkətlərin baş verə biləcəyini güman etməyən böyük sərdar, Bakı vilayətində iki nəfər bəyzadə ilə birlikdə (xanla) söhbət etməyə getmiş və bu zaman pusquda durmuş İbrahim bəy və iki nəfər başqa adam onu və yoldaşlarını güllə ilə yaralayıb öldürmüş və bununla da özlərini padşahın əsgərlərinə müxalif və düşmən olduqlarını bildirmişlər. Bu xəbərdən İbrahim xan, övladı və vilayət əhli kədərlənib pərişan oldular. Çünki bunlar hələ Rusiya dövlətinin qayda-qanunlarından xəbərdar deyildilər. Fikirləri İrana gedirdi. Çünki orada belə bir böyük sərdar vəfat etsə idi, qoşunun və vilayətin işlərində böyük pozğunluq əmələ gələrdi. Əksinə, düşmənlə müharibədə rus dövlətinin neçə sərdarı və sərkərdəsi öldürülsə belə, ondan yüksək dövlətin möhkəm qayda-qanunlarına heç bir xələl dəyməz və ölkədə heç bir iğtişaş baş verməz. Sərdar Sisianov vəfat etdikdən sonra general Nesvetayev Tiflis şəhərində qoşunu və vilayəti idarə etməyə məşğul oldu. Mərhum İbrahim xanın adamı (elçisi) məhəbbət və səmimiyyət andıran məktublarla generalın yanına getdi. Hər cəhətdən xatircəmlik əldə edildi". 1 B ax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.155. 239 Mirzə Camal 1806-cı ildə Rusiya - İran müharibəsinin yenidən başlanması ərəfəsində İbrahim Xəlil xanın öldürülməsini də qələmə almış, Qarabağ xanlığı uğrunda İran və Rusiyanın apardığı mübarizənin bəzi cəhətlərini işıqlandırmış- dır: "Həmin il, yəni 1806-cı ilin yaz fəslində Qızılbaş qoşunu Qarabağ torpağına yenidən hücuma keçməyə başladı. Gizlincə adamlar göndərib, mərhum İbrahim xana yenidən vədə və ümidlər verməyə davam etdilər. Elə qüdrətli düşmənin qabağını almaq üçün Qarabağda mayor Lisaneviç və yeger dəstəsindən başqa qoşun olmadığından və məhsul vaxtı gəlib çatdığından İbrahim xan Qarabağ elləri və kəndlərinin ayaq altında dağıdılmaması üçün qızılbaşlarla xoşluqla rəftar etməyə başladı. O hər bir iş barəsində mayorla məsləhətləşirdi. Mayor isə yüksək rus dövləti qoşununun tezliklə gəlib çatacağını İbrahim xana vəd edirdi: həqiqətdə isə (rus) qoşunu çox yubandı. Qızılbaşlar və onların qoşunu qalanın iki ağaclığına çatmışdı. Mərhum İbrahim xan evini və köçünü Xan bağından köçürüb, qalanın yaxınlığına gətirdi. Dələduzların bir neçəsi mayora nə isə danışdılar. Gecə mayor bir dəstə qoşunla İbrahim xanın yaşadığı mənzilə getdi. Hökmü dəyişilməz olan fələkin qəzasından mərhum İbrahim xan bir neçə nəfər əhli-əyalı və yaxın adamı ilə orada öldürüldü" 1 . İbrahim Xəlil xanın ölçülüb biçilmədən, gizli donoslar nəticəsində öldürülməsi xalqın böyük narazılığına səbəb olmuşdu. Onun öldürülməsi haqqında çoxlu şikayətlər bürokratik quruluşda uzun müddət ləngidilmiş, nəticəsiz qalmış, hətta həmin hadisədən sonra mayor Lisaneviç general rütbəsinə yüksəldilmişdi. Buna baxmayaraq Mirzə Camal yazır ki, İbrahim xanın xələfləri onun ölümündən sonra Şuşada və bütün Qarabağda sabitliyi, Rusiya ilə bağlanmış Kürəkçay əhdnaməsini saxlamağa müvəffəq oldular: "General-mayor Mehdiqulu xan və polkovnik Cəfərqulu ağa qalanın içində idilər. Onlardan yüksək (rus) dövlətinə bəslədikləri səmimiyyət qaydalarını poza biləcək heç bir hərəkət baş vermədi" 2 . 1806-cı ilin iyul ayında Xonaşen (hazırkı Martuni qesəbəsi) ətrafında Qarabağ və rus hərbi qüvvələrinin Abbas Mirzəyə qarşı müharibəsi başlandı: "Naibüssəltənə öz qoşunu ilə köçüb müharibəyə gəldi. Xonaşen mənzilinin yaxınlığında iki qoşun üz-üzə dayandı. Müharibə odu alovlandı. Mehdiqulu xan, adamları və Qarabağ qoşunu ilə daim yol göstərir, kömək edir, döyüş zamanı isə Qızılbaş qoşununu məğlub etmək uğrunda bilavasitə çalışırdı. İyul ayının 15-də Xonaşen mənzilində yeddi saat davam edən döyüşdən sonra generalın tədbiri, Kotlyarevskinin mərdliyi və Mehdiqulu xanın köməyi ilə Qızılbaş qoşunu məğlub edildi. Qoşunun bir parası öldürüldü, bir parası əsir düşdü (qalanları isə Araza tərəf qaçdı). Kotlyarevski də yaralandı. Otuz nəfərə yaxın zabit və əsgər yaralandı və öldürüldü. 1 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.156. 2 Yenə orada, səh.157. 240 General qoşun götürüb (düşmənin ardınca) Qozlu çaya qədər getdi lakin onlardan əsər tapmadı. Naibüssəltənə ağır yükünü atıb qaçaraq, iki günün ərzində Qızılbaş qoşunu ilə Arazın o tayına keçdi 1 . Fətəli şah tərəfindən təhrik edilən və erməni məliklərinə satılan Əbülfət xan Qarabağda ciddi pozuculuq işi aparırdı. Onun bir məqsədi də Qarabağın əsas tayfalarını İrana aparmaq idi. Əbülfət xan bu sahədə təxribata başlasa da qarabağlılar onun qeyri-vətənpərvər hərəkətini pozurdular. İranlılar 1806-cı ilin payız və qış aylarında da Qarabağı işğal etmək üçün inadlı müharibə apardılar. Bu müharibələrdə Qarabağ əhalisi özünün Kürəkçay müqaviləsinə sədaqətini bir daha nümayiş etdirdi. Mirzə Camal "Qarabağ tarixi"ni 1806-cı ilin sonunda Mehdiqulu xanın hakimiyyətə gəlməsi ilə bitirir. O, Mehdiqulu xanın 1807-1822-ci illərdə davam etmiş hakimiyyətini təsvir etməməsi səbəbini qısaca olaraq belə əsaslandınr "Mehdiqulu xanın hakimiyyəti göstərilən tarixdən başlayaraq, 1822-ci ilin oktyabr ayına qədər davam etmişdir. Bunun təfsilatı yüksək dövlətin kargüzarları tərəfindən dəfələrlə qeyd edildiyinə görə sizə məlumdur və mənim ərz etməyimə ehtiyac yoxdur" 2 . 1807-1828-ci illərdə Qarabağ ərazisində baş verən hadisələr, xüsusilə Rusiya və İran dövlətləri arasında bağlanan Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrinə gətirib çıxaran hərbi-siyasi hadisələr Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"sində, Mirzə Yusif Nersesovun "Tarixi-safi" əsərlərində qələmə alınmışdır. Məlumdur ki, "Gülüstan" müqaviləsinə əsasən İrəvan və Naxçıvan müstəsna olmaqla bütün Zaqafqaziya ərazisi Rusiya tərkibinə daxil edildi. Ermənilər dəfələrlə vədlərinə xilaf çıxıb İrəvan qalasının ruslar tərəfindən alınmasına mane oldular. "Gülüstan" müqaviləsindən narazı qalan İran dövləti Rusiya ilə yeni müharibəyə hazırlaşdı. Müharibəyə hazırlıqda İrana Fransa və İngiltərə hökumətləri yaxından kömək edirdilər. Bu səbəbdən naibüssəltənə Abbas Mirzənin koman-dası altında böyük bir ordu artıq 1825-ci ildə müharibəyə hazır idi... "...1813-cü ilin baharında isə İran dövləti ruslar tərəfindən alınan ölkələri geri qaytarmaqdan naümid oldu. Rum (osmanlı) barışığı və Xorasanda baş verən iğtişaş nəticəsində, şah barışığa meyil göstərdi. Mirzə Əbdülhəsən xan Şirazi İran dövləti tərəfindən vəkil edildi. Sərdar Rtişşev də gəldi. Qarabağın Gülüstan adlı yerində hicri 1228 (1813)-ci ildə, təşrini- əvvəl (oktyabr) ayının 12-də, Rusiya ilə İran dövləti arasında əhdnamə bağlandı. Bu əhdnaməyə görə İran dövləti Gəncə, Qarabağ Talış, Şəki, Şirvan, Bakı, Quba, Dərbənd xanlıqlarını, bütün Dağıstanı, Gürcüstanı və ona həmhüdud olan ölkələri Rusiya dövlətinə tərk etdi. Onlar haqqında hər cür iddiadan əl çəkdi. Rusiya imperatoru da öhdəsinə aldı ki, şah hansı bir övladını vəliəhd təyin etsə, ona yardım göstərsin və hüququnu müdafiə etsin" 1 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.157. 2 Yenə orada, səh.158. 241 Mirzə Adıgözəl bəy "Türkmənçay" müqaviləsi (1828) ilə nəticələnən 1826- 1827-ci illər Rusiya - İran müharibəsini "Qarabağnamə"nin 12-ci fəslində qələmə almışdır. Həmin fəslə də müəllif maraqlı ad vermişdir: "Qızübaşların öz əhdlərini dübarə sındırıb əzəmətli dövlətə qarşı ədavət və inad göstərmələri haqqındadır". Burada "Qızılbaşların öz əhdlərini dübarə sındırıb əzəmətli dövlətə qarşı ədavəti" ifadəsində İranın "Gülüstan" müqaviləsi şərtlərini pozaraq Rusiyaya qarşı müharibəyə başlaması fikri nəzərdə tutulmuşdur. Həmin fəsli yazarkən Mirzə Adıgözəl bəy iştirakçısı olduğu bir sıra tarixi faktları nəzərə çatdırmış, bəzən xırda təfərrüatları da verməyə çalışmışdır. Bu dəfə də İran-Rusiya müharibəsi İran qoşunlarının böyük hissələrinin 1826-cı ilin iyununda Xudafərin köıpüsünü keçib Qarabağ ərazisinə daxil olması ilə başlanmışdı 1 . Qarabağın və ümumən Azərbaycanın dincliyi yenidən pozulub müharibə meydanına döndü. XIX əsrin I rübündə Azərbaycan ilə Rusiyanın birləşməsinə səbəb olan amilləri hər şeydən əvvəl biz ölkənin iqtisadi və ictimai həyatındakı gerilikdə və siyasi cəhətdən xanlıqlara parçalanmasında axtarmalıyıq. Bu konkret tarixi şəraiti yaxından görən İbrahimxəlil xan çox yaxşı bilirdi ki, yalnız Rusiya dövlətinin tərkibinə daxil olmaqla xarici düşmənlərin hücumundan və dözülməz daxili feodal müharibələrindən xilas olmaq mümkündür. Məlumdur ki, artıq 1822-ci ildən Qarabağ xanlığı ləğv edilmişdi. Bununla belə, Şuşanın müdafiəsini şuşalılar və onlara kömək edən rus hərbi hissələri həyata keçirirdilər. Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, 42-ci yeger polkunun komandiri polkovnik Reytt doqquz rotadan ibarət soldatla cəld Şuşaya gəldi. 1826-cı il iyulun 25-dən başlayaraq Şuşa qalası yenidən İran qoşunu tərəfindən mühasirə olundu. İran hərbi qüvvələri az sonra Şamxora qədər irəliləyə bilsələr də Şuşanı təslim edə bilmədilər. Mirzə Adıgözəl bəy 1826-1827-ci illər İran-Rusiya müharibəsində iranlıların məğlub olma səbəblərini təfsilatı ilə göstərir. O, yeni Qafqaz canişini Paskeviçin müharibəyə son qoymaq səylərini işıqlandırır. İrəvanın çox çətinliklə alınması rus qoşunlarının Arazı keçib Təbrizə qədər irəliləməsinə şərait yaradır 2 . General V.Mədədovun Türkmənçay müqaviləsi ərəfəsində Azərbaycan xanları ilə pis münasibəti, onlarla hesablaşmaması nəticəsində bir çox xanlar, o cümlədən Mehdiqulu xan İrana getmişdilər. Paskeviç tezliklə Mehdiqulu xanın öz yaxın adamları ilə Qarabağa qayıtmasına nail oldu. Mirzə Adıgözəl bəy yazır: "Bu əsnada, Darlagəzdə olan Qarabağ hakimi həmail sahibi general- mayor Mehdiqulu xana Paskeviç arasında gəliş-gediş oldu. Mehdiqulu xan İran 1 Bax: General-leytenant Velyaminovun çara 1826-cı il 30 iyul tarixdə göndərdiyi raport - AKAK, c. VI, h. II, sənəd 651, səh.367. 2 Bax: AKAK, c. VI, h. II, sənəd 698, səh.385. 242 dövlətindən üz çevirib bu işıqlı dövlətin itaətinə gəlmək istəyirdi. Knyaz Abxazov Pankratiyevlə müşavirə etdi. İki batalyon qoşun götürüb Mehdiqulu xanın yanına getdi. İki dövlətin sərhədində olan Ağ karvansarada görüşdülər. Knyaz onu xatircəm etdi. Ona qoşulan və tabe olan adamları köçürməklə məşğul oldu" 1 . Mehdiqulu xan 1827-ci ildə Qarabağa qayıtdıqdan sonra ömrünün sonuna- dək (1845) dinc şəraitdə yaşamış, öz mülklərini və təsərrüfatını idarə etmişdir. Mirzə Camal "Qarabağ tarixi" əsərinin sonunda "Mehdiqulu xanın varis və vəliəhd olmasının səbəbi" adlı əlavə bir fəsil də yazmışdır. Burada deyilir: "Mərhum İbrahim xan birinci dəfə Kürəkçay qırağında knyaz Sisianovla görüşdüyü zaman varislik və vəliəhdlik adı onun böyük oğlu mərhum Məhəm- mədhəsən ağaya verilmişdi. O zaman Məhəmmədhəsən ağanın ikinci oğlu girov adı ilə Sisianovun yanına göndərildi. General-mayor Məhəmmədhəsən ağa mərhum İbrahim xanın sağlığında öldüyündən xanın yerdə qalan oğlanları içərisində ən böyüyü general-mayor Mehdiqulu ağa idi. Buna görə mərhum İbrahim xanın öz sağlığında varislik və vəliəhdlik kağızı, xanın və Qarabağın başqa əyalının möhrü ilə Mehdiqulu ağaya verildi, xan və varis adlandırıldı. Bu səbəbə görə Lisaneviç, mərhum İbrahim xan öldükdən sonra general Nesvetayevin hüzuruna raport yazmış və ona əsasən 1807-ci ildə böyük imperator mərhum Aleksandr Pavloviçin fərmanı üzrə Mehdiqulu xana Qarabağın xanı adı, hakimiyyət bayrağı və cavahirə tutulmuş qılınc verildi..." 2 . Məhəmmədhosən ağanın oğlu Cəfərqulu ağa əmisi Mehdiqulu ağanın Qarabağa xan təyin edilməsindən narazı idi. O, əvvəllər Rusiyaya rəğbət bəsləməsinə baxmayaraq, bu dəfə ondan üz çevirməyə cəsarət etdi. A.Bakıxanov yazır: "1811 -ci ilin axırında, İrana tərəfdar olması qəti zənn edilən polkovnik Cəfərqulu ağa Məhəmmədhəsən ağa oğlu həbsə alınıb, ruslardan bir dəstə piyada və bir neçə kazakla Tiflisə göndərildi. Tərtər çaym- dan keçərkən, Cəfərqulu ağa atının cilovunu soldatın əlindən qapdı, özü ilə bərabər atın sağnsında oturan o biri soldatı suya salaraq, Cəbrayıllı elinin arasına qaçdı. Bu xəbər naibüssəltənəyə çatan kimi Qarabağa gəldi. Əmir xan Qacarı, Cəfərqulu ağa ilə Cəbrayıllı elini və Qarabağın sair elatını köçürməyə məcbur etdi. Özü isə Topxana və sərbazla Sultanbud səngəri üzərinə gəldi. Burada qarabağlı Mehdiqulu xanla bir rus batalyonu var idi. Bunları məğlub edib bir çoxunu öldürdü və sağ qalanlarını əsir aldı. Mehdiqulu xan isə qaçıb canını qurtardı. Əmir xan və Cəfərqulu ağa beş-altı min ailəni Arazdan keçirib, naibüssəltənə ilə birləşdilər. Naibüssəltənə Qarabağ elatını yerbəyer edib, Qaradağ kəndləri- nin hökumətini xanlıq ləqəbilə Cəfərqulu ağaya verdi. Özü də Təbrizə qayıtdı" 3 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsindən sonra Qarabağ bir müddət rus hərbi komendantlığı tərəfindən idarə olundu. 1 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.98. 2 Yenə orada, səh.166. 3 A.Bakıxanov. "Gülüstani-İrəm", Bakı, 1951, səh.202. 243 XIX əsrin 20-60-cı illərində Qarabağ Mərkəzi Şamaxı şəhəri olan Şamaxı quberniyası tərkibinə verilmişdi. 1868-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qələbə çaldığı 1920-ci ilə qədər Qarabağ, mərkəzi Gəncə şəhəri olan Yelizavetpol quberniyası tərkibində olmuşdur. Yaxın tarixi keçmişdə, yəni 1501-ci ildən başlayaraq Qarabağ Azərbaycan ərazisində mühüm inzibati ərazi olaraq əvvəl Qarabağ bəylərbəyiliyi (1501-1747), sonra Qarabağ xanlığı (1747- 1822), XIX əsrin əvvəlindən isə yuxarıda qeyd olunan rus ərazi-inzibati bölgüsündə zəmanəmizə qədər öz Azərbaycan varlığını saxlamışdır. Əsrlər boyunca İrəvan xanlığı fars və Azərbaycan feodallarının, Türkmənçay müqaviləsindən (1822), sonra isə (1920-ci ilədək) çar general-qubernatorlarının idarəsində idi... * * * Qarabağ xanlığı (1747-1822) Pənahəli xan və İbrahimxəlil xanın haki- miyyətləri dövründə (1747-1806) öz suverenliyini saxlaya bilən Azərbaycan feodal dövləti idi. Onun paytaxtı Şuşa şəhəri yarım əsrdən çox Zaqafqaziyanın xarici istilalardan mühafizəsində əsas dayaq mərkəzi olmuşdur. Qarabağ xanlığının daxili və xarici siyasətinə qarşı Qarabağ Xəmsə məliklərinin çoxu müxalifətdə olmuş və ağır müharibələrdə düşmən tərəfə keçmişlər. Eyni zamanda, Xəmsə məlikləri Qarabağın iqtisadi həyatında da əhəmiyyətli rol oynamamışdır. Qarabağ xanlığının Rusiya tərkibinə daxil olmasını təsdiq edən Kürəkçay (1805), Gülüstan (1813), Türkmənçay (1828) müqavilələrindən sonra Qarabağda ermənilərin sayı mühacirət hesabına artdı. Buna Zaqafqaziyada hakimlik edənlərin xristian dininə mənsub olmaları da şərait yaradırdı. Xaçatur Abovyan "Ermənistan yaraları"nın sağalmasınım başlanğıcını məhz Zaqafqaziyada çar Rusiyasının hakimiyyəti ilə əlaqələndirirdi. Zaqafqaziyaya ermənilərin axmı yazıçıya bu fikri söyləməyə imkan verirdi. 1804-1813 və 1826-1828-ci illər Rusiya-İran müharibəsinin gedişində və onlardan sonra ermənilərin Zaqafqaziyaya, o cümlədən Qarabağa kütləvi surətdə köçməsi başlanır... "...Biz 1828-ci ildən 1830-cu ilədək Zaqafqaziyaya 40 mindən çox fars, 84 min türk ermənisi köçürmüşük. Onları erməni əhalisinin az olduğu Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarındakı ən yaxşı dövlət torpaqlarında yerləşdirmişik. Bu məqsədlə 200 min desyatin dövlət torpağı ayrılmış, müsəlmanlardan 2 milyon manatlıqdan çox torpaq satın alınmışdır. Bu ermənilər Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissəsində və Göyçə (İndi Sevan - N.A.) gölünün sahillərində yerləşdirilmişlər. Köçənlərin sayı rəsmi məlumata görə 124 min olmasına baxmayaraq, əslində onların sayı 200 mini keçmişdir 1 . 1 Н.Н.Шавров. Новая угроза русскому делу в Закавказье: Предстоящая распродажа Мугани инородцам. СПБ, 1911, 8ЭП.59-60. 244 Torpaqların köçənlərə verilməsi yerli azərbaycanlıları narahat etməyə bilməzdi. Bu hadisələrin şahidi, məşhur rus diplomatı və şairi A.S.Qriboyedov yazmışdır: "Biz onunla (knyaz Arqutinski ilə -N.A.) həmçinin müsəlmanların ağırlaşmış vəziyyətləri ilə necə barışdırmaq, ermənilərin onların torpaqlarını həmişəlik tutmayacaqlarına inandırmaq barədə də fikir mübadiləsi aparırdıq 1 . Ermənilərin Zaqafqaziyaya, o cümlədən Qarabağa köçürülməsi sonrakı illərdə də davam etdirilmiş və böyük vüsət almışdı: "...köçənlər içərisində çoxluq ermənilərə məxsusdur. Belə ki, hazırda Zaqafqaziyada yaşayan 1 milyon 300 min nəfərin 1 milyondan çoxu yerli sakinlərə mənsub deyil və bizim tərəfimizdən köçürülmüşdür. Son 13 ildə köçürülən ermənilərin sayının çoxluğu aşağıdakı müqayisədən aydın görünür: 1896-cı ildə general-adyutant Şeremetyev Zaqafqaziyada yaşayan ermənilərin sayının 900 minə yaxın olduğunu, 1908-ci ildə isə 1 milyon 300 minə çatdığını qeyd edir. Başqa sözlə, bu müddət ərzində onların sayı 400 min nəfər artıb 2 . Qarabağ xanlığı Rusiyaya birləşərkən - 14 may 1805-ci ildə regionda ermənilər əhalinin cəmi beşdə birini təşkil edirdilər. 1823-cü ildə çar məmurlarının tərəfindən tərtib edilmiş "Qarabağ əyalətinin təsviri"ndə verilən məlu-matlara görə "...Qarabağ xanlığında 90 min əhali, 1 şəhər, 600 kənd (onların 150-si erməni kəndidir) olmuşdur. Şuşada təxminən 1948 azərbaycanlı, 474 erməni ailəsi yaşayırmış. Kəndlərdə bu rəqəmlər müvafiq surətdə belə imiş: 12.902 və 4.331". Köçürmə Qarabağın dağlıq hissəsində milli tərkibin dəyişilməsinə səbəb oldu. Belə ki, XIX əsrin 80-ci illərinin sonunda Şuşa qəzasında (indiki Dağlıq Qarabağın təxminən bütün ərazisi onun tərkibinə daxil idi -N.A.) ermənilərin sayı əhalinin artıq 58 faizini təşkil edirdi 3 . Gətirilən rəqəmlər bu gün Dağlıq Qarabağ ərazisində ermənilərin nə üçün çox olduğunu sübut etmək üçün kifayətdir. Türkmənçay müqaviləsinə qədər Şuşa şəhərinin yerləşdiyi dağın yuxarısı şəhər təsərrüfatı məqsədilə istifadə olunurdu. Lakin XIX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq Şuşa şəhərinin yuxarı-hündür hissəsində sürətlə erməni məhəllələri salındı. Şuşada komendantlıq illərində yeganə rus kilsəsi şəhərin bazarbaşı adlanan hissəsində tikilmişdi. Rus hərbi işçilərinə xidmət edən bu kilsə sovet dövründə 30 ildən artıq şəhər klubu kimi istifadə olunmuşdu. XIX əsrin II yarısında Şuşada erməni kilsələri meydana gəldi. Çox qəribədir ki, bu kilsələr erməni Qriqoryan kilsələri kimi qotik üslubda deyil, qədim alban kilsələri memarlığı üslubunda tikilmişdir. Əgər XVIII əsrdə Qarabağ öz iqtisadi və hərbi gücü ilə Zaqafqaziyada aparıcı rol oynayırdısa, XIX əsrdə Qarabağ ədəbiyyatı və incəsənəti bütün 1 А.С.Грибоедов. Соч. в 2-х томах, т. 2, М., 1971, səh..341.. 2 N.N.Şavrov. Göstərilən əsəri, səh.59-61. 3 Bax: Кавказский календарь на 1896 г., стр. 48-61. 245 Zaqafqaziya xalqlarının qəlbini fəth etmişdi. Qarabağda doğulan və tərbiyətəhsil alan Q.Zakir, Aşıq Pəri, M.M.Nəvvab, X.Natəvan, C.Qaryağdıoğlu, Ü.Hacıbəyov, H.Vəzirov, Ə.Ağayev, Ə.Haqverdiyev, Y.V.Çəmənzəminli, F.Köçərli və onlarca başqaları mədəniyyət tariximizdə parlaq səhifələrdir. Bizim günlərdə Şuşanı erməni mədəniyyəti mərkəzi adlandıran ekstre- mistlər faktik olaraq Qarabağda ədəbi-mədəni hadisə sayıla bilən bir nəfər belə erməni yazıçısının adını çəkə bilməzlər. Şimali Azərbaycan Türkmənçay müqaviləsindən sonra (1828) Rusiyanın inzibati-ərazi bölgüsünə daxil edildi. Qarabağ xanlığı ərazisi əvvəlcə Şamaxı, sonra Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl, Zəngəzur, bir qismi isə Cavad uyezdlərinə daxil olmuşdu. Böyük Oktyabr sosialist inqilabının qələbəsinə qədər Qarabağın inzibati-ərazi bölgüsü bu şəkildə idi. İki ilə yaxın davam edən, müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika "Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti" dövründə də ərazidə dəyişiklik edilməmişdir. Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonrakı illərdə (1920-1923) sabiq Qarabağ xanlığı və Yelizavetpol quberniyasının inzibati- ərazi bölgü-sündə bir sıra ciddi dəyişikliklər edilmişdir. O cümlədən sabiqdə əsrlər boyu Qarabağ bəylərbəyiliyi və xanlığı ərazisi olan Zəngəzur mahalı (o cümlədən Mehri, Qapan (indiki Qafan - N.A.), Gorus və başqa ərazilər) Ermənistan SSR-ə verildi. Tarixdə ilk dəfə olaraq Qarabağın dağlıq hissəsində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti təşkil olundu (1923). Şuşa şəhərinin köməkçi hərbi və təsərrüfat qəsəbəsi olan Xan kəndi DQMV-nin mərkəzi elan olundu və bu qəsəbə Stepanakert şəhəri adlandırıldı. 10-dan artıq dağıdıcı müharibəyə sinə gərmiş, dörd yüzə qədər memarlıq abidəsi olan Şuşa şəhəri 1923-cü ildən sonra ikinci plana, Xan kəndi birinci plana keçdi... 1920-ci ildə 50 mindən çox əhalisi olan Şuşa şəhərinin hazırda 13 min, cəmi 1500 nəfərə yaxın əhalisi olan Xan kəndinin hazırda 50 minə yaxın əhalisi vardır. Bu tarixi ədalətsizlik, əhalinin tərkibini süni yollarla azaldıb-artırmaq 1988-ci ilin fevralından başlayaraq Dağlıq Qarabağ hadisələri adlanan hərc-mərcliyə gətirib çıxardı... Bu hadisələrin mahiyyətində ise yeganə bəhanə Dağlıq Qarabağda erməni əhalisinin azərbaycanlılara nisbətən sayca çoxluğudur. Axı başqa inkarolunmaz - tarixi dəlillər də var: Qarabağ birdir; onun dağı da var, aram da. Hazırda Qarabağda milyon nəfərdən çox əhali yaşayır ki, onun yalnız onda bir hissəsi ermənilərdir. Digər tərəfdən Qarabağ tarixin heç bir mərhələsində Ermənistan torpağı olmamışdır. Nazim Axundov 246 MÜNDƏRİCAT Tərtibçidən………………………………………………………………….5 Mirzə Rəhim Fəna Tarixi-cədidi-Qarabağ (Ön söz N.Axundovun, transliterasiya A.Ramazanovundur)……… ……....7 Baharlı Əhvalati-Qarabağ (Ön söz və transliterasiya N.Axundovundur)..…………………………….31 Həsən İxfa Əlizadə Şuşa şəhərinin tarixi (Ön söz, transliterasiya N.Axundovundur) ………………………………..75 Həsənəli Qaradaği Qarabağ vilayətinin qədim və cədid keyfiyyət və övzaları, Pənah xan, İbrahim xan və Mehdiqulu xan əyyami-hökumətlərinin əksər vəqaye və hekayətləri (Ön söz, transliterasiyası N.Axundovundur)…………………………..…121 Abbasqulu ağa Bakıxanov Gülüstani-İrəm. V fəsil…………………………………………………...131 Son söz…………………………………………………………………...174 247 Buraxılışa məsul: Əziz Güləliyev Texniki redaktor: Rövşən Ağayev Tərtibatçı-rəssam: Nərgiz Əliyeva Kompyuter səhifələyicisi: Aslan Almasov Korrektorlar: Elnaz Xəlilqızı Tutu Məmmədova Yığılmağa verilmişdir 25.07.2006. Çapa imzalanmışdır 14.12.2006. Formatı 60x90 V16. Fiziki çap vərəqi 15,5. Ofset çap üsulu. Tirajı 25000. Sifariş 191. DÜST 5773-90, DÜST 4.482-87 Tel/Fax:447 75 04.Tel.:447 75 05 Kitab "CBS-PP" MMC mətbəəsində çap olunmuşdur. Bakı, Şərifzadə küçəsi, 3. 248 Yüklə 1,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|