ADĠLƏ NƏZƏrova

 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
13 
əsas reallığının təsirdən, iş və fəaliyyətlərdən ibarət olduğunu önə 
sürən nəzəriyyə yaxud dünyagörüşü tərzidir. Aktivizm kəlməsinin 
kökü  act-dir.  İzm  prefiksi  sufiksi  isə  nəzəriyyələrin  və  müddəa-
ların sonuna artırılan şəkilçidir.  
AKTUAL [alm. Aktuell; fr. Actual; osm. tr. bilfiil; tr. Güncel; 
ər.  ٌّ ًٍعف]  -  içərisində  olduğumuz  zaman  kəsiyi  üçün  bir  mənası, 
əhəmiyyəti  olan,  danışılan  anda  ortaya  çıxan,  yaxud  da  var  olan 
deməkdir. Sözün kökünə hərəkətin tərzini bildir – al şəkilçisi artı-
rılmışdır.  Aktual  sözü  dilimizdə  müxtəlif  anlamlarda  işlənmək-
dədir. Belə ki, hər hansı  bir hal və hərəkətin,  yaxud şeyin lazım-
lılıq, vaciblik dərəcəsini bildirmək üçün işlədilir. Yaxud da həqiqi 
olan, təsirli olan və ya ola bilən vəziyyətdə olmaq deməkdir.  
AKTUALLAġDIRMA [alm. Aktualiserung; fr. Actualisation; 
ing.  Actualizing;  lat.  Actualis  –  fəal,  təsirli]  –  anlam  olaraq 
varlığın  dəyişkənliyini  bildirən  məfhumdur.  Bu  dəyişkənlik 
əsasən  var  olan  şeyin  zərurətini  üzə  çıxartmaqdan  ötrü  istifadə 
edilir.  
AQNOZĠA [alm = fr. Agnosie; ing. Agnosia; osm. tr. fıkdan-i 
marifet-i  hissiyye;  ər. 
حُغح
 
حفشؼي
 
ٌاذمف
]  –  hiss  orqanlarında  hər 
hansı bir pozğunluq, yaxud, əksiklik olmamasına rəğmən idrakın 
olmaması,  pozulması.  Kəlmə  yunan  dilindən  digər  dillərə 
keçmişdir. Hərfi mənada bilinməyən, məlum olmayan deməkdir. 
Sokrata  görə  aqnozia  fəlsəfədə  sualları  cavablamaq  üçün  əsas 
istinadgahın  olmaması,  yaxud  hardan  başlayacağını  bilməməyə 
deyilir.  Söz  mənşəcə  yunan  sözüdür.  Bizim  dilimizə  isə  rus  – 
avropa kanalı vasitəsilə transfer edilmişdir.  

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
14 
AQNOSTĠSĠZM  [alm. Agnostizismus;  fr. Agnosticisme;  ing. 
Agnosticism; yun. A-gnoein = bilməmək; a gnostos – bilinməyən; 
osm.  tr.  la-edriyye;  ər.  يسدأ  ِ;  a  -  inkar  və  gnosis  –  bilik]  – 
dünyanın  dərk  olunması  imkanını  tamamilə  və  ya  qismən  inkar 
edən təlim.  
ALGU əski türkcədən tərcümədə bütün, hamı, yaxud cəmiyyət 
kimi çevirmək mümkündür.  
ALP  sözü  bəzi  müsbət  keyfiyyətləri  ehtiva  edir.  Əski  türk-
cədə  çox  işlək  bir  ifadə  olmuşdur.  Ariflik,  cəsarət,  igidlik,  fəda-
karlıq, qəhrəmanlıq və s. kimi mənalara gəlir. Qədim türklər top-
lum,  cəmiyyət  içərisində  öz  müsbət  keyfiyyətləri  ilə  fərqlənən 
insanlara alp deyərdilər. Tarixi mənbələrdən məlum olduğu kimi, 
Atillanın  bir  digər  adı  da  Alp  ər  Tonqa  idi.  Kitabi  Dədə  Qorqud 
datsanlarında  da  belə  bir  ifadə  mövcud  idi:  ―Hanı  dediyim  Alp 
ərənlər, dünya mənim deyənlər‖.  
ALTERNATĠV  [alm.=ing.  Alternative;  fr.  Alternatif;  lat. 
Alter  –  ikidən  biri,  osm.  tr.  şık,  terdi;  ər.  ذٌدشر]  –  seçimdə 
müqayisə,  iki  şey  arasında  qeyri-könüllü  seçim  aparmaq. 
Fəlsəfədə  hər  hansı  biri  qəbul  olunduğu  təqdirdə  digəri  kənarda 
qalan,  keçərsiz  hesab  edilən  prinsiplərdir.  Bir-birini  qarşılıqlı 
istisna edən iki ya daha çox imkandan birini seçmək zərurəti. 
ALQORĠTM  [lat.  Algoritme  –  Orta  Asiya  riaziyyatçısı 
Məhəmməd  əl-Xarəzminin  adından  götürülmüdür]  –  eyni  tipdən 
olan  bütün  məsələlərin  həllinə  doğru  aparan  əməliyyatların,  bir 
sıra sistemin müəyyən qaydada yerinə yetirilməsi haqqında dəqiq 
göstərişdir.  

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
15 
ALLAH  [ər. للهآ;  ing. God;  ] –  dini təsəvvürlərə  görə  dünyanı 
yaradan  və  idarə  edən  fövqəltəbii  qüvvə,  hər  şeyin  səbəbi.  Allah 
adının,  kökünün  hardan  qaynaqlandığı  barədə  müxtəlif  iddialar 
mövcuddur. Qurana əsaslanan, ərəb dilçilərinə görə Allah adı ilk 
dəfə  müəqəddəs  kitabda  Allahın  özünün  məhz  özü  haqqında 
işlətdiyi  addır.  Bundan  başqa  Allah  adının  əl-ilah  müəyyənlik 
artiklı  və  ilah  sözünün  birləşməsindən  əmələ  gəldiyini  də  iddia 
edənlər  vardır.  Lakin  digər  dillərdə  bu  ad  tamam  başqa  deyim-
lərdə mövcud olmuşdur. Belə ki, türk dillərində Tenqri sözü türk 
xalqlarının  islam  dinini  qəbul  etməzdən  əvvəl  işlətdikləri  xüsusi 
ad  idi.  Rus  ilində  Бог  sözü,    ingilis  dilində  God  sözləri  Allah 
mənasını  verməkdədir.  Allaha  müxtəlif  xalqlarda  Tanrı,  Xuda, 
Pərvərdigar, Xaliq, Yaradan, Xudavənd, Rəbb və s. kimi adlar aid 
edilmişdir.  İslam  dinində  Allahı  anmaq  üçün  99  addan  istifadə 
olunur. Dilçi alimlər bu sözün İlah (əl-ilah və ya əl-laha) kökün-
dən törədiyini  güman  edirlər. Ərəb dili  ilə  qohum  olan digər dil-
lərdə "Allah" kəlməsi belə səslənir: ibrani dilində "Eloah", arami 
dilində "Elaha", süryani dilində "Ələhə". 
ALOGĠZM [yun. A-inkar və logos-zəka] – məntiqi təfəkkürün 
rolunun  həqiqətə  çatmağın  vasitəsi  olmasının  inkar  edilməsi, 
yaxud kiçildilməsinə alogizm deyilir. Alogizm insan təfəkkürünə, 
əqli  imkanlarına  neqativ  münasibətin  formalaşmasıdır.  A  yunan-
cada  inkar  hissəcəyi  kimi  işlənir.  Loqos  isə  ağıl,  zəka  deməkdir. 
Bu  bağlamda  ortaya  çıxan  alogizm  terminin  hərfi  mənası  əqli, 
zəkanı inkar edən təfəkkür tərzi deməkdir.  
ALTRUĠZM  [lat.  Alter  -  başqa]  başqa  adamlara  təmənnasız 
xidmət  göstərilməsindən,  onların  xoşbəxtliyi  naminə  öz  şəxsi 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
16 
mənafeyini  qurban  verməkdən  ibarət  əxlaqi  prinsip.  Başqa  sözlə 
desək,  alturizm  bir  insanın  öz  həyatını  bir  digərinə  qurban 
verməsidir. Bəzən insan öz daxili mənliyində belə bir hissə qapılır 
ki, mənə özümdən heç bir fayda və xeyir olmayacaq, qoy başqa-
ları  üçün  yaşayım  ki,  onlara  bir  faydam,  xeyrim  toxunsun. 
Alturistlərə  görə  insan  gərək  daxili  təlatümünü  içində  boğsun  və 
başqaları üçün fədakarlıq etsin.  
AMĠL [ər. ًِبع] - Obyektiv və subyektiv şərtlərdən asılı olaraq 
həlledici  ünsür,  yaxud  hər  hansı  bir  şərtləndirici.  Ərəbcədə 
mövcud  olan  amələ  [ًّع]  felindən  əmələ  gəlmişdir.  Hərfi 
anlamda  amil  işi  görən,  məmul  isə  görülən  iş  mənasındadır. 
Əməli yerinə yetirən, işi görən deməkdir. Amillər müxtəlif ortam-
larda işlənir; coğrafi amil, iqtisadi amil və s.  
AMORALĠZM  [yun.  A-inkar  və  lat.  Moralis  –  əxlaqi,  və  ya 
immoralizm]  –  əxlaqsızlıq,  əxlaqdan  kənar  davranış  tərzi 
deməkdir.  Fəlsəfi  anlamda  isə  hər  cür  əxlaqın  inkarı,  əxlaq 
qanunlarından  imtina,  ―xeyir  və  şərin  fövqündə  durmağa  cəhd‖ 
olunmasıdır. 
ANTĠNOMĠYA  [alm.=fr.  Antinomie;  ing.  Antinomy;  yun. 
Antinomia; es.tr. tesavi-i nakizeyn; tr. çatışkı; ər. 
ٍُؼلاَ
 
واثذ
] – İki 
qanun  və  ya  qayda  arasındakı  təzad,  qanunların,  qaydaların, 
prinsiplərin  bir-birinə  tərs  düşməsi.  Yunan  mənşəli  kəlmədir. 
Kantda  4  növ  antinomiya  var  idi:  1.  Kainat  və  qalaktika  zaman 
baxımından  əbədi  deyil,  antitez  –  əbədidir.  2.  Hər  şeyin  özlü-
yündən ibarət olduğu son, saf hissələr mövcuddur, antitez – yox-
dur. 3. Kainatda müstəqil olaraq bir özbaşınalıq mövcuddur, yox-

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
17 
dur – hər şey təbiətin qanunları daxilində hərəkət edər. 4. Kainatın 
səbəbi olan vacib bir varlıq vardır, belə bir varlıq yoxdur.  
ANALĠZ  və  SĠNTEZ  [alm.=fr. Analyse; ing. Analysis; osm. 
tr.  tahlil;  yun.  Analysis  –  synthesis;  ər.  ًٍٍذر]  Analiz  elə  bir 
prosesin  məcmusudur  ki,  tamı  hissələrinə  bölüb  ayırma,  yəni  ən 
ümumi  mənada  bütövün  fikrən,  yaxud  faktik  olarak  tərkib 
hissələrinə  bölünməsi  və  bütövün  tərkib  hissələrinin  birləşib 
bütövü əmələ gətirməsi prosesləri. Yunan mənşəlidir. Yunancada 
fəlsəfi  aspektdə  analiz  parçalama,  ayırma,  sintez  isə  birləşdirmə, 
bütövləşdirmə  deməkdir.  Sintez  isə  [yun.  synthesis  –  birləşmə] 
həm  birşeyi  və  ya  hadisəni  küll  halında,  onu  təşkiledən  hissələri 
arasındakı  qarşılıqlı  əlaqə  vəvəhdəti  daxilində  tədqiq  etmə  üsulu 
ya da  bəsit maddə və  ya elementləri birləşdirmə  yolu ilə mürək-
kəb kimyəvi birləşmələr alma.
 
 
ANALĠTĠK  [alm.  Analityk,  fr.  Analytique.  Ing.  Analytic. 
Yun.  analytike]-  1.  Aristoteldə  formal  məntiqlə  eyni  mənada 
işlədilir.  //  birinci  analitiklər,  ikinci  analitiklər  və  s.  XX  əsr 
fəlsəfəsində  cərəyandır,  mahiyyət  etibarı  ilə  fəlsəfənin  ənənəvi 
qrupları,  istiqamətləri,  həmçinin  problemlərin  məzmununun 
aydınlaşdırılmasını  dilin  təhlilində  görən  ayrı-ayrı  filosofları 
birləşdirir. Müasir dönəmdə analitik informasiya termini daha çox 
işlədilir. Analitik informasiya daha ətraflı, izahlı xəbər deməkdir.  
ANALOQ  [alm.  Analog;  fr.  Analogue;  ing.  Analogus;  yun. 
Analogos  –  uyğunluq,  oxşarlıq,  loqosa  uyğun  olan;  osm.  tr. 
mümasil;  ًعبِّ]  –  idrak  nəzəriyyəsi  terminidir.  Hərfi  mənada 
bənzəyən,  oxşar  olan  deməkdir.  Yunan  dilindən  alınmışdır. 
Aristotelə  görə  müxtəlif  şeylərə  uyğunlaşa  bilib  eyni  mənada 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
18 
onun  əvəzinə  də  keçərli  olan  termindir.  Misal  üçün  yaxşı  hava 
yaxud  yaxşı  əşya  və  s.  Digər  mənada  isə  bir  terminin  bir 
başqasına olan nisbətinin, bir üçüncünün dördüncüyə olan nisbəti 
ilə  eyni  əlaqədə  olmasına  deyilir.  Aralarında,  xüsusilə  də 
təsirlərində oxşarlıq olan [az və ya çox] iki mənalı sözlər.  
ANALOGĠYA  [Alm.,  fr.  Analogie;  ing.  Analogy;  yun. 
Analogia  –  uyğunluq;  osm.  tr.  temsil;  ər.  ًٍثّر]  –  eyniyyət  təşkil 
etməyən  obyektlərin  bəzi  cəhətlərdən  keyfiyyətcə,  münasibətcə 
oxşarlığı deməkdir. Hərfi mənada bənzərlik mənasını verir.  
ANARXĠZM [yun. Anarchia – rəhbərsizlik, hakimiyyətsizlik] 
–  hərc-mərclik,  başıpozuqluq,  kütlənin  nəzarətindən  kənar, 
demokratizm  prinsiplərinə  uymayan  hərəkətlər.  Hər  cür 
hakimiyyətə  və  dövlətə  düşməncəsinə  yanaşan,  xırda  xüsusi 
mülkiyyətin  mənafeyini  və  xırda  kəndli  təsərrüfatını  cəmiyyətin 
iri istehsala əsaslanan tərəqqisinə qarşı xırda burjua ictimai-siyasi 
cərəyanıdır. Anarxiya hər hansı bir kiçik sosial cəmiyyətdə də ola 
bilər.  
ANĠMĠZM [alm. Aimismus; fr. Animismè; ing. Animism; lat. 
Animismus  =  anima  –  ruh;  osm.  tr.  ervahiye;  tr.  Canlıcılık;  ər. 
خٍداٚسأ]  –  ruhlardan  qaynaqlanan  hal  və  ya  hərəkətlərin  varlığını 
önə  sürən  dünyagörüşü.  Şamanist  dini  təlimlərdə  mövcuddur. 
Olan  hadisələrin,  baş  verənlərin  ruhlar  aləminə  bağlı  olan 
qüdrətdən  qaynaqlandığını,  bilavasitə  ruhlarla  əlaqələndirldiyi 
dini  təsəvvür.  Yaxud  da  tək  və  eyni  ruhun  təfəkkür  və  təbii 
həyatımızın  qaynağı  olduğunu  irəli  sürən  görüş.  Animizm  bəzən 
uşaqlarda  maddi  və  cansız  əşyaları  canlı  göstərə  bilmək 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
19 
bacarığına  da  deyilir.  Guya  ruhlar  insanların,  heyvanların 
həyatına, ətraf aləmin predmetinə və hadisələrinə təsir göstərir. 
ANLAM  [türk.  Alm.  Bedeutung,  sinn;  fr.  Sens,  signification; 
ər.  ىٕعِ  ,  osm.  tr.  mana]  –  məna,  sözün  mənası.  Bir  sözün, 
kəlmənin,  təyin  etdiyi,  düşündürdüyü  şeydir.  Yaxud  gerçəkliyin 
mənimsənilməsini  şüura  xas  olan  və  predmetin  mənaca  məzmu-
nunun  açılmasını  və  yenidən  canlandırılmasını  ifadə  edən 
forması. Türkcədir, dilimizdə daha çox bu terminin ərəbcə versi-
yası olan məna sözündən istifadə edirik.  
ANLAMA  [alm.  Verstehen;  fr.  Verstehen;  os.  tr.  idrak;  ər. 
نسد]  -  Anlayış  idrakın,  dilin  tətbiqi  ilə  bağlı  pilləsində  aləmin 
iniaks  formalarından  biri,  predmet  və  hadisələri  ümumiləş-
dirməyin forması. Anlama və anlamlardan çıxarılan mənalar həm 
məcazi, həm də həqiqi ola bilər. Dilçilər bəzən anlamanın tərifini 
belər  verirlər:  ―Ağlımıza  gələn  ilk  mənadır‖.  Anlamanın  vasitə-
çiliyi  sadəcə  sözlərlə  olmur,  hiss  üzvləri  ilə,  əqli  qabiliyyətlə  də 
mümkündür. 
ANTAQONĠST  [ru.  Антогонист;  yun.  Antagonistes  – 
düşmən]  ictimai  inkişaf  ziddiyyətlərinin  keyfiyyətcə  müxtəlif 
tipləri.  Antoqonizm  isə  bir-birinə  tam  ziddiyət  deməkdir. 
Məsələn,  fəhlə  sinifi  ilə  burjuaziyanın  münasibəti,  ya  da 
liberalizm ilə totalitarizmin münasibəti.  
ANTROPOMORFĠZM  [alm.  Anthropomorprhismus;  fr. 
Anthropomorphisme;  ing.  Anthropomorphism;  yun.  Anthropos  –
insan,  morphe  –  forma;  osm.  tr.  müşebbihe;  ər.  خٙجشِ]  –  insane 
xüsusiyətləri başqa bir varlığa, xüusilə də Tanrıya aid edilməsi.  

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
20 
ANTROPOLOGĠYA  [alm.  Anthropologie;  fr.  Anthropogie; 
ing. Anthropology; yun. Anthropos – insan, logos – elm; osm. tr. 
beşeriyet;  ər.  خٍٔؤغٔإ]  –  canlı  varlıq  olaraq  insanı  və  onun  tarixin 
müxtəlif  ictimai  iqtisadi  formasiyalarında  inkişaf  tarixini 
araşdıran təbiət elmidir. Fəlsəfədə mövzusu sırf insan olan elmdir. 
Konkret  həyatı  və  həqiqətdəki  yeri  baxımından  insanın  özü  və 
özünün quruluşu haqqında fəlsəfi elmi təlimdir. 
ANTĠK e.ə. VII əsrin sonundan qədim yunan quldarlıq cəmiy-
yətində,  e.  ə.  II  əsrdən  başlayaraq  eramızın  VI  əsrinin  əvvəllə-
rinədək  Qədim  Roma  quldarlıq  cəmiyyətində  inkişaf  etdirilmiş 
fəlsəfi təlimlərin məcmusu. "Antik fəlsəfə" anlayışı altında Qədim 
Yunanıstanda və Qədim Romada yaranan fəlsəfə nəzərdə tutulur, 
bu  səbəbdən  bu  ölkələrin  fəlsəfəsi  aid  olduqları  bölgələrinin  adı 
ilə  deyil  məhz  bu  terminlə  ifadə  edilirdi.  Fəlsəfədə  antik  dövr 
təxmini  olaraq  er.əv.  VII  və  b.er.  VI  əsrlərini  əhatə  edir.  Termin 
olaraq isə  yunancaya məxsusdur, lakin avropada isə adətə bu söz 
ancient olaraq məlumdur.  
ANTĠLOGĠZM  [yun.  Anti  -  əksinə,  logos  –  zəka]  məntiqin 
düsturu  olub  qəti  sillogizmin  mühakimələrinin  onun  nəticəsinin 
inkarı  ilə  bir  araya  gəlməməsini  ifadə  edir.  Anti  şəkilçisi 
dilimizdə mövcud olan ön çəkilçilərdən hesab olunur. Azərbaycan 
dilində na, bi, la, anti, a və s. Kəliçilər mövcuddur ki, bunlar da 
əsasən ya ərəb-fars mənşəli, yaxud da Avropalı mənşəli şəkilçilər 
olaraq məlumdur. Anti şəkilçisi sözlərin qarşısında gəldikdə sözə 
adətən əks anlam verir.  
ANTĠNOMĠYA  [yun.  Antinomia  –  qanunda  ziddiyyət]  – 
mühakimənin gedişində bir-birinə zidd, lakin eyni dərəcədə əsas-

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
21 
landırılmış hökmün meydana gəlməsi. Misal üçün, Semantik anti-
nomiyalar. Antinomiya anlayışı antik dövrdə meydana gəlmişdir. 
ANTĠSĠPASĠYA  [lat.  Anticipo  –  qabaqcadan  duyuram,  ürə-
yimə damır] – qabaqgörənlik, bir şey haqqında qabaqcadan yaran-
mış təsəvvür. Hadisənin gedişatını qabaqcadan xəbər vermək.  
ANTĠTEZĠS   [yun.]  fəlsəfi  məntiqdə  inkişaf  prosesində  əsas 
müddəanın  inkarı;  tezisə  qarşı  qoyulan  müddəa.  Antitezis  Hegel 
triadasının  ünsürlərindən  biridir.  Bax:  triada  –  tezis,  antitezis, 
sintez. Tezis irəli sürülən müddəadırsa, antitezis bu iddianın qarşı-
sına irəli sürülən fikir, iddiadır.  
ANTROPOGENEZ  [yun.  Anthoropos]  –  insanın  ictimai 
varlıq kimi meydana gəlməsi və inkişafı prosesinə deyilir. Yunan-
cada anthoropos – insan və genesis – mənşə mənalarını ifadə edir.  
ANTROPOLOGIZM  [ing.  Antropologism;  yun.  Anthoropos 
–  insan  logos  –  təlim,  söz]  materializmdə  insanın  təbiətin  ən 
yüksək və kamil məhsulu olması haqqında dünyagörüşü forması; 
bu dünyagörüşünə görə insanı yaxından dərk edib qavraya bilsək 
elə təbiətdə mövcud olan sirli – soraqlı məsələləri də açıb ortaya 
qoya  bilər,  onlardan  agah  ola  bilərik,  çünki  insanın  cismani 
fəaliyyətinin  üzvi  vəhdətində  təbiətin  bütün  məhsuldar  qüvvələri 
iştirak edir. 
ANTROPOMORFĠZM  [yun.  Anthropos  –  insan,  morphe  – 
forma]  –  insana  xas  olan  xassə  və  xususiyyətlərin  xarici  təbiət 
qüvvələrinə köçürülməsi və bunların uydurma əfsanəvi varlıqlara 
[allahlara,  ruhlara  və  s.]  aid  edilməsi.  Termin  olaraq 
antroporfizmə  uyğundur.  Ən  əski  dinlərdən  müasir  səmavi  din-
lərə qədər gəlib çatmışdır.  

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
22 
ANTROPOSOSĠOLOGĠYA  –  antropologiya  elminin  məlu-
matlarını  təhrif  edərək  ayrı-ayrı  adamların  və  onların  qruplarının 
sosial  vəziyyətlərinin  insanın  anatomik-fizioloji  əlamətləri  ilə 
bilavasitə  əlaqəsini  müəyyən  edən  və  bu  əsasda  da  ictimai 
hadisələri nəzərdən keçirən sosioloji nəzəriyyə.  
ANTROPOSOFĠYA  [yun.  Anthoropos  –  insan,  sophia  – 
müdriklik]  –  mistik  dekadentçilik  təlimi,  teosofiyanın  forma-
larından biri. 
APORĠA [alm. = fr. Aporie; ing. Aporia; yun. Aporia; a = sız, 
poros  =  yol,  körpü,  çıxış;  ər.  حنؤغي  لؤح  متؤل  شُغ].  Bir  məsələdə 
ortaya  çıxan  problemin  həllinin  tapıla  bilməməsi  vəziyyəti,  çıxış 
yolunun  olmaması.  Ümumiyyətlə  natiqin  mövzunun  hansı 
istiqamətindən  getməsi  lazım  gəldiyini,  mövzuya  haradan 
başlanıb  harada  qurtaracağı,  nə  deyiləcəyi  haqqında  yolunu 
itirdiyi vəziyyətin adı olaraq ya da natiqin nə söyləyəcəyini yaxud 
nə  düşünəcəyini  bilmədiyi  bir  vəziyyətdə  müraciət  etdiyi, 
ümumiyyətlə ediləsi şübhə ifadəsi olaraq təyin olunar. 
APATĠYA  [yun.  Apatheia]  –  laqeydlik  vəziyyəti,  müəyyən 
hərəkətlərə  meylin,  istəyin  olmaması.  Çox  vaxt  ali  sinir  fəaliy-
yətinin  pozulması  nəticəsində  olur.  Yunan  dilindən  tərcümədə 
ehtirasızlıq,  hissizlik  kimi  tərcümə  olunur.  Apatiya  şəxsdə  hər 
hansı  bir  hadisə  nəticəsində  ortaya  çıxa  bilər,  yaxud  bu  duyğu-
suzluq  vəziyyəti  onda  fitrətən  mövcud  ola  bilər.    Psixologiyada 
çox  işlənən  bir  termin  kimi  apatiya  adətən  sinir  fəaliyyətinin 
pozulması  olaraq xarakterizə edilir.  Stoiklərdə çox rast  gələn bir 
hal  olaraq,  Şərq  dini  fəlsəfi  baxışları,  xüsusilə  mütləq  sükunətin 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
23 
insan  ruhunun  yüksək  halı  olan  nirvana  haqqında  buddizm  və 
caynizm təlimləri təsir göstərmişdir.  
APEYRON  [yun.apeyron]  –  əbədi  hərəkətdə  olan,  sonsuz, 
qeyri-müəyyən,  keyfiyyətsiz  materiyanı  ifadə  etmək  üçün  Anak-
simandrın  tətbiq  etdiyi  anlayış.  Yunan  dilindən  Avropa  dillərinə 
keçmişdir, hərfi mənada sonsuz, hüdudsuz deməkdir.  
APODEYTĠKA [yun. Apodeiktikos] – qəti sübut olunan şey, 
mütləq səhih biliyi ifadə etmək üçün anlayış. Yunan dilindən dili-
mizə hərfi tərcümədə inandırıcı mənasına uyğun gəlir.  
APOLOGETĠKA  [yun.  Apologetikos  -  ἀπολογία  –  müdafiə 
edən] – teologiyanın bir sahəsi. Termin öz başlanğıcını qədim yu-
nancadan  götürmüşdür.  Lakin  daha  sonralar  apologetiklər  xristi-
anlıqda da mövcud olmuşlar və indi bu termin daha çox xristian-
lıqda  müdafiə  mövqeyindən  çıxış  edənlər  kimi  bir  anlam  qazan-
mışdır.   
APORĠYA  [ing.  Apory;  yun.  Aporia]  çətin  vəziyyət. 
Yunancadan  avropa  dillərinə  keçmişdir.  Çətin  həll  olunan 
problemi  ifadə  etmək  üçün  qədim  yunan  fəlsəfəsində  işlədilən 
anlayış anlamını verir.