ADĠLƏ NƏZƏrova

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
125 
 
M 
 
MAKROKOZMOS  –  Böyük  aləm-  Kainat:  Kainatın  hamısı 
üçün istifadə edilən anlayışdır. Makrokosmos deyəndə insanı xa-
ricdən əhatə edən böyük dünya nəzərdə tutulur. Antonimi mikro-
kosmosdur. 
MAKUL Aləm: Duyğuları aşan, tək zehin və saf ağıl ilə qav-
ranan aləm. 
MAKSĠM [alm.=fr. Maxime; ing. Maxim; lat. Maxima regula 
- ən böyük, ən yüksək qayda; osm. tr. kaide-i külliyye, mesel; ər. 
خٍٍَّو
ٌّ
حذئبل
] - əxlaq ideyası yaxud Kanta görə bir insanın öz istək və 
fəaliyyətlərini müəyyən etmək üzrə qoyduğu əxlaq ideyası.  
MALUL: Varlığı başqasının varlığından olan hər şeydir. 
MƏDƏNĠYYƏT- Etnoqrafiyada – geniş istifadə olunan anla-
yışlardan biri də mədəniyyət terminidir. Bu anlayış öz tətbiq sahə-
sindən  asılı  olaraq  müxtəlif  mənalarda  işlədilir.  Fəlsəfi  mənada 
mədəniyyət  dedikdə  təbiət  tərəfindən  deyil,  yalnız  insan  tərəfin-
dən yaradılan bütün şeylər başa düşülür. Latın dilindən götürülən 
―kultura‖ anlayışı ―hazırlanmış‖, ―emal edilmiş‖  sözlərinə uyğun 
gəlir. Ümumi fəlsəfi anlayış olan ―mədəniyyət‖ anlayışı etnoqrafi-
yada  bir  xalqı  başqasından  fərqləndirən  maddi  və  mənəvi  həyat 
amillərinin xüsusiyyətləri şəklində izah edilir. 
MƏRASĠM – etnosun  müəyyən sosial,  ailə və  mənəvi  həyatı 
ilə bağlı olan reqlamentli hadisələrdir. Adətlə fərqləndirmək üçün 
onlar aşağıdakı söz birləşmələri şəklində işlədilir: dəfn mərasimi, 
toy mərasimi, qonaqpərvərlik adəti, oğulluğa götürmə adəti və s. 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
126 
MONARXİYA – (yunanca – təkhakimiyyətlilik) – elə bir idarə-
etmə  formasıdır  ki,  burada  ali  hakimiiyət  vətəndaşların  iradəsindən 
asılı olmayaraq tam və ya qismən bir mütləq dövlət başçısının (im-
perator,  kral,  sultan,  şah  və  s.)  əlində  cəmləşmişdir.  Monarxiyanın 
xüsusiyyətləri: ➢ hakimiyyət vərasət yolu ilə ötürülür; ➢ müddət-
siz olaraq həyata keçirilir; ➢ əhalinin iradəsindən asılı deyil. 
MANĠXEĠZM  [alm.Manichäismus;  fr.  Manicheisme;  ing. 
manichaeism]  Əsasını  İranda  miladi  III  əsrdə  Mani  qoymuşdur, 
onun  yaratdığı  yarı  fəlsəfi,  ideoloji,  ictimai  təlim.  Bu  təlimin 
əsasında zərdüştiliyin  yaxşı  və  pis  yaxud xeyir və şərin arasında 
gedən əbədi mübarizədən bəhs edən ideoloji fikirlər dayanır. 
MƏBDE – ideya, prinsip, başlanğıc:  İlk olan özündən, başqa 
şeylərin çıxdığı təməl mənşə, əsl. 
MEXANĠZM  [mecanisme]  –  mekanikçilik:  Bütün  cismani 
dəyişiklikləri mexaniki hərəkətlərlə açıqlamağa çalışan görüş. 
METAFĠZĠK [methaphysique] – Fizik ötesi –İlm-i mababdet 
tabia: ―İlk xəstəliklərin və ilk prinsiplərin elmi‖ deyə tərif olunur. 
MƏQSƏD  [alm. Zweck; fr. Fin; ing. End, purpose; lat. Finis; 
yun. Telos; osm. tr. gaye]. Həyata keçirmək məqsədilə qurulan və 
qovuşmaq istənilən məfhum, şey.  
MĠF [alm. Mythos; fr.=ing. Mythe; yun. Mythos – söz, deyilən 
və  hiss  edilən  söz,  nağıl,  əfsanə;  osm.  tr.  üstüre;  ər.  حسٛطعأ]  – 
tanrılar,  qəhrəmanlar,  əvvəlki  zamanların  hadisələri  üzərinə 
deyilənlər,  nağıllar,  əfsanələr.  Yaxud  hər  hansı  bir  cəmiyyətdə 
əfsanə  formasında  canlı  olaraq  yaşayan  əvvəlki  adət  və  ənənə-
lərdə, düşüncələrdə dilə gəlmiş olan əfsanələr.  

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
127 
MĠFOLOGĠYA 
[alm.=fr. 
Mythologie; 
ihology; 
yun. 
Mythologia; osm. tr. ilm-i esatir; ər.
شٍرآعأأ
ٌّ
ٍُع
; tr. Söylence bilim] 
Miflər,  mifik  rəvayətlər  toplusu,  əsatir.  Yunan  mifologiyası, 
mifləri tədqiq edən elm.  
MONĠZM [monisme] – Bircilik-Tekçilik: Kainatdakı hər şeyi 
bir tək prinsipə  [maddə, ruh və ya fikir] irca edər. 
MONOTEĠZM [monotheisme] – Tek Tanrıcılık-Vahdaniyyet: 
bir tək ilaha inanmağı ifadə edir. 
MUHAL  [impossible]  –  İmkansız:  Məntiq  və  metafizikada 
ziddiyyəti içinə alan şeydir. 
MÜHƏRRĠK  [moteur]  –  Hareket  etdiren,  Kımıldatan: 
Aristotelə görə Tanrı və ya aləmdə hər cür dəyişmənin, meydana 
gələn xəstəliyi olan lakin özü heç bir dəyişiklik tabe olmayan sırf 
hərəkətdir. 
MUTLAK  [absolu]:  Qeydə  şərtə  bağlı  olmayan,  sərhədsiz 
sonsuz, dəyişməz və müstəqil olan. 
MÜSTEFAD [acquis] – Kazanılmış-Müktesep: Bir şəxs və ya 
növdə əvvəlcədən var olmayıb, sonradan kəşf edilən. 
MAARĠFÇĠLĠK  –  [ər.  فسبعِ]  ictimai-siyasi  cərəyan;  nüma-
yəndələri  mövcud  cəmiyyətin  nöqsanlarını  aradan  qaldırmağa, 
həmin cəmiyyətin  əxlaq, siyasət  və məişətini  xeyir-xahlıq,  ədalət 
ideyalarının,  elmi  biliklərin,  yayılması  yolu  ilə  dəyişdirməyə 
çalışmışlar. 
MAGĠYA  [yun.  Magia  –  cadügərlik,  sehrbazlıq,  ovsunculuq] 
–  ibtidai  din  formalarından  biri;  aydın  olmayan  hadisələr  sehirli 
qüvvələrin  təsirinə  aid  edilir;  bu  forma  insan  və  heyvanlara, 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
128 
təsəvvürə  gətirilən  ruhlara  təsir  göstərmək  məqsədi  daşıyan 
ayinlərin məcmusunda ifadə olunur. 
MAN  [alm.  Man  –  qeyri-müəyyən  şəxs  əvəzliyi]  –  ekzis-
tensializmin əsas anlayışlarından biri; Haydegger tərəfindən elmə 
gətirilmişdir.  
MANDEĠZM  –  e.ə.  I  minilliyin  ikinci  yarısı  –  eramızın 
başlanğıcında  Cənubi  Mesopotamiyada  meydana  gəlmiş  dini 
təlim.  
MANĠLĠK  –  Zərdüştiliyin,  budizmin,  xristianlığın,  qnostisiz-
min və digər təlimlərin təsiri altında yaranmış dini-fəlsəfi təlim. 
MATERĠALĠZM  [lat.  materialis  –  maddi,  real]  –  idealizmə 
əks elmi fəlsəfi cərəyan. 
MATERĠYA  [alm.  Materie;  fr.  Matière;  ing.  Matter;  lat. 
Materia,  materies;  yun.  Hyle;  osm.  tr.  madde;  ər.  ح
ّدآِ]  – Dekarta 
görə  maddə  məkan  tutan  hər  şeydir.  Materiya  ruhun  əksidir. 
Maddi  olanlar  ruhi  və  mənəvi  olanlarla  eyni  mahiyyətdən  deyil. 
İnsan şüurundan kənarda və ondan asılı  olmayaraq mövcud olan 
və  həmin  şüurda  iniaks  etdirilən  obyektiv  reallıq.  Maddə  və 
formanın,  reallığın  iki  ideyası  olduğunu  irəli  sürən  təlimə  isə 
Hilemorfizm  [alm.  Hylemorphismus;  fr.  Hylèmorphisme;  ing. 
Hylemorphism; yun. Hyle – maddə, morphè - forma] deyilir.  
MATRĠARXAT  [mater  –  ana,  yun.  Arche  –  hakimiyyət]  – 
ibtidai  icma  quruluşunun  qəbilə  təşkilinin  forması;  istehsalda 
[nəslin  tərbiyə  edilməsi,  ictimai  təsərrüfatın  aparılması,  ailənin 
saxlanması  və  digər  mühüm  həyati  funksiyalar]  və  qəbilə 
icmasının  sosial  həyatında  [icma  işlərinin  idarə  edilməsi,  onun 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
129 
üzvləri 
arasındakı 
münasibətlərin 
tənzimlənməsi, 
dini 
ayinlərinicra edilməsi və s.] qadının aparıcı rolu ilə səciyyələnir. 
MATERĠALĠZM  [alm.  Materialismus;  fr.  Materialisme;  ing. 
Materialism; osm. tr. maddiye; ər. ٌّ خ
ٌَّدآِ] – hər növ reallığın hətta 
ruhi  və  mənəvi  olanların  da  əsasını  maddədə  görən,  maddədən 
başqa  heç  bir  şeyin  olmadığınl  iddia  edən  dünyagörüşü.  Hərşeyi 
maddə  və  ya  maddəyə  aid  olana  irca  ediləbilər  olduğunu  iddia 
edən fəlsəfi bir sənətdir.                                                                                                                                                                                                                                         
MAXĠZM – bax Max, Empiriokritisizm. 
MAHAYANA  [sanskritcə  -  böyük  araba  və  ya  böyük  yol]  – 
budizmin ən böyük [hinayana ilə yanaşı] variantlardan biri. 
MAHATMA [sanskritcə - mahatma] – 1] hind mifologiyası və 
teosofiyasında dünya ruhu; ―ilahi, fövəladə insan‖; 2] hindistanda 
görkəmli, xüsusi ehtiram bəslənilən adamların adına edilən əlavə. 
MAHĠYYƏT  [alm.  Wesen;  fr.=ing.  Essence;  lat.  Essentia; 
yun.  Ausia; osm.  tr.  zat, mahiyet  ər.  خٍ٘بِ]  –  varlığın  əslini  təşkil 
edən  şey.  Əsas  xüsusiyyət,  təməl  əsas.  mövcud  şeyin  mənası, 
bütün digər şeylərdən, bu və ya digər şəraitin təsiri altında şeyin 
dəyişkən vəziyyətlərdən fərqli öz-özlüyündə mövcud olan. 
MEDĠTASĠYA [lat. meditatio – fikirləşmə, düşünmə] – məq-
sədi  insan  psixikasını  dərin  dalğınlıq  vəziyyətinə  gətirən  əqli 
fəaliyyət. 
MERĠTOKRATĠYA  [lat.  meritus  –  layiqli,  yun.  Kratos  – 
hakimiyyət]  –  burjua  politologiyasında  anlayış;  şəxsi  xidmət  və 
bacarıqları  əsaslarında  seçilmiş  şəxslərdən  ibarət  hökümət 
tərəfindən  idarə  edilən  cəmiyyət  ifadə  olunur;  ―postindustrial 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
130 
cəmiyyət‖  və  ya  ―bilik  cəmiyyəti‖nin  [―istehlak  cəmiyyəti‖ndən 
sonra gələn] sinonimidir. 
METAQALAKTĠKA  [hərfi  mənada  ―qalaktikadan  kənarda 
olan‖] – mlrd.-larla qalaktikaların daxil olduğu kosmik sistem. 
METANƏZƏRĠYYƏ  –  Tədqiqat  predmeti  hər  hansı  digər 
nəzəriyyə olan nəzəriyyə. 
METAMƏNTĠQ  –  Müasir  formal  məntiqin  sistem  və 
anlayışlarını tədqiq edən nəzəriyyə [Metanəzəriyyə]. 
METARĠYAZĠYYAT  [sübutlar  nəzəriyyəsi]  –  formal 
sistemlərin və hesablamaların müxtəlif xassələrinin öyrənilməsilə 
məşğul olan nəzəriyyə. 
METAFĠZĠKA  [alm.  Metaphysik;  fr.  Mètaphysique;  ing. 
Metaphysics;  yun.  Meta  physika;  osm.  tr.  mabad-et-tarbiya]. 
Varlığın  son  təməlləri,  özü  və  anlamı  haqqında  təlimlər. 
Aristotelin ilk fəlsəfə adını verdiyi  ―bütün var olanlar üçün ortaq 
ideyalar‖ı araşdıran abidə. 
 1.  ―M.‖  termini  e.ə.  I  əsrdə  Aristotelin  fəlsəfi  irsinin  bir 
hissəsini göstərmək üçün meydana gəlmişdir. 
METOD  [alm.  Methode;  fr.  Mèthode;  ing.  Method;  lat. 
Methodus; yun. Methods; osm. tr. usul] – bir qayəyə çatmaq üçün 
izlənilən,  tutulan  yol.  Elmlərdə  müəyyən  bir  nəticəyə  qovuşmaq 
üçün gedilən yol.  
METODOLOGĠYA  [alm.  Methodologie,  methodenlehre;  fr. 
Mèthologie; ing. Methodology; osm. tr. usuliyat] xüsusilə fəlsəfə 
və  elm  sahəsində  metod  araşdırmaq  və  yeni  üsullar  əmələ 
gətirmək  şərtillə  ideyaları  inkişaf  etdirən  elm.  Hər  hansı  elmdə 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
131 
istifadə  olunan  idrak  vasitələrinin,  metodlarının,  üsullarının 
məcmusu.  
MEXANĠSĠZM  –  Təbiət  və  cəmiyyətin  inkişafını  materiya 
hərəkətinin  mexaniki  formasının  ən  universal  hesab  olunan  və 
maddi  hərəkətin  bütün  növlərinə  şamil  edilən  qanunları  ilə  izah 
edən dünyagörüşü. 
MƏDƏNĠYYƏT  [ər.  خٍٔذِ]–  varlığın  və  şüurun  bütün 
sahələrində  bəşəriyyətin  predmetləşdirmə  [sərvətlər,  normalar, 
işarə sistemləri  yaradılması  və  s.] və predmetsizləşdirmə mədəni 
irsin  mənimsənilməsi]  proseslərin  dialektik  vəhdətindən  ibarət, 
gerçəkliyin  yenidən  dəyişdirilməsinə,  bəşər  tarixi  zənginliyinin 
şəxsiyyətin  daxili  zənginliyinə  çevrilməsinə,  insanın  mahiyyət 
qüvvələrinin  hər  vasitə  ilə  aşkara  çıxarılmasına  və  inkişaf 
etdirilməsinə yönəldilmiş sosial-mütərəqqi yaradıcı fəaliyyəti. 
MƏZDƏKĠLĠK – V əsrin sonunda İranda yaranmış, sonralar 
Azərbaycanda  və  bir  sıra  qonşu  ölkələrdə  geniş  yayılmış  dini-
fəlsəfi və sosial təlim.  
MƏCBURĠYYƏT  [alm.  Notwendigkeit;  fr.  Nècessitè;  ing. 
Necessity;  lat.  Necessitas;  osm.  tr.  zaruret;  ər.  حسٚشض]  – 
olduğundan  başqa  olmama  hallı.  Məntiqi  riyazi  anlamda 
məcburiyyət.  Anlamların  və  prinsiplərin  məntiqi  əlaqəsində  və 
nəticələrində olur. Düşüncə baxımından məcburi reallıqlar.  
MƏFHUM  [alm.  Begriff;  fr.  Concept,  notion;  ing. 
Conception,  notion;  lat.  Conceptus,  notia;  yun.  Logos,  ènoia; 
horos,  noema;  osm.  tr.  mefhum;  tr.  Kavram;  ər.  ٌّ
 َٛٙفِ]  – 
obyektlərin yaxud da hadisələrin müştərək xüsusiyyətlərini ehtiva 
edən və bir müştərək adda cəm edən ümumi kəlmələr. 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
132 
MƏDƏNĠYYƏT [alm. Kültür; fr. = ing. Culture; lat. Cultura; 
colere  –  baxmaq,  həsrətində  olmaq;  osm.  tr.  hars.]  1.  Konkret 
mənada  bədənlə  və  ruhla  əlaqəsi  olan  müəyyən  qabiliyyətləri 
inkişaf etdirmək, əqli və əxlaqi savaddır.  
MƏĠġƏT  [ər.  خشٍعِ]–  cəmiyyət  həyatının  insanın  özünün 
təkrar istehsalı ilə bilavasitə bağlı mühüm sahələrindən biri; qida 
məhsulları,  paltar,  mənzil,  istirahət,  əyləncə,  sağlamlığın 
mühafizə  edilməsi  və  s.  tələbatın  öyrənildiyi  maddi  və  mədəni 
mühit. 
MƏN  [alm.  Ich;  fr.  Moi;  lat.  Ego;  osm.  tr.  ene;  ər.  بٔأ]  – 
türkdilli  terminologiyaya  aiddir.  1.  Şüurlu  olaraq  özünü 
başqalarından fərqləndirən, ayıran kəlmə. Aləmə və öz-özünə fəal 
yanaşan,  münasibət 
bəsləyən  insan  şəxsiyyətinin, 
insan 
fərdliliyinin  mənəvi  mərkəzi.  Dekart  məni  düşünən  varlıq  hesab 
edirdi.  
MƏNAFE  –  fərdlərin,  sosial  bliklərin  [sinfin  ,  millətin,  peşə 
qrupunun] hərəkətlərinin sosial davranışını müəyyən edən səbəb. 
MƏNTĠQ [alm. Logik; fr. Logique; ing. Logic; yun. Logike – 
tekhne;  ər.  كطِٕ]  -  ərəb  dilindəki  كطٔ  [I  babda]  felinin  mim 
məsdəiridir.  Dilimizə  hərfi  mənada  danışma,  nitq  söyləmə 
mənalarına uyğun gəlir. Əslində isə düzgün fikirləşməyin metodu, 
düşüncənin  varlıq  formalarının,  elementlərinin,  növlərinin, 
imkanlarının qanun və qaydalarının elmi.  Məntiq elminin qolları 
və  şaxələri  çoxdir,  bax  dialektik  məntik,  riyazi  məntiq,  formal 
məntiq, psixoloji  məntiq, filoloji məntiq və s. hər şeyi  məntiqinə 
uyğunlaşdırmağa isə məntiqçilik [logismus] deyilir. 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
133 
MƏHƏBBƏT  [ər.  خجِٙ]–  insanların  qarşılıqlı  maraq  və 
meyllərinə  əsaslanan  ünsiyyət  və  yaxınlıq  münasibətlərindən 
doğan dərin intim hiss. 
MƏKAN  [alm.  Raum;  fr.  Espace;  ing.  Space;  lat.  Spatium; 
osm.  tr.  mekan;  ər.  ْبىِ]  –  daxilində  bir  cismin  ola  biləcəyi 
yerlərin  hamısını  göstərən  termin.  Bütün  var  olanları  içərisində 
ehtiva  etdiyi  yer.  Fəlsəfənin  təməl  anlamı  olaraq  daha  əvvəl 
Yunanlı atomistlərdə də vardır.  
MƏSULĠYYƏT  [alm.  Verantwortung;  fr.  Responsabilitè;  tr. 
Sorumluluk; ing. Responsability; osm. tr. mesuliyet; ər. خ
ٌٍّٔٛغِ] – 
insanın öz fəaliyyətlərini yaxud da öz təsir sahəsinə daxil olan hər 
hansı bir hadisənin nəticələrini öz boynuna götürməsi.  
MĠKROSOSĠOLOGĠYA  [yun.  Mikros  –  kiçik]  –  sosio-
logiyanın  bölməsi;  öyrənmə  obyektini  [üzvləri  bir-biri  ilə  sabit 
şəxsi ünsiyyətdə olan tərkibcə azsaylı sosial qruplar] təşkil edir. 
MĠLLƏT [ər. خٍِ]– insan birliyinin tarixən təşəkkül tapmış və 
xalqı  əvəz  etmiş  forması,  insanların  yeni  sosial  və  beynəlmiləl 
birliyi. 
MĠMANSA  [sanskritcə  -  tədqiqat,  mülahizə]  –  hind  fəlsəfə-
sinin ortodoksal sistemlərindən biri. 
MĠSTĠSĠZM  [alm.  Mystizismus;  fr.  Mysticisme;  ing. 
Mysticism;  osm.  tr.  tasavvuf; tr.  gizemçilik]  – ruhi  –  mənəvi hal 
və  tutum,  naməlum  qalan  və  üstüörtülü  olan  məsələlər,  İlahi 
müşahidə yolu ilə həqiqətlərə, yaxud Tanrıya qovuşma fəaliyyət-
ləri. Mistisizm bəzən fövqəltəbii bir qüdrəti əldə etmək və işlərini 
bu  qüdrətin  sayəsində  həyata  keçirə  bilmək  üçün  həqiqətlərin 
səbəblərini bilib ortaya çıxarmaq fəaliyyətləri kimi də xarakterizə 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
134 
edilir.  İnsanın  təbiət  üstü  aləmlə  səmimi  bir  şəkildə  doğrudan 
doğruya əlaqə qurub birləşməsinin imkanına inanan, qaynağı ağıl 
və duyğular olmayan üstün bir məlumat hiss gücü və vəcd yoluyla 
əldə etdiyinə inanan, beləcə Allaha çatıldığını irəli sürən görüş. 
MĠSTĠK  [alm.  Mystichh;  fr.  Mystique;  ing.mystic;  mystical; 
yun.  Mystikos  –  myein  –  gözlərini  yumub  bağlamaq,  örtmək; 
osm.  tr.  tasavvuf;  ər.  فٛصر]  –  hissi  idrakın  xaricində  sirli  sehirli 
mənəvi nurlanmağa aid olan.  
MĠFOLOGĠYA  [yun.  Mytologia,  muthos  –  rəvayət,  əfsanə, 
logos  –  təlim,  söz]  gerçəkliyin  ibtidai  şüurda  qədim  dövr  üçün 
səciyyəvi  olan  şifahi  xalq  yaradıcılığında  təcəssümləşmiş  fantas-
tik inikası. 
MODALLIQ  [məntiqdə]  [lat.  modus  –  ölçü,  üsul]  –  mühaki-
mənin,  həmin  mühakimədə  söylənilən  iqrari  fikrin  ―qüvvəsinə‖ 
xarakteristikası: mühakimə zəruri, mümkün, təsadüfi, qeyri müm-
kün və s. ola bilər. 
MODELLƏġDĠRMƏ  [ fr. Modele – nümunə, ilkin nümunə] 
–  müəyyən  obyektin  xarakteristikalarının  öyrənilməsi  üçün 
onların xüsusi yaradılmış digər obyektdə təkrar yaradılması. 
MONARXĠYA  –  [alm.=fr.  Monarchhie;  ing.  Monarchy;  yun. 
Monos  –  tək,  yeganə.  Arkhein  -  suverenlik]  –  bir  nəfərin 
suverenliyi,  hakimiyyəti.  Dövlət  gücünün  bir  nəfərin  əlində  cəm 
olunmasını bildirən dövlət forması.  
MONADA [alm.=fr.=yun. Monas – vahid] – varlığın struktur, 
substansional vahidini ifadə edən fəlsəfi termin. 
MONĠZM  [alm. Monismus;  fr. Monisme; ing. Monism;  yun. 
Monos – tək, vahid; osm. tr. vahdetiye; ər. خ
ٌّذدٚ] – bütün mövcu-

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
135 
datın  əsasında  bir  başlanğıcın  dayandığını  qəbul  edən  fəlsəfi 
təlim.  
MONOTEĠZM – [alm. Monotheismus; fr. Monotheisme; ing. 
Monotheism;  yun.  Monos  –  tək,  yeganə.  Theos  –  Tanrı.  osm.  tr. 
vahdetiye  -  ər.  خٍرذدٚ]  –  Ancaq  bir  Tanrının  varlığını  qəbul  edən 
din və fəlsəfi təlim.  
MORFOLOGĠYA  [alm. , fr. Marphologie;  ing.  Marphology; 
yun. Morphe = forma, logos  = elm; osm. tr. mebhasu-l eşkal; ər. 
يبىشِآ
ٌّ
طبذجِ
] 
MOTĠV  [alm.  Motiv;  fr.  Motif;  ing.  Motive;  lat.  Movere  – 
qımıldatmaq; osm. tr. saik; ər. هٌٔبع] – hər hansı bir istəkdən doğan 
fəaliyyətin  səbəbi,  hərəkətverici  qüvvəsi.  Motivasiya  isə  istəyin 
motivlərlə  təyin  edilməsidir.  Motiv  insanın  tələbatını  təmin 
etməyə yönəlmiş hərəkəti şərtləndirən düşünülmüş meyldir.  
MƏAD  –  Axirət  dünyası,  insanların  öldükdən  sonra  həşr 
olunduqları yer. 
MƏBDƏ  –  Başlanğıc,  birinci  olan.  Özündən  başqa  şeylərin 
törədiyi ilkin mənşə.  
MƏFKURƏ  [alm.=ing.  Idea;  fr.  Idèal;  osm.  tr.  mefjure;  ər. 
حسٛىفِ; tr. Ülkü ] – fikir, məfkurə, qayə, insanı hisslər dünyasının 
fövqünə  çıxaran  qayə.  1.  Ən  yüksək,  ən  yetişkin  həqiqət. 
Mücərrəd olaraq düşünülmüş şey. 2. Ancaq ideya olaraq var olan.  
MƏXLUQAT – Yaradılmışlar, Allahdan başqa bütün varlıqlar 
məxluqat  hesab  olunur.  Çünki  yeganə  yaradılmayan  varlıq 
Allahdır.  O  ilkin  varlıq  və  bütün  varlıqların  səbəbidir.  Tanrının 
varlığı  üçün  yaradılma,  bölünmə  və  məhv  olma  kimi  xüsusiy-
yətləri  düşünmək  olmaz.  Onun  varlığı  zəruridir.  Yəni  var  olma 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
136 
etibarı ilə özündən başqa heç nəyə ehtiyacı olmayandır. Tanrının 
varlığından başqa bütün varlıqlar isə mümkün varlıqlardır. Onlar 
var olmaları üçün Tanrının varlığına möhtacdırlar.  
MÜDDƏT  [alm.  Dauer;  fr.  Durèe;  ing.  Duration;  osm.  tr. 
müddet,  sayrure]  –  öz  bütünü  daxilində  alınmış,  məhdud  bir 
zaman parçası, axıb gedən zaman dilimində bir parça.  
MÜMTƏNĠ  [vacib  əl  –  mümtəni]  Yoxluğu  müqabilində 
varlığı  düşünülməyəndir.  Allahın  yoxluğunun  düşünülməməsi, 
dörd  sayının  tək  olmasının  iddia  edilə  bilməməsi  kimi.  Müm-
teninin  xüsusiyyəti  heç  bir  vəchlə  var  olmamasıdır.  Bu  onun 
mahiyyətinin gərəyidir. Mümtenini əqlənvar olan bir obyekt kimi 
təsəvvür  etmək  belə  mümkün  deyil.  Buna  Muhal  və  ya  müstəhil 
də deyilir. İkinci bir Tanrı ideyası heç bir zaman düşünülə bilməz. 
MÜMKÜN  [alm.  Kontingent;  fr.=ing.  Contingent;  lat. 
Contingens;  osm.  tr. ٌّ
 ٓىِّ] – nə zəruri, nə də imkansız olan, yəni 
nə olmayan nə də mütləq olan.  
MÜNTƏHĠ  –  Sülukunda  sona  çatmış  şəxsdir.  müntəhi sona 
çatan, bitən, kamilliyə çatmış. 
MÜSTƏFAD  –  Şərq  peripatetiklərinin  ―əqllər‖  nəzəriyyəsinə 
görə, müstəfad əql qazanılmış olub, şəxsin özünə aid deyil.  
MÜġTƏRƏKLĠK [alm. Gemeinschaft; fr. Communautè; ing. 
Community; osm. tr. cemaat] – ortaq olmanın təyinatı. Ortaqlaşa 
həyata  keçirilən  maddi  və  mənəvi  dəyərlərə  əsaslanan  ictimai 
kontakt.  
MÜSTƏĞNĠ – Zəngin olmaq, ehtiyacı olmamaq. 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
137 
MÜTƏMADĠ  [alm.  Kontinuierlich;  fr.  Continu;  ing. 
Continuous;  lat.  Continium;  osm.  tr.  metamadi;  ər.  يدآّزِ]  –  öz 
daxilində daimi olaraq davam edən, gedən zaman.  
MÜTƏSƏVVĠF – Təsəvvüflə məşğul olan. 
MÜTLƏQ  [alm.  Absolut;  fr.  Absolu;  ing.  Absolute;  lat. 
Absolutus  =  həll  olan,  osm.  tr.  mütləq;  ər.  كٍطِ]  –  öz  başına  var 
olan, heç bir şeylə bağlı olmayan, müstəqil, şərtsiz. Heç bir şeylə 
məhdudlaşdırılmayan.  Metafizikada  olduğu  kimi,  düşüncədə  də 
heç  bir  başqa  şeylə  bağlı  olmayan  və  varlıq  səbəbini  özündə 
daşıyan şey. Heç nədən asılı olmayıb, sərhəd tanımayan, müstəqil 
olaraq baş verən hal və hadisələri ifadə edən məfhum. Həqiqətdə 
olan mütləqlik öz ifadəsini insan düşüncəsində tapır.  
MÜTLƏQĠYYƏT  [alm.  Absolutismus;  fr.  Absolutisme;  ing. 
Absolutism; osm. tr. mutlakiyet; ər. خٍمٍطِ] – ideyaları, normaları. 
Terminləri  doqmatik  bir  formada  saf  olaraq  qoyan  görüş.  Saf 
dəyərlərin, saf doğrularım ortaya çıxdığını müdafiə edən görüş.  
MÖVCUDLUQ  [ər.  خٌدٛﺟِٛ]–  bir-birilə  əlaqədə  və  qarşılıqlı 
təsir halında dəyişən şeylərin bütün rəngarəngliyi. 
MÜQAYĠSƏ [ər.  خغٌبمِ]- obyektlər arasındakı oxşarlıq  və  ya 
fərq əlamətini [yaxud hər ikisi birlikdə] müəyyən etmək məqsədi 
ilə onların bir-birilə tutuşdurulması, fərqləndirilməsi. 
MÜQƏDDƏM  [alm.  Antecedent;  fr.  Antècèdent;  ing. 
Antecedent;  lat.  Antecedens;  osm.  tr.  mukaddem;  ər.  ٌّ
 َذمِ]  – 
məntiqdə nəticənin çıxardığı prinsip və yaxud prinsiplər.  
MÜQƏDDĠMƏLƏR  [ər.  خِذمِ]–  məntiqdə,  əqli  nəticələrdə 
yeni mühakimənin [nəticənin] alındığı mühakimələr. 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
138 
MÜQƏDDƏS [alm. Heilig; fr. Saint; ing. Saint, holy; sanctu; 
osm. tr. kutsi; طذمِ] – Tanrıya həsr edilmiş olan, Tanrıya aid olan, 
bütün var olanların, yer üzünə bağlı olanın üstündə yüksələn, on-
dan tamamilə başqa olan. Yaxud da əxlaqi yetişkənliyə çatan, bu 
yolla  Tanrıya  yaxınlaşan  insanların  necəliyi.  [Əzizlər,  övliyalar, 
kəramət sahibləri]. 
طَّذل   [ًَّعف] [ًعفِ] طذمِ  
MÜLAHĠZƏ  [ər.  حضُِ٘]  –  müasir  formal  məntiqdə  müəyyən 
dildə  verilən  təklif;  onun  həqiqiliyinə  [həqiqidir,  yalandır]  və  ya 
modallığına [ehtimaldır, mümkündür, mümkün deyil, zəruridir və 
s.] verilən qiymətlərlə əlaqədər nəzərdən keçirilir. 
MÜLKĠYYƏT  [ər.  خٍىٍِ]  –  hər  hansı  obyektlərin  subyektə 
məxsus olması.                                                                                                          
MUXTARĠYYƏT  [alm.  Autonomie;  fr.  Autonomie;  ing. 
Autonomy; yun. Autos – öz, nomiso – qayda; osm. tr. muhtariyet] 
– bir adamın, bir cəmiyyətin özünün qoyacağı qaydalara özünün 
tabe  olacağı.  muxtariyyət :  is.  [ər.]  Daxili  qanunvericilik  və 
idarəetmə işlərində sərbəst olma hüququ; özünüidarə.  
MÜNASĠBƏT[ər.خجعبِٕ] bütün hadisələrin qarşılıqlı əlaqə anı. 
MÜTLƏQ  [ər.  كٍزِ]  –  ―özü  onun  özü  üçün  kafi  olan‖  digər 
heç  bir  şeydən  asılı  olmayan,  bütün  mövcudiyyatı  özündə  əks 
etdirən və onu yaradan əbədi, sonsuz, şərtsiz, bitkin və dəyişməz 
subyekti ifadə etmək üçün idealist fəlsəfəsində işlənir. 
MÜHARĠBƏ  [ər.  خثسآِٙ]dövlətlərin və bu dövlətlər daxilində 
siniflərin siyasətinin zorakılıqla davam etdirilməsindən ibarət olan 
ictimai-siyasi hadisə. 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
139 
MÜCƏRRƏD  [alm.  Abstrakt;  fr.  Abstrait;  ing.  Abstract;  lat. 
Abstractum  –  çəkib  çıxarılmış,  sıyrılmış;  osm.  tr.  mücerret;  ər. 
دّشجِ]  –  mücərrədlik  ilə  əldə  edilmiş  bir  düşüncə.  Mücərrəd 
anlamlar ehtiva edən məfhum.  
MÜCƏRRƏDLĠK  [ər.  دشجِ]  –  həqiqəti  nəzəri  dərk  etməyin 
elmi  cəhətdən  müəyyənləşdirilmiş  müşahidə  və  eksperiment 
faktları  ilə  bağlı  olmayan  mücərrəd  məntiqi  mühakimələrə 
əsaslanan üsulu. 
 MÜġAHĠDƏ  [alm.  Beobachtung;  fr.=ing.  Observation;  tr. 
Gözlem;  osm.  tr.  müşahede;  ər.  حذ٘بشِ]  –  bir  obyekt,  yaxud  bir 
hadisənin  xüsusiyyətlərini  bilmək şərtilə  diqqətli və planlı  olaraq 
araşdırılıb  tədqiq  edilməsi.  Müşahidə  əslində  bütün  empirik 
eılmlərin  ilkin  şərtidir.  Lakin,  bu  o  demək  deyildir  ki,  tənqid 
edilmdən  keçərli  olmaz,  çünki  ən  dəqiq  müşahidələr  belə 
nöqsansız, xətasız olmaz.  

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
140 
 
N  
 
NATURALĠZM  [alm.  Naturalismus;  fr.  Naturalisme;  ing. 
Naturalism; ər. خٍعٍجطٌأ; lat. natura – təbiət + ism] – hər şeyi təbiətə 
əsaslandıraraq  tədqiq  edən  dünyagörüşü.  Təbiətə  verilən  anlam 
baxımından  fərqli  anlamlar  verir.  Təbiətin  xaricində  heç  bir 
həqiqət və dəyər olmadığını irəli sürən doktrina   
NATÜRĠZM  [naturisme]  –  Təbiətpərəstlik:  Dinin  başlan-
ğıcında  Günəş,  Ay,  Ulduzlar  və  Od  kimi  təbii  varlıqlarla  Fırtına 
kimi  təbiət  hadisələrindən  eşidilən  qorxu  və  gözlənən  ümid 
nəticəsində  onlara  bir  şəxsiyyət  verib,  tapma  surətiylə  ortaya 
çıxdığını irəli sürən görüş. 
NƏFS-i Natika: Düşünən və düşündüyünu söyləyən nəfs,ruh. 
NOMĠNALĠZM [nominalisme] – İsimcilik: Ümumi fikirlərin 
və  küllülərin  nə  zehində,  nə  zehnin  xaricində,  özündən  və  ya 
təcrübənin  məhsulu  olaraq  olmadıqlarını,  onların  bir  xəyal  və 
addan  yəni,  yalnızca  əşyanın  adları  olduğunu  və  bir  termindən 
ibarət olduğunu qəbul edən görüş. 
NOUS: Aləmi tənzim edən və maddi olmayan mebde prinsip. 
NAĠTĠVĠZM – İdrakın mistik-dini xarakteri haqqında idealist 
təlim;  təlimdə  həqiqət  realist-məntiqi  yolda  və  ya  diskursiv  qay-
dada  deyil,  guya  qəflətən  heç  bir  hazırlıq  olmadan,  təkcə  qeyri-
şüuri ilhamın, yəni ilhamlanmanın nəticəsində yaranmış, ilahi təl-
qin şəklində insana yuxarıdan söylənilmiş fikrin köməyilə açılır. 
NAMUS  –  Fərd  tərəfindən  özünün  ictimai  əhəmiyyətini, 
dəyərini  dərk  etməsini  və  bu  dəyərin  cəmiyyət  tərəfindən  qəbul 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
141 
edilməsi  anlarını  özünə  daxil  edən  əxlaqi  şüur  anlayışı;etik 
kateqoriya. 
NATURA  [alm.  Natur;  fr.  Nature;  lat.  Natura;  yun.  Physis; 
osm.  tr.  tabiat;  ər.  خعٍجط;  tr.  doğa]  –  1.Hər  bir  var  olan  şeyin  sırf 
özünü  təşkil  edən  şey  yaxud  struktur.  2.Insanın  əsasını  qoyduğu 
sistemlər, formalarla  [mədəni,  sosial,  texniki] əksliklər içərisində 
öz-özünə  meydana  gələn,  formalaşan.  3.İnsanın  qarşısında  olan, 
ona yad olan və buna görə də məlum olmayan, naməlum qalan, öz 
qüdrətindən üstün olan, onun xaricində olan. 4.Hiss edilən və dərk 
edilən,  qavranılan  hər  şey.  5.Kainat.  6.Hər  şeyi  öz  mahiyyətində 
ehtiva  edən  bütün  həqiqətlər.  7.Yaradıcı,  xəlq  edici  varlıq.  8. 
Dünyaya gətirən, formalaşdıran, inkişaf etdirən, qoruyub bəsləyən 
―ana  təbiət‖.  9.Təbiət  elmlərinin  mövzusu  olan,  dəyərlərin 
xaricində olan həqiqət – canlı, cansız təbiət mənasında.  
NAFĠ – Olmaq – boş olmaq, mənasız gəlmək. 
NƏHV - Ərəb dilinin qrammatikasına verilən addır. 
NƏSĠL [alm. Generation; fr. Gènèration; ing. Generation; lat. 
Generatio; generare – doğurmaq; osm. tr. nesil; ər. ًٍغٔ] – ümumi 
olaraq eyni illərdə doğulan və eyni zəmanənin şərtlərini və beləcə 
bir-birinə bənzəyən sıxıntıları, taleləri yaşamış, oxşar tapşırıqlarla 
məsul olmuş insanların toplusu.  
NƏSĠL  –  Sosial  həyatın  ən  mühüm  anlayışlarından  biridir. 
Nəsil öz mənşəyini vahid bir əcdaddan götürən qan qohumlarının 
ittifaqıdır.  Antik  dünyada  nəsil  sözünə  ―gens‖  anlayışı  uyğun 
gəlir.  Ana  nəsli (Matriarxat –  latınca  ―mater‖-  ana,  yunanca 
―arxe‖ – hakimiyyət) hərfi mənada ananın hakimiyyəti deməkdir. 
Ananın hökmüranlığı bəşəriyyət tarixinin o dövrünə aiddir ki, bu 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
142 
vaxt  qadınlar  sosial  quruluşun  yüksək  pilləsində  dururdular. 
Matriarxatizm  ana  xətti  ilə  qohum  olan  qan  qohumlarının 
ittifaqıdır.  Ata  nəsli   (Patriarxat   –  yunanca  ―patriarxe‖-nəslin 
başçısı)  kişilərin  hakimiyyəti  mənasında  işlədilir.  Etnoqrafiyada 
bu  quruluş  sinifsiz  cəmiyyətdən  sinifli  cəmiyyətə  keçid  dövrü 
kimi  xarakterizə  olunur.  Burada  qohumluq  ata  xətti  ilə 
müəyyənləşdirilir.  Bununla  belə  ana  nəsli  qalıqları  güclü  olur. 
Patriarxatizm  isə  ata  xətti  ilə  qohum  olan  qan  qohumlarının 
ittifaqıdır.  Qərbi  Avropa  ədəbiyyatında  ―klan‖  termini  ata  nəsli 
termini ilə sinonim sayılır. 
NƏZARƏT  –  bu  termin  sufi  terminologiyasında  orijinal  adı 
ilə ―mürakəbə‖ adlanır. Nəzarət Allah-təaladan qullara istiqamət-
lənən  bir  hal  olduğu  kimi,  qulun  da  öz  nəfsi  üzərində  nəzarəti 
mümkündür.  Bunu  həyata  keçirən  sufi,  nəfsini  daim  nəzarət 
altında  saxlayaraq,  onu  günah  əməllərdən,  şəhvani  duyğu  və 
düşüncələrin  əsirliyindən  azad  edir.  Qul  nəfsini  nəzarət  altında 
saxlamaqla öz üzərində ilahi nəzaərti unutmur.  
NƏZƏRĠ  [alm.  Theoretisch;  fr.  Thèoretique;  ing.  Theoretic; 
yun.  Theorikos  –  nəzəriyə  ilə  bağlı;  theoretikos  –  gözləməni, 
tədqiq  etməyi  sevən;əs.tr.  شظٔ]  –  nəzəriyyə  ilə  bağlı  olan,  teorik 
düşünmə ilə biliyə yönələn şey.  
NÜBÜVVƏT  –  Peyğəmbərlik.  İslam  dininə  etiqad  edən 
müsəlmanların iman əsaslarından biri də peyğəmbərlərə imandır. 
Peyğəmbər  insanla  Tanrı  arasında  vasitəçidir.  Peyğəmbərlərə 
iman,  insanlara  doğru  yolu  göstərmək  üçün  Allah  tərəfindən 
seçilmiş  şəxslərin  göndərilməsinə  və  onların  Allahdan  gətirdiyi 
hər  şeyin  doğru  və  həqiqət  olduğuna  inanmaq,  peyğəmbərlər 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
143 
haqqında  vacib,  qeyri-mümkün  və  caiz  olan  şeyləri  və 
xüsusiyyətləri bilib, beləcə təsdiq etməkdir. 
NÜMAYĠġ  [alm.=ing.  Demonstration;  fr.  Dèmonstration;  lat. 
Demonstratio;  osm.  tr.  bürhan;  tr.  Tanıtlama;  ər.  ٌاهشت]  –  önə 
sürülən  bir  müdafiənin  həqiliyini  məntiqi  metodla  göstərmək, 
nəticənin doğruluğunu göstərmək üçün, doğru olaraq məlum olan 
yaxud  da  doğru  sayılan  ilkinlərə  əsaslanaraq  edilən  mənalı 
göstəriş.  
NEÇƏLĠK  [alm.  Quanität;  fr.  Quanitè;  ing.  Quantity;  lat. 
Quantitas; yun. Posofei; osm. tr. kemiyet; ər. حًَُّك] – ölçülə bilən, 
azalıb  çoxala  bilən  böyüklük,  necə,  nə  qədər,  nə  böyüklükdə–  
kimi sualların qarşılığı.  
NECƏLĠK  [alm.  Qualität;  fr.  Qualitè;  lat.  Qualitas;  yun. 
Poiotes; tr. keyfiyet; ər. خ
ٍَّفٍو] 
NEQATĠV  [alm.  Negativ;  fr.  Nègati;  ing.  Negative;  osm.  tr. 
menfi;  ər.]  –  pozitiv  olmayan,  pozitivin  əksi,    neqativ  enerji, 
neqativ rəy və s. 
NEMƏT [ər. خّعٔ]– müsbət sərvəti ifadə etmək üçün fəlsəfədə 
işlədilən ən geniş anlayış. 
NEOPOZĠTĠVĠZM  –  XX  əsr  fəlsəfəsinin  cərəyanlarından 
biri, poztivizmin müasir forması. 
NƏFY [alm.=ing. Negation; fr. Nègation; yun. Apophasis; lat. 
Negatio; osm. tr. nefiy] – irəli sürülən bir tezisi tanımamaq. 
NƏZƏRĠYYƏ  [ər.  خٌسضٔ]  –  gerçəkliyin  bu  və  ya  digər 
―fraqmenti,  parçası‖  haqqında  səhih,  dürüst  birliyin  ümumi-
ləşdirilmiş  sistemi;  həmin  parçanı  təşkil  edən  obyektlərin  müəy-
yən məcmusunu təsvir və izah edir. 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
144 
NƏTĠCƏ  [alm.  Schluss,  schlussats,  konklusion;  fr.=ing. 
Conclusion;  lat.  Conclusio;  ər.  خجٍزٔ]-  verilən  səbəblərdən 
çıxarılan  hökmlər.  Əgər  səbəblər  doğrudursa  nəticələri  də  çox 
zaman doğru olur. Nəticə yalnışdırsa, səbəblər heç vaxt doğru ola 
bilməz.  
NĠFRƏT  [alm.  Hass;  fr.  Haine;  ing.  Hate;  osm.  tr.  nefret;  ər. 
حشفٔ]  –  nəyəsə  istiqamətlənmiş  hiss.  Kiminsə  pisliyini  istəməyə 
istiqamətlənmiş hiss. Yox etmə istəyinə varan bir xatırlama.  
NĠKBĠNLĠK  [alm.  Optimismus;  fr.  Optimisme;  ing. 
Optimism;  osm.  tr.  nikbinlik]  –  ümumiyyətlə  hər  şeyi  yaxşı 
tərəfindən  görmə,  hər  vəziyyətdə  yaxşı  bir  çıxış  yolu  uman 
dünyagörüşü.  Ən  yaxşı  gələcəyə,  xeyirin  şər  üzərində,  ədalətin 
ədalətsizliyin üzərində təntənəsi imkanına etiqad və inamdır. 
NĠRVANA [sanskritcə, hərfən – sönmə] – budizmin [həmçinin 
çaynizmin]  dini  fəlsəfəsinin  əsas  anlayışı;  bir  növ  ―xilas‖ 
mənasını  ifadə  edir.  İnsanın  ruhi  meyllərinin  yüksək  halını,  son 
məqsədini  bildirir.  Bu  səbəbdən  insan  bütün  növ  maddi  ləzzət-
lərdən, zövqlərdən uzaq düşməlidir.  
NĠTQ [ər. كطٔ] – insanların bir-biri ilə ünsiyyətindən, bu və ya 
digər  dilin  vasitəsilə  onun  öz  fikirlərinin  ifadə  etməsindən  və 
başqalarına çatdırılmasından ibarət fəaliyyəti. 
NĠHĠLĠZM [alm. Nihilismus; fr. Nihilisme; ing. Nihilism; lat. 
Nihil  –  heç  nə,  heç  şey;  osm.  tr.  ademiyyun  mezhebi]  –  ümumi 
olaraq  var  olan  dəyərlərə,  görüşlərə,  sistemə  qarşı  çıxan,  heç  bir 
dəyər  tanımayan  görüşlərə  verilən  addır.  Heç  bir  müsbət  ideala 
bağlı olmayan mütləq nöqtəyi-nəzər. 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
145 
NĠZAM [alm. Ordung; tr. düzen fr. Ordre; ing. Order; osm. tr. 
nizam;  ər. َبظٔ]. Bəzi  elementlərin daxilində hər birinin müəyyən 
bir yeri olan bir birlik qurmaq şərtilə az yaxud da çox sağlam bir 
formada  bir  yerə  sığışması.  Yaxud  da  çoxlarının  bir  yerə,  bir 
məqsədə, bir amala görə yığışması.  
NYAYA  [sanskritcə,  hərfən  –  qayda,  qanun,  ümumiyyətlə 
məntiq] – qədim hind fəlsəfəsinin ortodoksal sistemlərindən biri. 
NYU realizm [alm. Neurealismus; fr. Nèo-rèalisme; ing. New 
realism]  –  zəmanəmizdə  Kembricdə  ortaya  çıxan  hər  şeyi 
metafizik formada yorumlayan, baxışlarının böyük əksəriyyətinin 
metafizik  idealizmdən  qaynaqlandığı  fəlsəfi  təlim.  Təbiəti  əsas 
hesab  edən  nyu  realistlər  fəlsəfə  problemlərini  təbiət  elmlərinin 
metodu ilə həll etmə yolunu seçirlər.  
Nyu  idealizm  [alm.  Neuidealismus;  fr.  Nèo-idèalisme;  ing. 
Neo-idelaism]  XIX  əsrin  ikinci  yarısından  sonra  materializm, 
pozitivizm  və  naturalizmin  hökmranlığı  qarşısında  –  idealizmi 
yenidən canlandırmağa çalışan cərəyanlar.  
NYUKANTĠZM  [alm.  Neukantianismus;  nèo-kantisme;  ing. 
Neo-kantianism]  –  XIX  əsrdə  fəlsəfəni  çökməkdən  qurtarmaq 
üzrə xüsusilə də bilik tənqidçisi baxımından Kanta istiqamətlənən 
tədqiqatlar. Ən yüksək nöqtəsinə XX əsrdə çatmışdır.  
NOMĠNALĠZM  [lat.  nomen  –  ad]  –  orta  əsr  fəlsəfəsində 
cərəyan; anlayışları ayrı-ayrı predmetlərin adı hesab etmişdir. 
NOOSFER  [yun.  Nous  –  zəka,  sphaira  –  sfera,  sahə;  zəka 
sferası]  –  planetimizin  şüurlu  insan  fəaliyyəti  ilə  əhatə  olunmuş 
sahəsi. 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
146 
NORMA  [alm.  Norm;  fr.=ing.  Norme;  lat.  Norma;  osm.  tr. 
kaide,  numune]  –  1.  Günahlandırma  və  dəyərləndirmənin  özünə 
görə  həyata  keçirildiyi  meyar.  Tabe  edilməsi  vacib  olan  qayda, 
qanun.  Fəlsəfədə  əxlaq,  estetik  və  məntiq  normaları  da  mövcud-
dur.  Buna  görə  də  bu  fəlsəfə  sahələri  normaları  qoyan  yəni  nor-
mativlər adlanır.  
NOUMEN  [yun.  Noumenon]  –  fenomenin  əksinə  olaraq  yal-
nız ağılda dərk edilən mahiyyəti ifadə edən termin. Hisslər vasitə-
silə dərk olunmayan, sırf əqllə qavranılan deməkdir.  
NOUS  [yun.=lat.  Intellectus;  əql]  –  Kainatı  sistemləşdirən  və 
qeyri maddi olan ideya. İnsanın ən yüksək bacarığı.  
NÖV  [alm.  Art;  fr.  Espèce;  ing.  Species;  lat.  Species;  yun. 
Eidos;  ər.  عٛٔ;  tr.  Tür;  osm.  tr.  növi]  –  bir-birindən  törəyən  və 
filoloji baxımdan əqraba olan canlı varlıqlar elementi. Öz daxilin-
də  bir  forma  olan  və  üzərində  cins  terminin  olduğu  məntiqi 
termin.  Amma  bu  cins  termini  öz  üzərində  başqa  bir  cins  varsa, 
yenidən növ anlayışını verir və bu beləcə davam edir.  
NÜFUZ – müəyyən keyfiyyətlərinə, xidmətinə görə hər hansı 
bir  şəxsin,  baxışlar  sisteminin  və  ya  təşkilatın  hamı  tərəfindən 
etiraf edilən nüfuzu. 
 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
147 
 
O  
 
OBYEKT  –  [alm. Objekt,  gegenstand; fr. Object; lat. Object; 
lat.  Objectum  –  göz  önündə  olan,  qarşıya  qoyulan  şey]  bax  sub-
yekt və obyekt. 
OBYEKTĠV [alm. Objektiv; fr. Objective; osm. tr. afaki; ing. 
Objective;  ər.  ٌّ
 ًىش]  –  obyektlə  əlaqəsi  olan,  onunla  həmahəng 
olan. Fərdin şəxsi görüşündən asılı olmayan. Yaxud ümumiyyətlə 
hər növ düşüncə tərzinə uyğun gələn.  
OBYEKTĠVLĠK  [alm.  Objectivität;  fr.  Objectivitè;  ing. 
Objectivation; osm. tr. afakileştirme; tr. Nesnellik; ər. خ
ٍّئٍش] – fəl-
səfi  mövqe;  buna  görə  fəlsəfi  idrak  tədqiqatı  tənqidi  qiymətlən-
dirməyə,  dəyərlər  haqqında  mülahizələr  söyləmək  səviyyəsinə 
çatdırmağa  qadir  deyil,  buna  görə  də  həmin  idrak  bunlardan  əl 
çəkməlidir. 
OLĠQARXĠYA  [tr.  Takımerki;  alm.=fr.  Oligarchie;  ing. 
Oligarchy;  yun.  Aligarkhia.  Oligoi  –  bəzi,  bir  neçə.  Arkhein  - 
suverenlik] – bir neçə nəfərin suverenliyi, dövlət gücünün az saylı 
şəxslərin yaxud da ailələrin əldə olduğu dövlət forması.  
OKKAZĠONALĠZM [occasio – təsadüf] – ruhun və bədənin 
qarşılıqlı  təsirinin  izah  olunmazlığını  aradan  qaldırmağa  çalışan 
XVII əsr dini-idealist doktrinası. 
OKKULTĠZM  [occultus  –  gizli,  məhrəm]  –  dünyada 
fövqəltəbii,  elmi  tədqiqata  müyəssər  olmayan  fenomenlərin  və 
qüvvələrin  mövcudluğunu  qəbul  edən  və  onlara  qarşılıqlı  təsir 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
148 
üçün [magiya, spiritizm] ―əməli‖ üsullar işləyib hazırlayıb təlim-
ləri ifadə edən termin. 
OPERASĠONALĠZM [lat. operatio – hərəkət, təsir] – müasir 
fəlsəfədə  öz  təbiəti  etibarilə  məntiqi  pozitivizmin  və  praqmatiz-
min sintezindən ibarət cərəyan. 
OPTĠMĠZM - bax. Nikbinlik 
ORQANON  [yun.]  –  hərfi  mənası  vasitə,  alət  deməkdir. 
Aristotelin  məntiqlə  əlaqədar  işlərin  hamısına  verilən  ad.  Lakin 
Aristotel  sırf  məntiq  mənasında  analitik  terminindən  istifadə 
edirdi.  Aristotelə  görə  məntiq  düzgün  düşünmənin  metodu  və 
sənətidir.  

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
149 
 
Ö 
 
ÖZLƏġMƏ – insan fəaliyyəti məhsullarının, həmçinin insanın 
xassələrinin  və  qabiliyyətlərinin  insanlardan  asılı  olmayan  və 
onlara hakim kəsilmiş olan nə isə bir şeyə çevrilməsi prosesini və 
bu çevrilmənin nəticələri. 
ÖZHƏRƏKƏT – mənbəyi, səbəbi hərəkət edən şeyin özündə 
olan hərəkət. 
ÖZGƏLĠK [alm. Altruismus; fr. Altruisme; ing. Altruism; lat. 
Alter  –  başqası,  özgə.  osm.  tr.  diğerkamlik]  –  başqalarının 
yaxşılığını yaşamaq və mənimsəmək ideyasını ehtiva edən görüş.  
ÖZÜNDƏNLĠK  [alm.  Spontaneität;  fr.  Spontanèitè;  ing. 
Spontaneity;  lat.  Spontaneus  –  özlüyündən;  osm.  tr.  taviyet;  ər. 
خٌٚبط]  –  xaricdən  bir  təyinatla  deyil,  öz-özünə  olan  təsirlilik, 
birbaşa öz daxili ehtimalıyla təsirli olma qabiliyyəti. 
Özülüyündən var olan [alm. Ens a se; ər. ٗغفٕث ٌُِٔٔبل] 
Özündə Ģey [alm. Ding an sich; fr. Chose en soi; ing. Thing in 
itself]  –  bilən  öznədən,  şüurdan  asılı  olmayaraq  öz  başına  var 
olan,  təcrübənin  xaricində  olan  şey.  Bu  mənada  Aristoteldə  və 
sxolastik fəlsəfədə maddə ilə eyni mənalı. Kantda – nomenlə eyni 
mənalı düşüncədən asılı olmayaraq var olan.  
ÖLÜM orqanizmin həyat fəaliyyətinin geriyə dönməz şəkildə 
dayanması, canlı varlığın mövcudluğunun labüd təbii sonu. 
ÖLÇÜ  –  predmetin  və  hadisənin  keyfiyyət  və  kəmiyyət 
müəyyənliyinin üzvi vəhdətini ifadə edən fəlsəfi kateqoriya. 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
150 
ÖNGÖRMƏ  [alm.  Ahnung;  fr.=ing.  Pressentiment;  osm.  tr. 
hissikablelvuku;  tr.  Önsezi;  ər.  عٛلٌٛأ  ًجل  ٌّ
 ظد]  əsaslandırılmayan 
və izah edilməsi mümkün olmayan hiss. Verilməmiş olanın, bilin-
məyənin,  xüsusilədə  gələcəklə  əlaqəli  olanın  əvvəldən  hiss  edil-
məsi, doğru kimi hesab edilməsi.  

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
151 
 
Q  
 
QABĠLĠYYƏT  [ər.  خٍٍثبل]–  geniş  mənada  fərdin  davranışını 
tənzim  edən  və  onun  həyat  fəaliyyətini  şərtləndirən  psixi  xüsu-
siyyəti.  
QAVRAYIġ  [alm.  =  ing.  Apprehension;  r.  apprèhension;  lat. 
Apprehensia;  osm.  tr.  tasavvur-i  sazec;  tr.  kavrayış]  –  hər  hansı 
bir  dərk  edilənin  mahiyyətinin  birbaşa  qavranılması.  Kantda  isə 
idrak  növlərinin  eyni  bir  məcrada  birləşməsinə  deyilirdi.  Maddi 
aləmin hiss üzvlərinə bilavasitə təsir göstərən predmet və proses-
lərinin xarici struktur xüsusiyyətlərinin hissi obrazı. 
QANUN [alm. Gesetz; fr. Ioi; ing. Law; yun. Nomos; lat. Lex; 
tr. Yasa; osm. tr. kanun; ər. ْٛٔبل] – hadisələrin mühüm daxili və 
sabit  əlaqəsi  olub,  onların  müəyyən  qaydada  dəyişilməsini  şərt-
ləndirir. Hadisələr arasında sistemli olaraq bir  əlaqəni  təyin  edən 
və  bir  şeyin  vacibliyini  dilə  gətirən  ümumi  hökm.  Hadisələrin 
gedişatında  fövqəladəliyə  yer  verməyən,  dəyişməzlik  və  məcbu-
rilik göstərən qayda.  
QAYDA [alm. Regel; fr. Règle; ing. Rule; lat. Regula – özü ilə 
doğru xətt izlənilə bilən]  
QEYRĠ-müəyyən  [alm.  Indefinit,  unbestmmit.  Fr.  Idifinite; 
lat.indefinitus; osm. tr. qayri-muayyen. ər. ٍٓعٌِّشٍغ]. 1.Sonu harda 
bitəcəyi naməlum olan, sonlu və ya sonsuz olduğu bilinməyən şey.  
QƏBĠLƏ  [ər.  خٍٍجل]  –  insanların  ibtidai  icmalarda  iqtisadi 
münasibətlər  zəminində  meydana  gəlmiş  və  qan  qohumluğu 
əlaqələrinə əsaslanan birlik forması.  

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
152 
QƏDƏR [ər. سذل] – ərəb-islam fəlsəfəsində müxtəlif mənalarda 
işlədilən termin; islamın erkən dövründə ilahi buyruq, qüdrət, qis-
mət  mənasında,  VIII  əsrin  əvvəllərindən  isə  həmçinin  insanın  öz 
əməllərinə  ixtiyar  olması,  iradə  sərbəstliyinin  sinonimi  kimi 
işlənirdi. 
QƏRAR  [alm.  Enscgeidung;  fr.  Dèecision;  ing.  Decision;  ər. 
ٌّ ساشل]. – aralarında bir seçim etmə məcburiyyəti olan imkanlardan 
birini seçmək fəaliyyəti və bu fəaliyyətin nəticəsi yaxud da insan 
həyatının  ayrı-ayrı  mühüm  nöqtələrində  içinə  düşdüyü  sarsıntılı 
hal və bunun nəticəsi olanı seçmək.  
QNOSEOLOGĠYA  [alm.  Gnoseologie;  fr.  Gnosèologie;  ing. 
Gnoseology;  yun.  Gnosis  –  bilik,  məlumat,  logos  –  təlim].  Bilik 
haqqında  təlim.  Yunan  dilində  gnosis  kəlməsi  əslində  episteme 
sözü  ilə  eyni  mənada  işlənir.  Qnoseologiya  və  epistemologiya 
ümumiyyətlə  öz  şərtləri  və  nəticələri  daxilində  bilik  prosesini 
tədqiq edən, fəlsəfəni araşdıran sahədir.  
QNOSTĠKLƏR  [alm.  Gnostiker;  fr.  Gnostiques;  ing. 
Gnostics; osm. tr. irfaniyan; yun. Gnosis – bilik, gnostikos – bilik 
haqqında]  –  dini-fəlsəfi  cərəyanın  Xristian  teologiyasını  Qədim 
Şərqin  dinləri  ilə,  həmçinin  neoplatonizm  və  pifaqorçuluqla 
birləşdirən  nümayəndələri.  I  əsrdə  dini  fəlsəfə  cərəyanlarına  və 
təriqətlərinə  verilən  ad.  Onlar  xilas  yolunu  spekulyativ  bilikdə 
axtarırdılar.  
QNOSTĠSĠZM  [alm.  Gnostizismus;  fr.  Gnosticizme;  ing. 
Gnosticism; yun. Gnostikoi – bilənlər. Gnosis – bilik, gnostikos – 
biliklə  bağlı;  osm.  tr.  irfaniye;  ər.  bilinirciler]  –  İnsanla  Tanrı 
arasındakı əlaqəni spekulyativ biliklərlə bağlayan təlimlər. 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
153 
QRUP [alm. Gruppe; fr. Groupe; ing. Group; tr. Öbek] – bir-
birilə  az  və  ya  çox  dərəcədə  bağlılığı,  əlaqəsi  olan  toplu.  İctimai 
elmlərdən  olan  sosiologiyanın  geniş  istifadə  olunan  bir  termini, 
qrup, qruplaşma və s. 
QÜRBĠYYƏT – Tanrı dərgahına yaxınlıq məqamıdır. 
QÜDRƏT  [alm.  Macht;  puvoir,  puissance;  ing.  Power;  osm. 
tr. iktidar, kudret; ər. حسذل] – fiziki güclə əlaqələndirilməyən ruhi, 
mənəvi və təsiredici güc. 
QURAN [ər. ْآشمٌأ]– Müsəlmanların müqəddəs kitabı. 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
154 
 
P 
 
PANTEĠZM [pantheisme] – Tüm Tanrıcılık Vücüdiyye: Allah 
ilə aləmi bir və eyni sayan fəlsəfi sənətlərin adı. 
PERĠPATETĠZM  [alm.  Peripatetiker;  fr.  Peripatetician;  ing. 
Peripatetics; es.tr. meşaiyun; ər. ْٛ
ٍّئبّشِ] – Aristotelin tərəfdarları 
və  tələbələri.  Aristotelin  fəlsəfi  dərslərini  və  müzakirələrini  ayaq 
üstə gəzinərək təlim etdiyinə görə belə bir ad götürülmüşdü. Peri-
patetikos piyada addımlamaq deməkdir. Ərəbcəyə də bu formada 
tərcümə edilən terminin lüğəti mənası piyada gəzənlər deməkdir.  
PROBLEMATĠK  [alm.  Problematisch;  fr.  Problematiquè  / 
proposition;  ing.  Problematic/proposition;  osm.  tr.  ihtimali 
hüküm; ər.ًٌبّزدإ ُىد] – həlli yolu və vasitəsi qeyri-müəyyən olan, 
yaxud  da  doğru  olma  ehtimalı  olsa  da,  əslində  şübhə  oyandıran, 
dəqiq olmayan şeydir.  
POLĠTEĠZM [polytheisme] – Çok tanrıcılık: Bir çox məbuda 
inanıb, tapmaq.  
POZĠTĠVĠZM  –  müsbət  münasibət,  təsdiqedici  olma,  etimad 
göstərmə.  Pozitivizm  [alm.  Pisitivismus;  fr.  Positivisme;  ing. 
Positivism; osm. tr. ispatiye; tr. Olguçuluq; ər. خ
ٍّربجعإ] – tədqiqat-
larını aktlara, həqiqətlərə əsaslanan, metafizik açıqlamaları nəzəri 
olaraq imkansız, qaydasız, hesabsız edən, təcrübə ilə isbatlanma-
yan,  problemləri  sözdə  problem  olaraq  xarakterizə  edən  fəlsəfi 
dünyagörüşü.  Təcrübə  ilə  reallaşmamış  olan  hər  şeyi  rədd  edib, 
faktlardan və onlar arasındakı dəyişməyən münasibətlərdən hərə-

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
155 
kət edərək, real olmayan heç bir məlumat mövzusunu qəbul etmə-
yən fəlsəfə məktəbi. 
PLÜRALĠZM  [alm.  Pluralismus;  fr.  Pluralisme;  ing. 
Pluralism;  ər.  خ
ٍّرَشْثو; tr. Çokçuluq; osm. tr. kesretiye] – həqiqətin 
açıqlanmasında birdən çox prinsipin mövcud olmasını qəbul edən 
təlim,  yəni  fəlsəfədə  həqiqətin  növ-növ  olduğunu,  aləmi  təşkil 
edən  varlıq  və  əşyanın  tək  bir  prinsipə  və  ya  qanuna  çevrilmə-
yəcəğini, bir çox reallıqların mövcud olduğunu qəbul edən görüş. 
PANLOGĠZM  [yun.  Pan  –  hər  şey,  və  logos  –  təlim,  söz, 
fikir]  –  varlığın  və  təfəkkürün  eyniyyəti  haqqında  obyektiv 
idealist  doktrina;  bu  doktrinaya  görə  təbiət  və  cəmiyyətin  bütün 
inkişafı  dünya  zəkasının,  mütləq  ideyanın  məntiqi  fəaliyyətinin 
həyata keçirilməsidir. 
PANPSĠXĠZM [yun. Pan – hər şey və psyche – can] – idealist 
baxış; bu baxışa görə bütün cəmiyyət canlıdır, psixikaya malikdir. 
PANTEĠZM [yun.pan - Hər şey və theos – allah] – bu fəlsəfi 
təlimə  görə  allah  təbiətin  hüdudlarından  kənarda  yerləşməyib, 
onunla eyniyyət təşkil edən şəxssiz başlanğıcdır. 
PARADĠQMA [yun. Paradeigma  – misal,  nümunə] – məlum 
mərhələdə elmi praktikada təcəssüm edən, konkret elmi tədqiqatı 
müəyyənləşdirən nəzəri və metodoloji ilkin şərtlərin məcmusu. 
PARADOKSLAR  [məntiqin  və  çoxluqlar  nəzəriyyəsinin 
paradoksları]  [yun.  Paradoxos  –  gözlənilməz]  –  mühakimənin 
məntiqi  düzgünlüyü  saxlanılmaqla  məzmunlu  çoxluqlar  nəzəriy-
yəsində  və  formal  məntiqdə  meydana  gələn  formal  məntiqi 
ziddiyətlər. 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
156 
PARALOGĠZM  [yun.  Paralogismos  –  səhv  mühakimə]  – 
məntiq qanunlarının və qaydalarının qərəzsiz pozulması; mühaki-
məni  sübut  gücündən  məhrum  edir  və  adətən  yalnış  nəticələrə 
gətirib çıxarır. 
PARAPSĠXOLOGĠYA  [yun.  Para  –  yanında,  kənarında]  – 
hiss orqanlarının fəaliyyəti ilə izah oluna bilməyən hissiyyat for-
malarını,  həmçinin  canlı  varlığın  əzələ  səyi  olmadan  onu  əhatə 
edən hadisələrə təsir formalarını öyrənən tədqiqat sahəsi. 
PASSĠV  [alm.  Passiv;  fr.  Passif;  ing.  Passive;  lat.  Passivus; 
osm.  tr.  münfail; 
فِٕ
ًعب ].  Alıcı  vəziyyətdə  olan,  təsirli  olmayan, 
əksi aktiv kəlməsidir.  
PATRĠARXAT  [yun.  Patriarches  –  qəbilə  başcısı]  –  ibtidai-
icma quruluşunda qəbilə təşkilinin forması; ictimai  istehsalda və 
qəbilə  icmasının  sosial  həyatında  kişinin  üstün  rolu  ilə  səciy-
yələnir. 
PERSEPSĠYA  [lat.  perceptio  –  qavrayış]  –  hiss  orqanları 
vasitəsilə şeylərin şüurla hissi qavranılması, inikası. 
PERSONALĠZM [alm. Personalismus; fr. Personalisme; ing. 
Personalism; osm. tr. şahsiye mezhebi; lat. persona – şəxsiyyət] – 
İnsanı ən yüksək kainat ideyası hesab edən metafiziki təlim. Fərd 
olan  Tanrıya  inam  gətirmə.  Leybnitsin  monadologiyasından  gə-
lən,  XIX  əsrin  sonu  və  XX  əsrin  əvvəllərində  fəlsəfədə  yayılmış 
idealist cərəyan.  
PĠS [alm. Böse, uebel; fr. Mal; ing. Evil, wrong; osm. tr. şer;] 
–  siz  hesab  etməyin,  qınamağın,  eyibləməyin  mövzusu  olan  hər 
şey, istəyin qaydalara uyğun olan bir formada onun ziddinə çıx-

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
157 
mağa  və  əlindən  gəldiyi  zaman  dəyişdirməyə  hüququ  çatan  hər 
şey.  
PESSĠMĠZM  [alm.  Pessimismus;  fr.  Pessimisme;  ing. 
Pessimism; lat. Pessimus – ən pis, osm. tr. bədbinlik] – ümumiy-
yətlə hər şeyi ən pis tərəfindən, hər vəziyyəti qaranlıq hesab edən 
və həmişə ən pis olanı gözləyən dünyagörüşü. Əksi optimizmdir.  
PLURALĠZM  [lat.  pluralis  –  çoxlu]  –  monizmə  əks 
konsepsiya: mövcud olan hər şey eyni hüquqlu, bir-birindən təcrid 
olunmuş,  vahid  başlanğıca  müncər  edilməyən  mahiyyətlərin 
çoxluğundan ibarətdir 
POLĠSĠLLOGĠZM  –  Mürəkkəb  sillogizm  [Sillogistika]; 
sillogizmlərin  ardıcıllığını,  zəncirini  ifadə  edir;  bu  ardıcıllıqla  və 
zəncirdə  əvvəlki  sillogizmlərin  nəticələri  sonrakı  sillogizmlərin 
müqəddimələrinin tərkibinə daxil olur. 
POLĠTEĠZM  [alm.  Polytheismus;  fr.  Politheisme;  ing. 
Polytheism;  ər.  خٍَ٘إ  حشثو  yun.  Poly  –  çox,  theos  –  alllah;  tr. 
çoktanrıcılık] – çoxallahlılıq və təkallahlılıq, bir neçə allaha və ya 
bir allaha sitayiş edilməsi. 
POSTULAT [alm.=fr. Postulat; ing. Postulate; lat. postulatum 
– tələb; osm. tr. mevzua] – müəyyən elmi nəzəriyyənin baçlanğıc 
nöqtəsi  kimi  qəbul  edilən  və  bir  qayda  olaraq,  həmin  nəzəriyyə 
çərçivəsində isbat olunmayan prinsip və ya hökm. 
PROSTAVLIQ  [yun.  Orthodoxia]  –  xristianlığın  mühüm 
cərəyanlarından biri; başlıca olaraq Şərqi Avropa, Yaxın Şərq və 
Balkanlarda yayılmışdır. 
PRAQMATĠZM  [alm.  Pragmatismus;  fr.  Pragmatisme;  ing. 
Pragmatism;  yun. Pragma – iş, hadisə, faydalı; tr. pragmaçilik] – 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
158 
düzgünlüyü  və  həqiqəti  təktərəfli  olaraq  ancaq  doğurduğu  hərə-
kətlərin  nəticələri  və  uğurları  ilə  dəyərləndirilən  fəlsəfi  təlim. 
müasir fəlsəfədə geniş yayılmış subyektiv idealist cərəyan 
PRAQMATĠKA Semiotikanın bölməsi. 
PARLAMENT –  (fransız  parler,  yəni  danışmaq  sözündən)  – 
hakimiyyətin  ali  təmsilçi  orqanıdır.  Orta  əsrlər  Avropada  yüksək 
təbəqələrin nümayəndələrindən formalaşan məşvərət və qanunve-
rici  orqan  idi.  Müasir  mənasını  XVII-XIX  əsr  burjua  inqilablar-
ından sonra almışdır. Parlamentarizm cəmiyyətin dövlət idarəçilik 
sistemidir.  O,  parlamentin  başqa  hakimiyyət  qanadlarına  müna-
sibətdə  üstün  mövqeyə  malik  olması  ilə  yanaşı,  qanunverici  və 
icraedici  funksiyaların  dəqiq  şəkildə  müəyyənləşdirilməsi  ilə 
xarakterizə olunur.