Ўзбекистон республикаси o’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Kesim ergash gapli qo‘shma gap
. Kesim ergashg gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan kesimning ma’nosini izohlab, aniqlashtirib keladi. Kesim ergash gap ko‘pincha bosh gapda kesim vazifasida kelgan shu , shunday, shundan iborat kabi so‘zlarning ma’nosini konkretlashtirib keladi. Kesim ergash gap bosh gap bilan –ki yordamchisi orqali birikadi: O‘zbek mushtumining mahkamligi shundaki, bu mushtda juda ko‘p halqlarning kuchi birlashgan. (O.) To‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gap . To‘ldiruvchi ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan to‘ldiruvchining ma’nosini izohlab, konkretlashtirib keladi. To‘ldiruvchi ergash gap ko‘pincha bosh gapdan keyin keladi va bosh gapga –ki, -mi yordamchilari orqali birikadi. Bu yordamchilar bosh gapning kesimiga qo‘shilib keladi: Bilasizki, xo‘jayinning Nuri degan qizlari bor. (O.) Aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplar. Aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi aniqlovchi vazifasida qo‘llangan so‘zlarning ma’nosini izohlab, konkretlashtirib keladi. Aniqlovchi ergash gap bosh gapda aniqlovchi vazifasida kelgan ayrim, shunday, ba’zi, bir kabi so‘zlarning ma’nosini to‘laroq ochib beradi. Aniqlovchi ergash gap bosh gapga –ki yordamchisi orqali birikadi va ergash gap bosh gapdan keyin keladi: Biz shunday kutubxona bino qilaylikki, butun el oldida manzur va mo‘’tabar bo‘lsin.(O.) Ravish ergash gapli qo‘shma gap. Ravish ergash gap bosh gap kesimidan anglashilgan harakatning yoki bosh gapdagi butun voqeaning qay tarzda, qanday vaziyatda yuzaga kelishini ko‘rsatadi. Ravish ergash gaplarning kesimi –b(-ib), -may (-masdan) qo‘shimchali ravishdosh bilan ifodalanib bosh gapga bog‘lanadi. Ravish ergash gaplar bosh gapdan oldin, bosh gapning o‘rtasida yoki bosh gapdan keyin keladi: Yuragida hislar to‘lib-toshib, O‘ktam haykal tevaragida ancha vaqt asta-sekin yurdi. (O.) O‘lchov-daraja ergash gapli qo‘shma gaplar. O‘lchov-daraja ergash gaplar bosh gapdagi voqeani o‘lchash hamda bosh gapning darajasini aniqlash uchun xizmat qiladi. Bu xil ergash gap bosh gapdagi voqeani chegaralab ko‘rsatadi. O‘lchov-daraja ergash gaplarning kesimi shart mayli shaklida bo‘ladi. Bunda ergash gapdagi qancha, qanchalik, nechog‘lik olmoshlari bosh gap tarkibida kelgan shuncha, shunchalik, shu chog‘li, shu qadar kabi so‘zlarga mos keladi. Bosh gap tarkibida kelgan bunday so‘z kesimga bog‘langan bo‘lsa,. ergash gap bosh gapdagi ish-harakat, holatning qanday 1 Ғуломов А., Асқарова м. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. 3-нашри, Тошкент, Ўқитувчи, 1987, 187- бет. 2 Баскаков А.Н. Предложение в современном турецком языке. –М., Наука, 1984, -С.157. 3 Ғуломов А.. Асқарова М. Кўрсатилган асар, 187-бет.. darajada, qancha miqdorda bajarilishini bildiradi: Qiladigan ishingiz qanchalik ulug‘vor bo‘lsa, g‘ayratingiz shuncha qaynay beradi . (R.F.) Ergash gapning kesimi sifatdoshdan so‘ng sari, sayin ko‘makchilarini keltirish orqali ifodalanadi. Bunda ergash gapda qanchalik, bosh gapda shunchalik nisbiy so‘zlari ishtirok etadi: Yoshing ulg‘aygan sari, tajribang ham orta borar ekan. (Jurn.) Chog‘ishtirish va o‘xshatish ergash gapli qo‘shma gaplar. Chog‘ishtirish ergash gapi bir harakat bilan ikkinchi harakatni, bir voqea bilan ikkinchi voqeani, bir shaxs bilan ikkinchi shaxsni chog‘ishtiradi. Chog‘ishtirish ergash gapi bosh gapga shart fe’l shakli, sifatdosh va ravishdosh shakllari hamda –ki bog‘lovchisi orqali bog‘lanadi. Ergash gapning tarkibida –guncha, -gandan ko‘ra, -ishdan ko‘ra, qanday, qanday qilib, shunday, o‘shanday, shunday qilib, o‘shanday qilib kabi nisbiy so‘zlar ishtirok qiladi: Qul bo‘lib yashaguncha, mard bo‘lib o‘lgan yaxshi. (Maqol) Ergash gapning kesimi sifatdoshdan so‘ng –day. –gani. –ganiday qo‘shimchalarini yoki kabi, singari, sari, go‘yo yordamchilaridan birini keltirish bilan ifodalanib, ergash gap bosh gapdagi harakatning bajarilishini boshqa predmet harakatiga o‘xshashtish orqali bildiradi: U qimir etmadi, go‘yo asabi ham, sezgilari ham o‘lgan edi. (A.M.) Sabab ergash gapli qo‘shma gaplar . Sabab ergash gap bosh gapdagi voqea-hodisaning yuzaga kelish sababini bildiradi. Sabab ergash gap bosh gapga chunki, shu sababli, shu tufayli, sababki, negaki, shekilli, shuning uchun, -gani uchun, -gani tufayli, -ganidan, -i(b). –may kabi yordamchilar orqali birikadi: G‘ulomjon uzoq o‘y surib ketgani sababli, suhbat uzilib qoldi. (M.Is.) Maqsad ergash gapli qo‘shma gaplar . Maqsad ergash gap bosh gapdagi harakat yoki voqeaning qanday maqsad bilan yuzaga kelishini bildiradi. Bunday qo‘shma gapning qismlari o‘zaro deb (deya), uchun yordamchilari vositasida birikadi. Maqsad mazmunini yanada bo‘rttirib ko‘rsatish uchun ergash gap oldida zora, shoyad kabi so‘zlar ishlatiladi. Maqsad ergash gap bosh gapdan oldin yoki keyin keladi: Zora, xo‘jayinning ko‘ngli bir oz yozilsa deb, mehmon gaplashadi, hasratlashadi. (A.M.) Payt ergash gapli qo‘shma gaplar. Payt ergash gap bosh gapdagi ish-harakatning yuzaga kelish vaqtini bildiradi. Payt ergash gap bosh gapga –ganidan keyin (so‘ng, avval), -ganda, -gan vaqtda (paytda), -masdan, -masdan oldin (burun, keyin), -mas, -i(b), -gach, -guncha, -may, -(i) shi, bilan yordamchilari birikadi. Payt ergash gap, asosan, bosh gapdan oldin keladi. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay, idoraga chollar kirishdi. (A.Q.) O‘rin ergash gapli qo‘shma gaplar . O‘rin ergash gapli qo‘shma gapdagi voqea- hodisaning yuzaga kelish, bajarilish o‘rnini bildiradi. Ko‘z qaerda bo‘lsa, mehr ham o‘sha yerda bo‘ladi. (Maqol) O‘rin ergash gap bosh gapga ko‘pincha fe’lning shart mayli shakli orqali birikadi. Bundan tashqari, o‘rin ergash gapli qo‘shma gaplarda bosh va ergash gap tarkibida qaerda-shu yerda, qaerdan-shu yerdan, qaerga-shu yerga kabi so‘zlar qo‘llanadi. Katta kema qayoqqa yursa, kichik kema ham shu yoqqa yuradi.(Maqol) Shart ergash gapli qo‘shma gaplar . Shart ergash gap bosh gapdagi voqeaning qanday shart bilan yuzaga chiqishini bildiradi. Shart ergash gap bosh gapga fe’lning shart mayli shakli yoki –ganda, -ganda edi yordamchisi, shuningdek, -(a)r+ekan shakllari orqali bog‘lanadi: Ilg‘orlarni har ishda yetakchi qila bilsangiz, mara sizniki.(O.) Ba’zan shart mazmunini yanada kuchliroq ifodalash uchun ergash gapning boshida agar, bordi-yu, mabodo, basharti kabi so‘zlar keladi: Agar mamlakatda jabr-zulm benihoyat avj olmasa edi, ishqingiz qora kiymas edi. (O.) To‘siqsiz ergash gapli qo‘shma gaplar . To‘siqsiz ergash gapli qo‘shma gaplarda bosh gap va ergash gapdagi mazmun bir-biriga zid bo‘lsa ham, shu zidlikka, to‘siqqa qaramay, bosh gapdagi voqea-hodisaning yuzaga kelishi ifodalanadi. To‘siqsiz ergash gap bosh gapga –sa ham. –sa-da, -ganda ham, qaramay kabi yordamchilar orqali bog‘lanadi: Quyosh yashiriningan bo‘lsa ham, kunduzning yorug‘ligi hali tamom so‘nmagan edi. (O.) Natija ergash gapli qo‘shma gaplar. Natija ergash gapli qo‘shma gap bosh gapdagi voqea- hodisaning yuzaga kelishidagi natijani bildiradi. Natija ergash gap –ki yordamchisi orqali birikadi. Bunday ergash gaplar ko‘pincha bosh gapdagi harakat belgisini ko‘rsatadigan shunday (shunaqangi), chunon(chunonam ) kabi so‘zlarning ma’nosini konkretlashtirib keladi: Asrorqul chilimni shunday qattiq tortdiki, sarxonasidan alanga ko‘tarildi. (A.Q.) Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|