Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu

 

BAKI  DÖVLƏ T  UNĠVERS ĠTETĠNĠN  ELMĠ  KĠTAB XANASI  -  Azə rbaycan  Respublikasının  ən  böyük 

kitab xanalarından  biri.  1919  ildə  yaradılmışdır.  Universitetin  təşkilat  ko missiyası  onun  kitab xanasını  da  yaratmaq  

qayğısına qalmış və  xüsusi kitab xana ko missiyası təşkil et mişdi.  Ko missiya 1919  il  iyunun 2-də Bakı şəhər bələdiyyə 

idarəsinə  mürac iət  edərək,  Mixa il  (indiki  Musa  Nağıyev)  xəstə xanasının  nəzdindəki  kitab xananın  universitetə  veril-

məsin i  xahiş  et mişdi.  Bə lədiyyə  idarəsi  ko missiyanın  xah işinə  ra zılıq  

vermişdi.  Həmin   dövrdə  universitet  təşkilat  ko missiyasının  Bakı  Neft 

Sənayeçiləri 

Qurultayı  Şurasına  müraciətinə  əsasən,  Sabunçu 

xəstəxanası  nəzdindəki  kitab xana  da  1920  ildə  universitetə  verilmişdi. 

Bundan əlavə, hə min dövrdə satışdan 120 min manatlıq kitab alın mışdı. 

Kitab xana  ko missiyası,  eyni  zamanda,  universitet  kitab-

xanasını yaratmaq üçün əhaliyə və ilk növbədə,  maarifpərvər  ziyalılara 

da  mü raciət  etmişdi.  Müraciətdə  kitab  satmaq  istəyənlərə  təbabətə  və 

tarix-filologiya  e lmlərinə  dair  bütün  dillərdə  olan  kitabların  siyahısını 

təqdim  et mə k  təklif  o lunurdu.  Ko missiya  əmin  olduğunu  bildirirdi  ki, 

universitetin  xid mət  etdiy i  böyük  mədəni  məqsəd  naminə,  d igər 

mədəniyyət  mə rkə zlərində  olduğu  kimi,  Bakıda  da  universitetə  e lmi 

kitablar  bağışlanacaqdır.  Un iversitet  kitab xanasında  xüsusi  türk  şöbəsi 

yaradılmışdı.  Həmin  şöbəni  müvafiq  ədəbiyyatla  ko mplektləşdirmək 

məqsədilə  İstanbuldan  212  adda  kitab  gətirilmişdi.  Artıq,  1920  ilin  

əvvəllərində,  kitab xananın  fondunda  6  mindən  ço x  kitab,  130  adda 

qəzet  və  jurnal  vardı.  Fondda  Azərbaycan,  türk,  fars,  ərəb,  ingilis, 

fransız,  alman,  rus  və  tatar  dillərində  ədəbiyyat  var  id i.  Məhəmməd  

Əmin  Rəsulzadə,  Yusif  Vəzir  Çəmən zəminli,  Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Tağı Şahbazi, Mir  Əs ədulla Mirqasımov 

və başqa görkəmli şə xsiyyətlər kitab xananın ilk o xucula rı arasında olmuşlar. 

1919  ilin sonu -  1920  ilin  əvvəllərində  Bakı Dövlət  Universitetin in e lmi  kitab xanası tədricən  Cü mhuriyyətin  

təhsil  ocaqlarının  kitab xanaları  üçün  metodik  mərkə z  rolunu  oyna mağa  başladı.  1920  il  yanvarın  16-da   universitet 

kitab xanasında xalq maarifi nazirliyi kitab xanaları işçilərinin seminar-müşavirəsi keçirilmişdi. 

Bakı  Dövlət  Universiteti  Elmi  Kitab xanası  fondlarının  zənginləşdirilməsi  sonrakı  illərdə  də  davam  etdirildi. 

1920-22 illərdə  Xalq  Ko missarları  Sovetinin göstərişi ilə ay rı-ayrı idarə və  müəssisələrdən, təşkilat lardan kitab xanaya 

kitab verild i. 

226 

 

 

 

227 

 

Universitetin elmi şurası  1922  ildə professorlardan F.N.İly ini və R.Rostovskini  kitab almaq üçün Petroqrada 

ezam  etdi.  Onlar  buradan,  pulsuz  olaraq,  200  puddan  artıq  qiy mətli  elmi  ədəbiyyat,  o  cü mlədən  Rusiya  Elmlər 

Akademiyasının bütün nəşrlərin i alıb gətirmişdilər. 

Kitab xananın  Şərq  şöbəsi  universitetin  Şərq  fakültəsinin  dekanı  prof.  R.K.Ju zenin  təşəbbüsü  ilə  təşkil 

edilmişdi.  Bu  məqsədlə  Azərbaycan  SSR  Xalq  Ko missarları  Soveti  1922  ildə  7  min  manat  qızıl  pul  buraxmışdı.  Bu  

vəsait hesabına 1924 ildə İstanbuldan 2000-dən artıq kitab a lındı. Şə rq şöbəsi 1924 ilin mayında fəa liyyətə başladı. 

1928-29 illərdə  keç miş Ba kı fransız cə miyyətinin  1000 nüsxədən  ibarət kitab xanası universitet kitab xanasına 

daxil  oldu.  Bundan  əlavə,  "Maarif  işçiləri  ev i"  kitab xanasından  2000  dəstdən  ibarət  rus  jurna lla rı  ko mp lekt i 

kitab xanaya verild i. 

Hə min illərdə professorlardan Bəkir  Çobanzadə,  R.X.Mudrov, D.Cəfərov, Tu mbe l,  Rusanova və başqalarının  

şəxsi kitabları da kitab xananın fonduna əlavə olun muşdur. 

Bakı  Dövlət  Universitetin in  kitab xanası  1919  ildə  yaranarkən  250  kitabla  fəaliyyətə  başlamışdısa,  hazırda 

onun fondunda 2,5 milyondan artıq çap vahidi vardır.  Elmin  mü xtəlif sahələrinə aid  olan bu  kitablar A zərbaycan, Şərq, 

rus və Qərbi Avropa dillərindədir. 13-18 əsrlərə  aid ə lya zma ları, 16 əsrdən bəri mü xtə lif xa rakterli nəşrlər kitab xananın  

"qızıl fondu‖na daxil o lan nadir və qiy mətli əsərlərdir. 

Azərbaycan  Respublikası  Təhsil  Na zirliyinin  1971  il  131  saylı  ə mrinə  əsasən,  Bakı  Dövlət   Un iversitetinin  

Elmi Kitab xanası ölkənin ali və o rta ixtisas məktəbləri kitab xanalarının işini yaxşılaşdırmaq və tən zimləmək məqsədilə 

elmi-metodiki  mərkə zə çevrilmişdir və indiyədək hə min funksiyanı yerinə yetirir.  Elmi  kitab xana 22 dövlət və özəl ali 

mə ktəb kitab xanasına metodik kö mə klik göstərdi. 

Elmi  kitab xana  "Universitet  a limlə rinin  əsərlə ri",  "Universitetin  görkə mli  a limləri"  seriyasından  və  s. 

möv zularda elmi-b iblioqrafik göstəricilər hazırlay ıb çap etmişdir. 

Bakı  Dövlət  Universitetinin  elmi  kitab xanası  hazırda  18  xarici  dövlət,  50  universitet  və  elmi  cəmiyyətlə 

beynəlxa lq  kitab  mübadiləsi  aparır,  1998  ildən  Bakıda  fəaliyyət  göstərən  Açıq  Cəmiyyət  İnstitutu  Yardım  Fondu  ilə  

müqavilələr əsasında əməkdaşlıq edir. Kitab xana bu cəmiyyətin lay ihələrində fəal iştirakına görə 11 q rant udmuşdur. 

Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi bərpa o lunduqdan sonra elmi kitab xana yeni in kişaf mərhələsinə qədə m qoy-

muşdur. Kitab xanada ko mpüter texnologiyası tətbiq olunur, elektron kataloqun yaranması prosesinə başlanmışdır. Kitab-

xananın  internetdə  öz  saytı  vardır.  Mark-Eskuel  proqramı  əldə  olun muşdur  ki,  bu  da  kitab xananın  ko mpleks  şəkildə 

avtomatlaşdırılmasına  imkan verir.  Elmi  kitab xananın 14 şöbəsi, elmi, tədris və bədii ədəbiyyatdan ibarət 5 abunə, 14 

oxu zalı və 42 kafedra kitabxanası vardır. Universitetin elmi kitabxanası 16 minlik universitet kontingentin ə, MDB ölkə-

lərinin və digər xa rici dövlətlərin elm və təhsil müəssisələrinin ə məkdaşlarına xid mət ed ir. 

 

Əd.:  Bax Bakı Dövlət Universiteti məqaləsinin ədəbiyyatına. 

 

BAKI  DÖVLƏT  UNĠVERS ĠTETĠNĠN  NĠZAMNAMƏSĠ  -  Bakı Dövlət  Universitetinin  idarə olun ması və 

onun  tədris-elmi  fəaliyyətinin  tənzimlən məsi  qaydalarını  müəyyən  edən  sənəd.  Niza mna mənin  A zərbaycan  Xalq  

Cü mhuriyyəti Parlamentin in  ko missiyasında mü zakirəsi 3 ayadək davam etmiş, 1919 il sentyabrın 29-da  Parlamentin  

79-cu 

228 

 

iclasında qəbul edilmişdir. 5  fəsildən,  72  maddədən ibarət Nizamnamədə Un iversitetin təşkilati quru luşu, onun elm və 

tədris sahələrinin fəa liyyəti, professor-müə llim heyətinin vəzifə  və hüquqları müəyyənləşdirilir. 

Niza mna mən in 2  maddədən ibarət olan birinci  fəslində Ba kı  Dövlət Universitetinin  mu xtariyyət hüquqlu elm-

tədris müəssisəsi olub, maa rif nazirliyinin strukturunda fəaliyyət göstərdiyi, rektor, pro rektor, dekan lar, şura və fakültə  

iclasları  vasitəsilə  idarə  olunduğu  təsbit  edilir.  İkinci  fəsil  Universitetin  idarə  sistemini  əks  etdirir,  rektorun, 

prorektorun, dekanların, şuranın, idarə heyətinin, fakültələrin hüquq və vəzifələrini müəyyənləşdirir. 

Niza mna məyə  əsasən Universitetin  rəhbəri re ktor  idi.  Niza mna mə çə rçivəsində ona universitet idarəç iliy inin  

bütün sahələrinə rəhbərlik etmək səlahiyyəti verilird i. Rektor professorlar arasından 3 il müddətinə seçilir, Xalq Maarifi 

Nazirliyi  tərəfindən  təsdiq  olunurdu.  Rektor  ö z  fəaliyyətində  şura  tərəfindən  hazırlanan  və  təsdiq  edilən  təlimat lara  

əsaslanır, rektorun olmadığ ı  müddətdə onun vəzifəsini prorektor, yaxud dekanlardan b iri  icra edirdi. Prorektor tələbə 

işləri ü zrə  rektorun  kö məkçisi  idi.  Rektora  Universitetin  idarəsi  işlərinin  bir q ismini prorektora həvalə etmək icazəsi 

verilirdi.  Prorektoru  Universitet  şurası  professorlar  içəri-sindən  3  il  müddətinə  seçirdi.  Hər  fakü ltənin  başında  dekan 

dururdu. Dekan tədrisə nəzarət edir,  rektora və şuraya həvalə edilən vəzifə ləri  fa kültə da xilində  icra ed irdi.  Dekan da  

professorlar arasından 3 il müddətinə seçilir və şura tərəfindən təsdiq olunurdu. Şura Universitetin idarə edilməsinin  ali 

və müstəqil orqanı id i. Niza mna mədə şuranı fəa liyyət dairəsi və səlahiyyəti ətraflı göstərilmişdi. Un iversitetin maddi və  

inzibati  işlərinin   icrası  onun  idarə  heyətinə  tapşırılırdı.  Şu ranın,  fakü ltə  iclaslarının  və  idarə  heyətinin   dəftərxana 

işlərinin aparılması qaydaları dəqiqləşdirilmişdi. 

Niza mna mən in üçüncü fəsli Universitetin  tədris h issəsi üzrə  şəxsi heyətinə həsr edilmişdi. Heyət  professorlar, 

dosentlər,  privat-dosentlər,müəllimlə r,  d illə r  üzrə  müha zirəçilər,  prore ktorla r  və  müavinlə ri,  assistentlər  və  ordina-

torlardan ibarət idi. Bu  vəzifə li şə xslər hə m seçilə, hə m də dəvət oluna b ilə rdilər. Heyətin tə ləb edilən e lmi dərəcəsi və  

adı, vəzifəyə seçilmə və əvəzedilmə qaydaları Nizamnamədə dəqiqləşdirilirdi. 

Dördüncü fəsil tələbələrə həsr edilmişdi.  Nizamnamənin həmin fəslində Universitetə hər iki cinsdən olan orta 

təhsilli  şə xslərin  qəbul  ed ild iyi  təsbit  olunurdu.  Mühazirə  və  ə məli  məşğələlə rdə,  tələbə lərdən  başqa,  azad  d inləyi-

cilə rin  də  iştirakına  ica zə  verilirdi.  Parla mentdə  ciddi  mübahisələrdən  sonra,  sağlam  və  demokratik  düşüncəli  Par-

lament  üzvlərin in  təkidilə,  Universitetdə  tələbə  təşkilatlarının  yaradılmasına  icazə  verilir  və  bu  təşkilatların  hüquq  və 

fəaliyyət sahələri dəqiqləşdirilirdi. 

Beşinci  fəsildə  Universitetdə  qulluq  edən şəxslərin  hüquq  və vəzifələrindən,  imtiyazlarından  bəhs  olunurdu. 

Niza mna mən in tə xminən  1/3-ni təşkil edən bu fəslə  görə,  Universitet şurasına fakü ltələrin təqdimat ı  ilə e lmlər na mi-

zədi  və  doktoru  e lmi  də rəcələri  vermə k  səlahiyyəti  verilird i.  Pro fessor-müəllim  və  işçi  heyəti  üçün  təqaüdün  təyin 

edilməsi qaydaları və məbləği müəyyənləşdirilmişdi. 25 ildən 30 ilədək xid mət et miş professorlar illik ə mə k haqlarının  

2/3  hissəsi,  20  ildən  25  iledək  xid mət  edənlər  maaşlarının  yarısı,  ağ ır  sağalma z  xəstəliyə  tutulan  və  işləyə  bilməyən 

professorlar üçün 5-10  il stajı o lduqda maaşlarının  1/3-i,  10-20 ilədək  xid mət edənlərə  2/3 hissəsi, 20  ildən artıq stajı 

olanlara  isə  tam  maaşları  həcmində  təqaüd  verilməsi  nə zərdə 

tutulurdu.  Təqaüd  və  birdəfəlik  yard ım  a lmaqda  əcnəbilər  də 

Azərbaycan təbəələri ilə bərabər hüquqa ma lik id ilə r. 

Niza mna mədə   universitetdə  xid mətdə  olan  qadın ların 

əmək haqqı, təqaüd və yardımlarının  miqdarı eyni vəzifən i icra 

edən kişilə rə verilən məbləğlə  bərabərləşdirilirdi. 

Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin Pa rla menti tərəfin-

dən  təsdiq  olun muş  Niza mna mə  universitet  idarəç iliy inin 

təşəkkülündə  mühüm  ro l  oyna mışdır  (ba x  hə mçin in  Bak ı 

Dövlət Universiteti). 

BAKI  DÖVLƏT  UNĠVERS ĠTETĠNĠN  TƏS ĠS 

EDĠLMƏS Ġ  HAQQINDA  QANUN  -  Azərbaycan  Xalq 

Cü mhuriyyətinin   paytaxtı  Bakı  şəhərində  Avropa  tipli  ilk 

universitetin  açılması  haqqında  Parlament  qanunu.  1919  il 

sentyabrın 1-də Parlamentin 70-ci iclasında qəbul olunmuşdur. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

229 

 

 

Azərbaycan Xa lq  Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin  təşəbbüsü və tapşırığı ilə  1919  ilin   mayında professor  V.İ.Ra zu movski 

başda  olmaqla,  təşkil  olun muş  ko missiya  Bakı  Dövlət  Universitetinin  təsis  edilməsi  haqqında  qanun  layihəsi 

hazırlamışdı.  Geniş  mü zakirələrdən sonra Parlamentin qəbul etdiy i  10  maddəlik qanunda universitetdə 4 fakültənin  - 

tarix-filologiya  (Şərq  şöbəsi  ilə  birlikdə),  riyaziyyat  (fizika-riyaziyyat),  hüquq  (müsəlman  hüququ  və  tarixinin  tədris 

edilməsi  şərtilə )  və  tibb  fakü ltəsinin  açılması  nə zərdə  tutulurdu.  1919-20  tədris  ilində  tibb  fa kültəsinin  ilk  4  kursu, 

tarix-filologiya  fa kültəsinin isə birinci kursu üçün müvəqqəti birillik ştat cədvəli və s meta təsdiq edilmişdi. Un iversitet 

şurasına, Azərbaycan Höku mətin in razılığı ilə, yeni fakültə və kursların  açılmasına smeta ü zrə hər il vəsait tələb etmək 

səlahiyyəti verilirdi. Bütün fakültələ rdə Azə rbaycan (türk) d ilin in tədrisi məcburi idi. 

Elm,  maarif  nazirliyi,  şəhər  idarəsi,  neft  sənayeçiləri  qurultayı  müvəkkillərindən  təşkil  o lunmuş  Universitet 

ko missiyasına rektor, ixtisaslar üzrə professorlar, dekanlar dəvət etmək səlahiyyəti verilmişdi.  Şuranın,  idarə heyəti və 

fakültələrin səlahiyyətləri dairəsində təşkili ilk dəvət olun muş professorlara həvalə olunurdu. Un iversitetə klinikalardan 

əlavə, Bakı şəhəri xəstəxanalarından istifadə etmək ixtiyarı verilird i. 1919-20 tədris ili üçün dövlət xəzinəsindən smeta 

üzrə universitetin təşkili və təchizatına 5  milyon, universitet heyətinin və tədris hissəsinin təminatı, təsərrüfat  xərcləri 

üçün  isə  11  milyon  manata  yaxın  vəsait  ayrılmışdı.  Vəzifəli  şəxslər  (rektor,  şura  katib i  və  b.)  mənzillə  təmin  

edilməd ikdə, onlara maaşların ın 1/4—i məbləğində mən zil haqqı vermək nəzə rdə tutulurdu. 

Bakı  Universitetinə  Zaqafqaziya  universitetinin  və  qeyri  universitetlərin  tələbələrin i  universitet  kursunun 

davam etdiyi müddətdə, imtahan vermək şərti ilə, eyni kurslara qəbul etmək hüququ verilird i. 

Kişilər və qadınlar universitetə bərabər hüquqla qəbul olunurdular. Qəbulda A zərbaycan təbəələrinə üstünlük 

verilirdi (ba x hə mç inin Bak ı Dövlət Universiteti). 

BAKI  ƏMƏK  BĠRJASI  -  tələb  və  təklif  əsasında  sahibkarlarla  fəhlələr  arasında  vasitəçilik  edən,  habelə 

əmək  bazarının  uçotu  və  tənzimlən məsi  sahəsində  fəaliyyət  göstərən  müəssisə.  Bakı  şəhər  ictimai  idarəsi  tərəfindən 

təsis olunmuşdu. Niza mna məsi 1918 il yanvarın 13-də Ba kı Şəhər Du masında təsdiq edilən b irja  hə min  ilin fevralından 

fəaliyyətə  başlamışdı.  Birjanın  proqra mının  hazırlanmasında  Petroqrad  birjasının   təcrübəsindən  istifadə  olunmuşdu. 

Rusiya  birjalarında  tətbiq  olunan  qaydalar  isə  Alman iya  bələd iyyə  əmək  birjaların ın  təcrübəsinə  əsaslanırdı.  Əmək 

bazarını tən zimləyən birjan ın yaradılması zəru rəti təsərrüfatın dağılmasından və işsizlikdən irəli gəlirdi. 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  yarandıqdan  sonra  fəaliyyətini  davam  etdirən  Bakı  Əmək  Birjası  əhalinin  

ümu mi  məşğulluğunun təmin  edilməsində  müəyyən ro l oynamışdır.  Bakı əmək b irjası əməyə tələb və təklifləri qey-

diyyata  alır,  işə  götürülməkdə  vasitəçilik  xid məti  göstərir,  əmək  bazarın ın    statistikasını    müəyyənləşdirdi.    Birjanın  

fəaliyyəti  bütün  əmək  növlərin i  əhatə  edirdi.  Birja  hər  iki  tərə fə  pulsuz  xid mət  göstərir,  onları  ya lnız  peşə  və  işə 

götürülmə şərtləri barədə məlu matlandırır, heç bir tövsiyə və zəmanət vermird i. 

Bakı b irjası fəh lə peşə təşkilatların ın nümayəndələrindən və işə götürən təşkilatların təmsilçilərindən ibarət  8 

nəfərlik  ko mitə  (hərəsindən 4 nəfə r) tərəfindən idarə  olunurdu. Onun s ədrini və  sədr  müavinlərini  Bakı şəhər duması 

seçirdi.  Bütün fəaliyyəti dövründə (1918, fevral  -1919, noyabr) əmək birjası tərəfindən 14660 işsiz qeydə alın mış və 

onların işlə təmin olun ması üçün 8569 iş yeri təklif edilmişdi. 

BAKI  Ə MƏ LĠYYATI  (1920)  -  Sovet  Rusiyasının 

Bakın ı  ələ  keçirmək  və  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətin i 

devirib, bütün Şimali Azərbaycanı işğal etmək məqsədilə həyata 

keçirdiyi  təcavüzkar  hərb i  əməliyyat.  Əməliyyata  əsas hazırlıq 

tədbirlərinə 

1920  ilin  əvvəllərindən  başlanmışdı. 

Bakı 

əməliyyatının 

planın ı 

Hərbi-İnqilab 

Şurasının 

üzvü 

Q.K.Orconikidzenin 

fəal  iştirakı  ilə 

Qafqa z  cəbhəsinin 

ko mandanı  M.Q.Tu xaçevski  və  qərargah  rəisi  S.A.Puqaçovun 

rəhbərliy i alt ında Qa fqaz cəbhəsi qərargahı hazırla mışdı. Plana 

görə,  11-ci  Ordunun  Vo lqa-Xəzər  Hərb i  Donanması  ilə  Bakı 

üzərinə birgə hücum əməliyyatı yüksək sürətlə həyata keçirilməli 

idi. 

1920  il  martın  23-də  Rusiya  Sovet  Federativ  Sosialist 

Respublikası  silahlı  qüvvələrinin  Baş  ko mandanlığı  Qırmızı 

ordunun  Bakı  istiqamətində  əməliyyatların ın  genişlən məsi 

barədə  hökumət   direkt ivinin   həyata  keç irilməsinə  başlandığını 

bildirirdi.  Qafqaz  cəbhəsi  komandanlığının  1920  il  21  apre l 

tarixli  490  saylı  direktivinə  əsasən,  11-ci  Ordunun  komandanı 

M.K.Levandovski aprelin  27-də Azə rbaycan sərhədini  keç məli, 

qısa  bir  müddətdə  Bakı  quberniyasının  ərazisini  tutmalı  idi. 

Yala ma -Bakı  ə mə liyyatını  beş  gün  ərzində  başa  çatdırmaq 

nəzərdə  tutulurdu.  Kürdə mir  bölgəsində  Cənubi  Qafqa z  də mir 

yol xətlə rin i tut maq üçün 

230 

 

oraya  süvari  cinah  dəstələri  göndərmək  əmri  verilmişdi.  Vo lqa-Xəzər  Hərb i  Donanmasın ın  ko mandanı  F.F.Raskol-

nikova 11-ci ordunun hiss ələri Abşeron yarımadasına ya xın laşarkən Ba kı neftdaşıma  donanmasını ələ  keç irmək və neft  

mədənlə rin in dağıdılmasına imkan vermə mə k üçün Ələt stansiyası rayonuna desant dəstəsi çıxa rt maq ə mr olun muşdu. 

Aprelin 23-də 490 saylı dire ktivə ə lavə olaraq verilən yeni ə mrə görə, 11-ci ordu Ba kı quberniyasının işğalı ilə  

kifayətlən mə mə li,  Azə rbaycanın  bütün  ərazisini  elə  keçirmə li  id i.  Aprelin  ortala rında  11  -ci  ordu  birləş mələ ri  A zər-

baycan sərhədində  cəmləşməyə  başladı.  11  -c i  ordunun  komandanı  M.Levandovski  25  apre l  tarixli  ə mrlə  hərb i  his-

sələrə konkret tapşırıqla r verdi. 52 saylı bu ə mrdə 11-ci ordunun nəinki Ba kıya hücum günü göstərilir, hətta ölkən in hər 

bir yaşayış məntəqəsinin işğal olun ması saatı da dəqiq göstərilirdi: "...aprelin  27-si saat 4-də hücu ma  keç mək və əsas 

qüvvələrlə Qusar, Quba, aprelin  28-də Qızılburun, aprelin  29-da Astraxanka, Şamaxı və Ağsunu tutmaq..." Gö ründüyü 

kimi, bu plan  müstəqil dövlətə qarşı açıq hərbi  müdaxilə plan ı,  kobud təcavüzkarlıq aktı  id i. M.Levandovski və digər 

hərbçilər göstərilən hərbi təcavüz plan ına əsasən tam əminliklə hərə kət edird ilə r: "Mən aprelin 27-dək  Dərbənddə, 27-

də Xudatda, aprelin  28-də  Dəvəçidə,  29-da  Gilə zidə, aprelin  30-da  Yaşmada,  mayın  1-də  Biləcə ri-Bakıda olacağa m". 

Bu cür dəqiq proqnozlaşdırma yürüş ərəfəsində əldə o lunan kəşfiyyat məlu matına söykənird i. Bakı əməliyyatında  11 -

ci ordunun tərkib inə daxil olan  zirehli qatarlar qrupuna xüsusi  əhəmiyyət verilirdi. Də mir-yol döyüş məntəqəsinin rəisi 

M.Q.Ye fre mova  4  zirehli qatar və  28-c i diviziyanın  299-cu atıc ı a layının  2  rotasından ibarət desantla birlikdə  sürətli 

hərəkətlə  Ba kıya so xulmaq tapşırığı verilmişdi. Aprelin 27-də gecə saat 1-ə 5 dəqiqə  işlə miş "III  Beynəlmilə l"  zirehli 

qatarı  heç  bir  xəbərdarlıq  etmədən  Samur  körpüsündən  keçdi.  Azərbaycan  ordusunun  əsas  qüvvələri  bu  zaman  

Höku mətə  qarşı  qiyam  qald ırmış  və  Ermən istan  Respublikası  tərəfindən  müdafiə  olunan  ermən i-daşnak  quldur 

dəstələrinə  qarşı  hərbi  ə mə liyyatda  olduğundan  ölkənin  şima l  sərhədi  müdafiəsiz  qa lmışdı.  Odur  ki,  müda xiləç ilə r 

Cü mhuriyyətin  zəif  və  pərakəndə  hərbi  hissələrinin  müqavimətini  qıraraq,  Bakıya  doğru  irəlilədi.  İki  saatlıq  qanlı 

döyüşdən  sonra  zirehli  qatar  Yalama  stansiyasını  ələ  keçirdi.  Xudat  stansiyası  yaxınlığında  da  sovet  zirehli  qatarını 

dayandırmaq  cəhdi  baş  tutmadı.  Sonuncu  qısamüddətli  döyüş  Xırdalan  və  Biləcəri  stansiyaları  arasında  baş  verdi. 

Aprelin  27-də  a xşa m  saat  9-da  Biləcəri  stansiyası  sovet  zirehli  qatarları  tərəfindən  tutuldu,  s əhər  saat  4-də  "III 

Beynəlmiləl" zirehli qatarı Ba kı stansiyasını ələ keçirdi. 

M.Levandovski  aprelin  28-də  Xaç ma z  stansiyasında  növbəti  -  53  saylı  ə mr  verə rək,  Ba kı  ə mə liyyatında 

qarşıya qoyulan vəzifələri daha da dəqiqləşdirdi. Aprelin 30-da 11 -ci ordunun əsas hissələri Bakıya daxil oldu. Mayın 1 -

də  sovet  zirehli  qatarları  A zərbaycan  milli  hiss ələrin in  müqavimət ini  q ıra raq,  Gəncə  stansiyasını  ələ  keçirdilər.  Elə  

həmin gün Volqa-Xə zər Hərb i Donanmasının gə milə ri Bakı limanına  

 

 

 

 

231 

 

 

daxil  o ldu.  Mayın  3-də  və  4-də  Lən kərana  və  Astaraya  hərbi-dəniz  desantı  çıxarıld ı  Mayın   ortalarında  11-ci  ordu, 

demə k  olar  ki,  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  bürün  ərazisini  nə zarət  alt ına  aldı.  Beynəlxa lq  hüquq normala rın ı 

kobudcasına  pozaraq  ölkəyə  so xulmuş  işğalçı  -  11  -ci  Qırmızı  ordunun  "ildırım-sürətli  məhvedici"  müdaxiləsi  nəti-

cəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti devrildi (ba x  Aprel işğalı (1920)). Bakıya da xil o lan 11-ci o rdunun acınacaqlı 

vəziyyətdə olan əsgərləri A zərbaycan Milli Ordusu üçün İtaliyadan yenicə gətirilmiş 25  min dəst hərbi geyimə  sahib 

çıxd ı. 11 -ci ordunun  müdaxiləsi  Bakı əhalisin in yaddaşına "qrabnedelya" - "qarət həftəsi" kimi həkk olundu. Mayın  

16-da  A zərbaycana  gələn  Nəriman   Nərimanovu  xalq   "Azərbaycanı  başdan-başa  qarət  edirlər,  sağa-sola  ha mın ı 

güllələy irlər" sözləri ilə qarşılad ı. Azərbaycanda olduğu təxminən bir  il  müddətində işğalçı  11 -ci ordu ölkəni aclığa, 

səfalətə  düçar  etdi.  Ordunun siyasi  idarəsi,  əslində,  real  hakimiyyətə  ma lik  orqan  idi.  Bu  idarən in  rə isi  "Pankratov, 

əslində, hər şeyi idarə edird i" (N.Nərimanov). 11 -ci ordu yerli əhalin in həyat tərzinə, güzəranına  müdaxilə edir, Azər-

baycan Hökuməti ilə hesablaşmır, Azərbaycanın Müvəqqəti İnqilab Ko mitəsinin dekretlərinə məhəl qoymu rdu. 

11  -c i  Qırmızı  ordunun  işğalçı  hərbi  ə məliyyatları  nəticəsində  23  ay  yaşamış  müstəqil  Azə rbaycan  Xalq  

Cü mhuriyyəti  süquta  uğradı,  onun  dövlət  və  höku mət  strukturları  ləğv  edildi,  azadlıq  mücahidləri  qan  içərisində 

boğuldu  (bax  həmçinin,  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  məqaləsinin  Tarix  bölməsinə,  Azərbaycan  Kommunist 

(bolşeviklər) Partiyası məqaləsinə).  

 

Əd

:. Azərbaycan tarixi, 7 cilddə,  c.5, B., 2001; İbişov F., Azərbaycan kəndində sosial-siyasi proseslər (1920-1930), B., 

1996; İbrahimli X., Azərbaycan siyasi mühacirəti (1920-1991), B., 1997; Əhmədova F., Nəriman Nərimanov - ideal və gerçəklik, B., 

1998; Интернациональная помощь XI Армии в борьбе за победу Советской власти в Азербайджане. Документы и материалы 

(1920-1921 гг.), Б., 1989.