Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
BAKI QUBERNĠYAS ININ MÜSƏLMAN ƏHALĠS ĠNĠ SAVADLANDIRMA CƏMĠYYƏTĠ
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BAKI QUBERNĠYAS ININ NEFT RÜS UMLARI ÜZRƏ AKS ĠZ ĠDARƏS Ġ
- "BAKI MƏSƏLƏS Ġ"
- "Necə olursa-olsun Bakını almaq, almaq və almaq lazımdır"
- BAKl MÜLK SAHĠB LƏRĠ ĠTTĠFAQI
- BAKI MÜRSƏ L PAġA
- BAKI MÜSƏLMAN XEYRĠYYƏ CƏMĠYYƏTĠ (BMXC)
- "Əldə edilmiş azadhğı qorumaq və ondan məqsədə uyğun surətdə istifadə etmək iiçün birləşmək lazımdır".
|
BAKI QUBERNĠYAS ININ MÜSƏLMAN ƏHALĠS ĠNĠ SAVADLANDIRMA CƏMĠYYƏTĠ - 20 əsrin əvvəllərində çarizmin müstəmləkə əsarətinə qarşı Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatın ın geniş vüsət almaqda olduğu şəraitdə meydana gəlmiş maarifçi cəmiyyət. 1906 ildə yaradılmışdır (bax "Nəşri-maarif" cəmiyyəti).
yətinin maliyyə sistemin i möhkə mləndirmə k məqsədilə ya radılmış qurum. 1918 ilin oktyabrında fəa liyyətə başlamışdır. Və zifəsi Bakı quberniyasında neft rüsumlanm toplamaqdan ibarət idi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətin in 1919 il 20 yanvar tarixli qəra rı ilə hər pud xa m neftə 3, ağ neftə 5, benzin və sürtkü yağına 7 manat rüsum a lınırdı. Hö ku mətin 1919 il 26 may tarixli s ərənca mı ilə Neft Sənayeçilə ri Şurası nəzdindəki büroya Batuma neft və neft məhsulla rın ı güzəştli şərtlərlə göndərməyə ica zə verilmişdi. Belə ki, Batu ma ixrac olunan neft satılana qədər rüsumların alın ması təxirə salınırd ı.
yayında gedən diplomatik mübarizən in şərti adı. Bakı neftinə yiyələn mək uğrunda mübarizə Dörd lər ittifaqı ilə Antanta dövlətləri arasındakı qarşıdurmanın əsas səbəblərindən biri id i. S.Şau myanın başçılıq etdiyi Xalq Ko missarları Sovetinin (XKS) hakimiyyəti a ltında olan Ba kının a zad edilməsi A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin qarşısında duran başlıca və zifə idi. XKS-nin hərb i qüvvələri ilə Ba kmı ə ldə saxlaya bilməyəcəyini nəzə rə alan Rusiya diplo mat ik təz-yiqi gücləndird i. Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının (RSFSR) Berlindəki səfiri A.İoffe Almaniyaya nota verərək, Brest-Litovsk müqaviləsinin şərtlərinin pozulmasına etirazını bildirmiş və Osman lı ordusunun Bakı istiqamətində hərəkətin i dayandırmaq üçün işə qarışmasını tələb etmişdi. Müttəfiqi Osmanlı imperiyasının ona neft vəd etməsinə baxmayaraq, Alman iya bu təklifdən yararlan maq qərarına gəld i və Sovet Rusiyasının ona neft verəcəyi təqdirdə Osman lı ordusunun hücumunu dayandırmaq üçün işə qarışacağını bild irdi. A lman iya ilə Rusiya arasında ilkin razılıq əldə ed ild i. Alman iyanın müdaxiləsi ilə Os manlı ordusunun fəal hərb i ə mə liyyatları müvəqqəti dayandırılsa da, iyulun sonlarında Osman lı - A zərbaycan hərbi qüvvələrinin Bakıya yaxın laşması Alman iya - Rusiya danışıqlarını yenidən canlandırd ı. "Bakı məsələsi" ilə bağlı Berlində və Moskvada danışıqların dava m etdiyi müdd ətdə Bakı uğrunda hərbi ə mə liyyatlar kəskinləşdi. Ba kı XKS-nin L.Biçeraxovun kö məyindən istifadə etməsi də uğurla nəticələn mədi. "Sentrokaspi diktaturası "nın dəvəti ilə ingilis qoşunlarının Bakıya gəlməsi Antantanın Qafqazı, xüsusən də Bakın ı ələ keçirməsi üçün əlverişli şərait yarad ırdı. Lakin Bakıya gəlmiş ingilis qoşunları Osman lı - A zərbaycan ordusunun qarşısını almaq üçün kifayət etmədi. "Bakı məsələsi" bey-nəlxalq əhə miyyət kəsb etdi. Bununla belə, A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Höku məti bu məsələdə qəti və prinsipial mövqe tutdu: "Necə olursa-olsun Bakını almaq, almaq və almaq lazımdır" (M.Ə.Rəsulzadə). 1919
razılıq verdi ki, RSFSR Britaniya qüvvələrini Bakıdan çıxarsın. Üç ayadək davam edən Almaniya-Rusiya danışıqları 1918 il avqustun 27-də Almaniya ilə RSFSR arasında Brest-Litovsk müqaviləsinə əlavə olaraq mə xfi sazişin imza lan ması ilə nəticələndi (ba x Bre st-Litovsk müqaviləsinə əlavə məxfi saziş). Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin əra zi bütövlüyünə qarşı yönəlmiş bu sazişə görə RSFSR Bakını ələ keçirdikdən sonra hər ay Bakıda çıxarılan neftin dörddə bir hissəsini Almaniyaya vermə li id i. A lmaniya 27 avqust sazişini müttəfiqlə rindən gizlin imza lasa da, onun
245
246
247
248
üstü açıld ı. İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndələri Alman iya - Rusiya məxfi sazişinə qarşı mübarizəyə başladılar. Onlar Osman lı dövlətin in baş naziri Tələt paşa ilə "Bakı məsələsi"ndə Alman iyanın mövqeyini, Bakının tezliklə azad edilməsin in zə ruriliyin i mü zakirə etdilə r. A zərbaycan nümayəndələri 1918 il sentyabrın 12-də Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinin etiraz notasını Almaniyanın Os manlı dövlətindəki səfirinə təqdim etdilər. Berlinə gəlmiş Tələt paşa Almaniyadan 27 avqust sazişinin təcili o laraq ləğv olun masını tələb etdi. Sentyabrın əvvəllərində beynəlxalq vəziyyət Antantanın xeyrinə dəyişdi. Rusiyanın ingilisləri Bakıdan çıxarmaq imkanın ın olmadığ ını görən və Britaniyanın Bakıda güclənəcəyindən ehtiyat edən Almaniya "Bakı məsələsi"ndəki mövqeyindən çəkildi. Bakının ing ilislərdən azad olunmasında Almaniyanın iştirak etməsi cəhdi də baş tutmadı. 1918 il sentyabrın 15-də Bakının azad edilməsi xəbəri Tələt paşanın Berlində apardığ ı danışıqlara da ciddi təsir göstərdi. Tələt paşa türk hərbi hissələrinin Azərbaycanda çox qalmayacağını bild irdi. Sentyabrın 23-də Almaniya ilə Os manlı dövləti arasında protokol imzalandı. Almaniya 1918 il 27 avqust sazişindən rəsmi şəkildə imtina etdi, Azərbaycanı bir dövlət kimi tanıyacağını, Bakıda tezliklə konsulluq açacağını b ild ird i. 1918 il sentyabrın 20-də Sovet Rusiyasının xalq xarici işlər ko missarlığ ı Osman lı dövlətinin xarici işlər nazirinə nota verərək, Ba kın ın türk qoşunları tərəfindən alın masın ı Rusiyanın əra zisinə təcavüz kimi q iy mətləndirmiş, Brest-Litovsk müqaviləsinin Os manlı dövlətinə aid hissəsinin qüvvədən düşdüyünü bildirmişdi. Rusiya Osmanlı dövlətindən Brest- Litovsk müqaviləsində göstərilən hüdudlara çəkilməyi, tərk etdiyi əraziləri Sovet Rusiyasına verməyi, Türkiyə ordusunun Rusiyaya vurduğu ziyanı müəyyən etmək üçün beynəlxalq ko missiya yaradılmasını tələb edirdi. Rusiyanın iddiaları əsassız olduğundan, Berlində aparılan Osman lı-Rusiya danışıqları baş tutmadı. Be ləliklə, " Bakı məsələsi" Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət inin qətiyyətli və prinsipia l mövqeyi, Qafqa z İslam Ordusu hissələrin in rəşadətli yürüşü və Azərbaycan diplo matiyasının uğuru sayəsində özünün ədalətli həllini tapdı. Bakın ın azad edilməsi ilə Cü mhuriyyəti öz hakimiyyətini ölkə ərazisində bərqərar etdi. Bakı Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin paytaxtı elan o lundu.
Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasib ətlər sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993; Nəsibzadə N., Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920), B., 1996.
Cü mhuriyyəti ərazisinin müdafiəsin i möhkəraləndirmək məqsədilə yaradılmış xüsusi hərbi idarəçilik orqanı. Denikin ordusu və erməni-daşnak quldurla rı tərəfindən yaranmış təhlükə ilə ə laqədar 1919 ilin payızında Azərbaycan ordusu sərhəddə cəmləşdirilmişdi. Hə rbi hissələrin və po lisin fəaliyyətini əlaqələndirmə k, Bakının müdafiəsini vahid idarə orqanında birləşdirmək məqsədilə 1919 il sentyabrın 13-də Dövlət Müdafiə Komitəsi Bakı müdafiə rayonunun rəisi vəzifəsini təsis etdi və onu hərbi general-qubernator vəzifəsi ilə birləşdirdi. Ba kı şəhər rəisliy inin bütün ərazisi və şəhər rəisinin ö zü Bakı müdafiə rayonunun rəisinə, o isə hərbi na zirə tabe id i. Müdafiə rayonunun rəisi hərbi nazirin təqdimatı ilə Nazirlər Şurasının sədri tərəfindən təyin edilirdi. General- mayor Həbib bəy Səlimov müdafiə rayonunun rəisi, general-mayor Murad Gəray Tlexas isə Ba kı müdafiə rayonunun hərbi general-qubernatoru təyin olunmuşdu. BAKl MÜLK SAHĠB LƏRĠ ĠTTĠFAQI - mü lk sahiblərinin mənafeyini qorumaq məqsədilə yaradılmış birlik
249
1917 ilin mayında təşkil olun muş, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə fəaliyyət göstərmişdir. İttifaqın məqsədi mülk sahiblərinə kö mə k göstərmə k, abadlıq, sanitariya və təhlükəsizlik məsələlə rinə dair tədbirlər ha zırlayıb həyata keçirmə k, fərdi, kooperativ və səh mdar cə miyyətləri vasitəsilə ev tikintisin i təbliğ et mək, mü lk sahibləri ilə kirayənişinlə r a rasında qarşılıq lı münasibətləri tənzimləmək və s. id i. İttifaqın İdarə şurası, həmçin in hüquq, texn iki və məlu mat vasitəçilik büroları fəaliyyət göstərirdi. BAKI MÜRSƏ L PAġA (1881, Ərzuru m - 1945, İstanbul; mə zarı 1988 ilin noyabrında Ankaradakı dövlət qəbi- ristanlığına köçürülmüşdür) - türk generalı. A zərbaycana hərbi yard ım üçün göndərilmiş Qa fqaz İslam Ordusunun tərkib indəki Beşinci Qafqaz firqəsinin komandiri. 1898 ildə hərbi mə ktəbə da xil olmuş, 1901 ildə oranı poruçik (teğ men) rütbəsində bitirmişdir. 1904 ildə Hərbi Akademiyanı bitirmiş, 1910 ildə hərbi biliklərini artırmaq üçün Alman iyaya ezam olun muşdur. 1913 ilin sonunda 39-cu alay ın ko mandiri, 1914 ilin yanvarında isə 11 -ci suvari briqadasının (tuğayının) ko mandiri təyin edilmişdir. Sonrakı bir neçə il ərzində Türkiyə ordusunun 34-cü piyada diviziyasına, 2-c i süvari diviziyasına, 32-c i və 12-c i piyada diviziyalarına ko mandirlik etmişdir. Mürsəl paşa 1918 il martın 28-də Qafqaz İslam Ordusunun yaradılması ərəfəsində, 5-ci Qafqaz firqəsinin ko mandiri təyin edildi və həmin firqə ilə A zərbaycana daxil oldu. Türkiyə hökumətin in qərarına əsasən, Azərbaycanda vəzifəsini ic ra edən türk zabitlə rin in rütbəsi, fə xri ola raq, bir pillə qa ldırılma lı idi. Buna görə də artıq 1918 il iyulun axırından polkovnik (albay) rütbəsini daşıyan Mürsəl paşaya general (paşa) rütbəsi verild i və o, Qafqaz İsla m Ordusunun köməyi ilə düşmən qüvvələrindən azad edilmiş Ba kıya o, qalib paşa kimi varid o ldu. Mudros barışığının (1918) şərtlərinə görə, türk hərbi qüvvələri Azərbaycanı tərk etdi. 1919 ildə Mürsəl paşa Batumda ingilislər tərəfindən həbs olundu. Lakin tezliklə həbsdən azad olunan Mürsəl paşa Türkiyəyə qayıdaraq, Atatürkün başçılıq etdiyi İstiqlal savaşına qoşulmuşdur. 6-cı, 1 -ci süvari d iviziyalarının və 2-ci süvari korpusunun komandiri olmuş, xid mətlərinə görə general rütbəsinə layiq görül-müşdür. 1922 il avqustun 31 -də Mürsəl paşa növbəti hərbi rütbə - tü mgeneral rütbəsini almışdır. 1938 ildə istefaya çıxmışdır. 20 əsrin 30-cu illərində Türkiyədə soyadların tətbiqinə başlananda, Mürsəl paşa Bakı adını fəxarətlə ö zünə soyadı seçmişdir.
fəaliyyət göstərən könüllü ictima i qurum. Niza mna məsi 1905 il oktyabrın 10-da Tiflisdə Qa fqaz canişini qraf Voronsov- Daşkov tərəfindən təsdiq edilmişdi. Cəmiyyətin ilk iclasında onun 11 nəfərdən ibarət idarə heyəti seçilmişdi. Hacı Zeynalabdin Tağıyev idarə heyətinin sədri, İsrafil Hacıyev müavini, Hacı Mustafayev xəzinədar, Əh məd bəy Ağayev katib, Əsədulla Əh mədov, İsmayıl bəy Səfərəliyev, Həsən bəy Zərdabi, Əlimərdan bəy Topçubaşov və b. idarə heyətinin üzvləri seçilmişdilər. Cəmiyyəti, əsasən, Hacı Zeynalabdin Tağıyev və digər Bakı milyonçuları maliyyələşdirirdi. BMXC-nin ideya istiqa mətin i Həsən bəy Zərdabi və onun həmfikirləri müəyyənləşdirirdi. Cə miyyətin məqsədi, ma liyyə mənbəyi, fəaliyyət me xan izmi onun niza mna məsində dəqiq ifadə olunmuşdu. Cə miyyətin idarə heyəti "İsma iliyyə"də (hazırda Milli Elmlər A kademiyası Rəyasət Heyətinin İstiqlaliyyət küçəsindəki binası) yerləşirdi və bütün tədbirləri bu binada keçirilirdi. Cə miyyət əvvəllər, başlıca olaraq, Ba kıda və onun ətrafında fəaliyyət göstərirdi. Birinci dünya müharibəsi (1914-18) illərində öz niza mna məsində bəzi dəyişiklik edərək, geniş fəaliyyət göstərmiş, Qafqa z cəbhəsindən qaçqın düşənlərə, yetim uşaqlara, əsir düşmüş türk əsgərlərinə yardım etmişdir. "Qafqaz cəbhəsində qaçqınların yerləşdirilməsi ü zrə baş müvəkkilliyin" nəzd ində BMXC-nin baş müvəkkili var idi. Bu vəzifə Xosrov Paşa bəy Sultanova həvalə olunmuşdu. Müharibə dövründə cəmiyyətin onlarla şəhərdə məntəqələri fəaliyyət göstərirdi. Qars, Ərzuru m və Tiflisdə xüsusi şöbələri açılmış, bu şəhərlərdə onun müvəkkilləri çalışırd ı. Cəmiyyətin nəzdində "Fəlakət və hərbzədələrə yard ım şöbəsi" yaradılmışdı. Rusiyada Fevral inq ilab ından (1917) sonra BMXC müsəlman ictimaiyyətinin əsas dayaq nöqtəsi olmuşdur. 1917 il martın 9-da cəmiyyətin binasında Bakının bütün müsəlman təşkilatların ın və müsəlman ictimaiyyəti nü mayəndələrinin yığıncağı keçirilmiş və Müvəqqəti hökumətlə həmrəylik haqqında qətnamə qəbul olun muşdu. Cə miyyət Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə də fəaliyyətini dava m etdirmişdir. Bu dövrdə cə miyyətin sədri Qasım Qasımov olmuşdur. Cə miyyət qaçqınlara, yaralı türk əsgərlərinə yardım göstərirdi. Qaçqın lar İçərişəhərdəki keçmiş əsgər kazarmasında, "Səfa" məktəbində, qaçqın uşaqları isə yetimxanalarda yerləşdirilmişdi. 1919 ilin yayında BMXC Bakın ı azad edərkən (1918, sentyabr) şəhid olmuş əsgərlərin qəbri üzərində ab idə qoyulması və oraya Şollar su kə məri xəttinin çə kilməsi təklifi ilə çıxış et mişdi. Cə miyyət 1920 ilin əvvəlində A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Xa lq Maa rifi Na zirliy inə ərizə ilə mürac iət edərə k, müsəlman yetimxanalarında dərzilik, çəkməçilik, xarratlıq sənətləri ü zrə peşə emalatxanaların ın yaradılmasını xahiş etmişdi. BMXC Azərbaycanın ictimai-siyasi, sosial və mədəni həyatında əhəmiyyətli rol oynamışdır.
Cavadov C, Azərbaycanda xeyriyy əçilik hərəkatı (XIX əsrin sonu və XX əsrdə), B., 1999; Süleymanova S., Azərbaycanda ictimai-siyasi h ərəkat (XIX yüzilliyin sonıı - XX yüzilliyin əvvəlləri), B., 1999; Гусейнова Л. Дж., Деятельность неправительственных общественных организаций в период АДР (1918-1920), автореф. Канд. Дисс., Б., 1996. BAKI MÜSƏLMAN ĠCTĠMAĠ TƏġ KĠLATLARI KOMĠTƏS Ġ - Rusiyada Fevral inqilab ından (1917) sonra baş verən proseslərdə müsəlman ların fəallığ ını təmin et mək, A zərbaycan milli qüvvələrin i birləşdirmək məqsədilэ təsis olunmuş qurum.
250
1917 il martın 29-da yaradılmışdı. Ko mitənin sədri Mə mməd Həsən Hacınski, müavini Məhə mməd Əmin Rəsulzadə idilə r. Ko mitənin "Kaspi" qəzetində dərc olunmuş "Müsəlmanlara!" müraciətində onun təşkil olun ması səbəbləri izah ed ilir, müsəlman təşkilatların ın birləşməsin in zəruriliyi vurğulanırdı. Ko mitə bütün müsəlmanları şəxsi inciklikləri, ixtilafları unudub, milli-siyasi şüarlar ətrafında birləş məyə çağırırdı: "Əldə edilmiş azadhğı qorumaq və ondan məqsədə uyğun
qarşısına qoyduğu ən yaxın vəzifələrdən biri, özünün proqram məqsədlərini müəyyən etmək üçün ümu mmüsəlman qurultayını çağırmaq idi. Ko mitənin qurultay ərəfəsində Qafqaz müsəlmanlarına müraciətində deyilirdi: "Ko mitə ümu mmüsəlman qurultayı çağırılmadan, özünün milli-siyasi proqramını irəli sürməkdən imtina edir, lakin millətlərin mənafeyini ən yaxşı təmin edə biləcək dövlət idarəç iliy i haqqında fikrini məh z indi bildirməyi zəruri sayır... Be lə bir idarə forması, söz yo x ki, yaln ız demokratik respublikadır". Ko mitənin təşkili yerlə rdə milli ko mitələ rin yaran ması prosesinə təkan verdi. Bu, xa lq küt lələ rin in maariflən mə - sində, birləşməsində mühüm rol oynadı. 1917 il may ın 21-də ə rzaq ko mitə lərinə keçirilən seçkilə r ko mitənin nüfu zunu nümayiş etdird i. Ko mitənin siyahısına 25550 səs, yəni səslərin ü mu mi sayının 51,6%-i verilmişdi. Bakı şəhərinin azərbaycanlı əha lisin in, de mək o lar ki, ha mısı yekd illiklə ko mitənin siyahısına səs vermişdi. Ko mitənin uğuru digər siyasi qüvvələri, xüsusən eser-menşevikləri təşvişə salmışdı. Fevral inqilabından sonrakı ilkin mərhələdə ko mitə və yerlərdəki milli quru mlar A zərbaycan milli hərəkatının təş- kiledic i və ə laqələndirici mə rkəzi funksiyasını yerinə yetirird i. Ko mitənin mətbuat orqanının nəşri haqqında "Kaspi" qəzetinin redaksiyası ilə ə ldə edilən ra zılığa əsasən, 1917 il 30 apre l tarixli 95-ci sayından etibarən qəzetin 4-cü səhifəsi "Bakı müsəlman ictimai təşkilatları ko mitəsinin xəbərləri" adı ilə çıxmağa başladı. "Xəbərlər"in müvəqqəti redaktoru iyunun 9-dan Ceyhun Hacıbəyli oldu. Qafqaz müsəlmanlarımın qurultayında (1917) Qafqazda müsəlman milli ko mitələrin in və onların rəhbər orqanla- rın ın təşkili haqqında qəbul edilən qərara görə, Cənubi Qafqaz üzrə Mərkəzi Büronun yaradılması Bakı Müs əlman İctimai Təşkilat larının Ko mitəsinə tapşırılmışdı. Bu qərarı ge rçəkləşdirmə k üçün ko mitə Bakı Müsəlman İctimai Təşkilat ları Şurasına çevrildi. Şuranın tərkibinə əlavə olaraq mü xtəlif müsəlman milli partiyalarının, ictimai-siyasi təşkilatların, mədəni-maarif müəssisələrinin və həmkarlar ittifaq larının üzv ləri daxil edildi. Şuranın tərkib inə siyasi partiyaların hər birindən üç, həmkarlar ittifaqla rın ın hər b iri iki, rayon ko mitələri bir, mədəni-maa rif və xeyriyyə cə miyyətləri hər biri iki nü mayəndə göndərdilər. Bundan əlavə, şəhər və kənd kooperativlərin in, neft sənayeçilərinin, tacirlərin, ziyalıların, tələbələrin, ruhanilərin, Ba kı qarnizonu müs əlman əsgərlərin in tə msilç iləri Şuranın tərkibinə da xil o ldular. 33 nəfər üzvdən ibarət bu şuranın tərkibinə "hümmət‖çilər daxil ed ilmədilər. Şuraya nümayəndələrin seçkiləri gizli səsvermə ilə aparılırdı. Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Şurasının rəhbər orqanları Ko mitə və İcraiyyə bürosu olmuşdur. 1917 il iyulun 12-də Ko mitənin sədri Əlimə rdan bəy Topçubaşov, onun müavinlə ri Mə mməd Həsən Hacınski və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, katibi isə Mir Həsən Vəzirov seçildilər. A zərbaycanın gələcə k quruluşu proble mi ko mitənin fəa liyyətində başlıca məsələ olmuşdur. Müsəlman milli ko mitəsinin sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov 1917 il avqustun 12-də Moskvada A.F.Ke renskinin s ədrliyi ilə keçirilən ü mu mrusiya müşavirəsində iştirakı za manı, Rusiya müs əlmanla rı adından çıxış etmiş, həmin mərhələdə Rusiya müsəlman larının milli-mədəni mu xtariyyət məsələsini, Müəssislər məclisi toplaşandan sonra isə müsəlman xa lqla rın ın öz müqəddəratını təyin et məsi haqqında məsələ qaldıracaqlarını bildirmişdi. Ko mitə əhalini narahat edən bir çox məsələlərlə məşğul olmuşdur: ticarət, kənd təsərrüfatı, təhsil və s. Kadr məsələ lərinin hə llinə də müda xilə et mişdir. Be lə ki, Müsəlman Ko mitəsi Petroqradda Qafqa z işləri ü zrə ko missarlıqda ermənipərəstliy i ilə məşhur olan Yevanqulovun təyinatına qarşı çıxmış, antimüs əlman mövqeyi ilə seçilən V.N.Taranovskinin və başqalarının höku mət strukturlarından kənarlaşdırılması məsələsini qoy muşdur. Müs əlman Ko mitəsinin a ktiv fəaliyyəti sayəsində Azərbaycanın icra strukturların ın əksəriyyətinə a zərbaycanlılar yerləşdirilmişdi. 1917 il sentyabrın 5-də Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Şurasına əlave seçki keçirilmiş, şurada fəhlə və kəndli nümayəndələrinin sayı artmışdı. Lakin onların sayının yeni qaydaya görə 60 nəfər nəzərdə tutulduğu halda, 25 nəfər o lması eser, "Hü mmət", " Birlik" təşkilatlarının etirazına səbəb oldu. Seçilənlər arasında ziyalıların nümayəndələri də vard ı. Şuranın mədəni-maarif bölməsi seçilmişdi. "Qaladakı Xan sarayı"ın (Şirvanşahlar sarayı) müsəlman ko mitəsinin sərəncamına vermə k tə klif olundu. Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Şurasının İcraiyyə Ko mitəsi 1917 il avqustun 29-da Korn ilov əksinqilab i q iya- mını qətiyyətlə pisləyərək, Müvəqqəti hökuməti tam müdafiə etdiyini b ild irdi. "Müsavat" partiyasının 1917 ilin ok- tyabrında keçirilən birinci qurultayı Azərbaycanın ictimai-siyası həyatında əhəmiyyətli hadisə oldu. Müsəlman Milli Ko mitəsinin sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov qurultaydakı çıxış ında bəyan etdi ki, M illi Ko mitənin a rzu və məqsədlər "Müsavat‖ın arzu və məqsədləri ilə tamamilə uyğun gəlir. Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Ko mitəsi ilə "Müsavat‖ partiyasının proqramları üst-üstə düşdüyündən onlar 1917 ili o ktyabrında Bakı şəhər dumasına seçkilərə vahid siyahı il gedirdilə r. Ok tyabr çevrilişindən (1917) sonra Milli Ko mitə Rusiyadakı bolşevik höku mətinin hakimiyyətini tanımad ı, hakimiyyətin ümu mrusiya Müəssislər məclisinə verilmə tərəfdarı kimi ç ıxış etdi. 1917 il noyabrın 9-12-də "Müsavat" partiyasının rəhbərliyi altında Cənubi Qafqazın müsəlman milli ko mitələrin in konfransı keçirildi. Konfrans millətlərin ö z müqəddəratlarını təyin etmə hüququnun həyata keçirilməsinə tərəfdar olduğunu bildirdi. Cənubi Qafqaz Mərkəzi Müsəlman Ko mitəsi konfransının qərarına görə, A zərbaycan Məclisi-Müəssisanını bir ay ərzində toplamalı id i.
251
Milli şuraların vətənpərvər qüvvələri öz ətrafında birləşdirib, yerlərdə hakimiyyəti ələ ald ıqları halda, Bakı Müsəlman Şurasın ın vəziyyəti çətin id i. Onun qarşısını bolşeviklərin başçılıq etdiyi Bakı Soveti kimi güclü bir rəqib kəsmişdi. M illi hərb i h issələrin yaradılması yerli milli şuraların əsas fəaliyyət istiqa mətlə rindən biri idi. Fevra l inqilabından (1917) sonra müsəlman amilin in Qafqazda, A zərbaycanda, xüsusən də Bakıda hər hansı dərəcədə güclənməsinin qarşısını almaq məqsədilə bir ço x qüvvələr, xüsusilə ermən ilə r və ruslar müsəlmanla rın silah lan ması haqqında yalan şayiələ r yaymağa başlamışdılar. Bununla əlaqədar Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Ko mitəsi öz mətbu orqanı o lan "Xəbərlər"də dəfələrlə təkzib bəyanatları vermə li o lmuşdu. Bolşeviklə r hakimiyyətə gəldikdən sonra da azə rbaycanlıla rın milli hərb i hissələr yarat maq prosesinə əngəl törədilir, üstəlik, a zərbaycanlı əha li, əsassız o laraq, zorakılığa məru z qalırd ı. 1917 ilin dekabrında Dağıstanda antibolşevik q iyamı ilə əlaqədar Şimali Qafqazdan taxıl gətirilməsinin dayanması səbəbindən Bakıda yaranan ərzaq qıtlığı şəhərin müsəlman əhalisin in antiazərbaycan silahlı dəstələri tərəfindən kütləvi şəkildə ərzaq müsadirəsinə, qarətə, zorakılığa məru z qalması ilə nəticələndi. Azərbaycanlılar etiraz əlaməti olaraq 1917 il dekabrın 13-də "İsmailiyyə" binasında izdihamlı mitinq keçirib, Milli Ko mitədən şəhərdə qayda-qanun yaradılmasını, azərbaycanlıların mən zillərində özbaşına a xtarışlara , talan lara son qoyulmasını tə ləb etdilə r. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin təklifi ilə mitinqdə Milli Ko mitənin beş nəfərdən ibarət komissiyasının seçilməsi və ko missiyanın Hərbi-İnqilabi Ko mitə ilə b irlikdə qəbul edilən qərarların həyata keç irilməsi üçün la zımi tədbirlər görməsi barədə qətnamə qəbul olundu. Hə min gün, dekabrın 13-də Milli Ko mitənin təcili iclası keç irilmiş, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, B.Aşurbəyov, İbrahim Heydərov və Məmməd Həsən Hacınskidən ibarət ko missiya seçilmişdi. Ko missiya üzvlərinin Bakı Soveti İcraiyyə Ko mitəsi ilə əlbir fəaliyyəti nəticəsində hərbi-inqilabi ko mitə azə rbaycanlı əha liyə qarşı törədilmiş qanunsuz hərəkətlə ri pislə mişdi. Müsəlman Ko mitəsinə ciddi siyasi rəqib kimi baxan bolşeviklər Azərbaycanın mu xtariyyəti ideyasına qarşı qətiyyətlə mübarizə aparırdılar. S.Şau myanın "milli ko mitə lərə" qarşı əsas ittihamı bu ko mitələrin " müsəlman qoşunları yaratmaq və Bakı, Ye lizavetpol və İrəvan quberniyalarında yeni müsəlman dövləti elan etmək" niyyəti ilə bağlı idi. 1918 ilin fevralında Şau myan Cənubi Qafqazda mövcud olan iki real hakimiyyəti qarşı-qarşıya qoy muşdu: "demokratik təşkilatlar" və " milli ko mitələr". Bolşeviklərin Müsəlman Milli Ko mitəsinə qarşı apardığı mübarizə 1918 ilin martında türk-müsəlman əhaliyə qarşı kütləvi soyqırımı ilə nəticələndi. Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Ko mitəsi Azərbaycan siyasi qüvvələrinin rəhbər orqanına çevrilmiş, A zər- baycan milli hərəkat ında görkə mli ro l oynamışdır. Ko mitə mürə kkəb tarixi şəraitdə Azə rbaycan xalq ının ma raqlarını ifadə və müdafiə et mişdir. Ba kı Müsəlman İctimai Təşkilat ları Ko mitəsinin təbii va risi 1918 il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin yaradılmasını elan edən Azərbaycan Milli Şurası oldu. Əd.: Azərbaycan tarixi, 7 cildd ə, c.5, B., 2001; Süleymanova S., Azərbaycanda ictimai-siyasi hərəkat (XIX yüzilliyin sonu - XX yüzilliyin əvvəlləri), B., 1999; Агамалиева Н.А., ―Комитет Бакинских мусульманских общественных организаций в политической системе Азербайджана в 1917 г.‖, в кн.: Труды научной конференции, посвященной дню восстановления Азербайджанской государственности, Б., 1991; Балаев А., Азербайджанское национальное движение 1917-1918 rr., Б., 1998; Гасанов Г., Коьитет Бакинских мусульманских организаций, "Tarix və onun problemləri", Б., 2003, №2. Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|