Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BAKI ĠCTĠMAĠ TƏġKĠLATLAR ġ URAS I VƏ ONUN MÜVƏQQƏTĠ ĠCRAĠYYƏ KOMĠTƏSĠ
- BAKI KOMMUNAS I
- BAKI QUBERNĠYA FABRĠK MÜFƏTTĠġ LĠYĠ
- BAKl QUBERNĠYAS I
|
BAKI XƏZĠNƏ PALATAS I - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin maliyyə sistemi tərkibində fəaliyyət göstərmiş qurum. 1918 il oktyabrın 21-də Cü mhuriyyət Höku mətinin qərarı ilə Bakı Xəzinə Palatası A zərbaycan Xəzinə Palatasına çevrildi və onun fəaliyyət dairəsi bütün Cü mhuriyyət əra zisin i əhatə etdi (ba x Azərbaycan Xazinə Palatası).
(1917) sonra Bakıda ya radılmış yerli hakimiyyət orqanı. 1917 il martın 5-nə keçən gecə Ba kıda təşkil olun muşdu. Yerli hakimiyyət orqanı olaraq, Müvəqqəti höku mətə etimad göstərmişdi. Tərkibinə fəhlə deputatları sovetlərinin, şəhər du masının və mü xtəlif ictima i təşkilatların nü mayəndələri da xil id ilə r. İcra iyyə ko mitəsinin sədri L.L.Bıç, üzv lərinin ə ksəriyyəti qeyri-müsəlman millət lərin nü mayəndələri idilər. Ko mitədə azə rbaycanlı əhalin i Mə mməd Həsən Hacınski və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə t əmsil edirdilər. Milli neft sənayeçiləri ko mitəyə maddi yardım göstərirdilər. Rusiyada oktyabr çevrilişi nəticəsində bolşeviklər ha kimiyyəti ələ keçirdikdən sonra Bakı Fəhlə və Əsgər Deputatları Sovetində əsas vəzifələrə y iyələnən bolşeviklər sovetin təkhakimiyyətliliyinə nail olmaq üçün digər siyasi hakimiyyət strukturlarının, o cü mlədən İctimai Təşkilatların İcraiyyə Ko mitəsinin ləğvinə çalışırdılar. Bakı Sovetinin bolşeviklərdən ibarət İcraiyyə Ko mitəsi 1917 il noyabrın 13-də iclas keçirərək, ictimai təşkilatların icraiyyə ko mitəsinin ləğvi haqqında elan vermə k barədə qəra r qəbul etdi. Qərara görə, ictimai təşkilatların icra iyyə ko mitəsinin sədri vəzifəsinə S.Şau myan seçilmə li və o, ko mitəni ləğv etmə li idi. Ko mitə 1917 il noyabrın 17-də özünü ləğvi barədə qərar çıxardı. Bununla Azərbaycan xa lqına qarşı soyqırımı həyata keçirmiş S.Şau myanın ha kimiyyəti qəsb etməsinə yol aç ıldı. Əd: Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Azərbaycanda sosialist inqilabının qələbəsi uğrunda bolşeviklərin mübarizəsi. Sənədlər və materiallar. 1917-1918-ci illər, B., 1960.
də Ba kını zəbt et miş ingilis qoşunları ko mandanlığ ının hərb i-in zibati hakimiyyət struktura. Be lə ki, Birinci dünya müharibə sində (1914-18) məğ lub tərəf kimi Türkiyə öz qoşunlarını Cənubi Qafqazdan, o cü mlədən Azə rbaycandan çıxarmağa məcbur o lmuş, Cənubi Qafqa z B.Britaniyanın təsir dairəsinə qatılmışdı. Öz tabeliyində kifayət qədər güclü qoşun hiss ələri olmayan Azərb aycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti və yenidən toplanmış Azərbaycan Milli Şu rası istiqlal prinsipindən geri çəkilməmək şərti ilə Bakıya gələcək ingilis generalı U.To msonla danışıqlara başlamaq məcburiyyətində qalmışdı. İrandakı ingilis qoşunlarının ko mandanı general U.To msonla danışıqlar aparmaq üçün Ən zəliyə Nəsib bəy Yusifbəyli, Əh məd bəy Ağayev və Musa bəy Rəfiyevdən ibarət A zərbaycan nümayəndə heyəti göndərilmişdi. Danışıqların sonunda general U.Tomson 1918 il noyabrın 17-si gündüz saat 12-dən Bakı şəhərində hərbi vəziyyət elan olunacağını bəyan etmişdi. Hərbi vəziyyət müddətində U.To mson Bakı şəhərin in hərb i qubernatoru elan edilirdi. A zərbaycan Hö ku məti noyabrın 18-də rəsmi məlu matında b ild irirdi ki, müvəqqəti olaraq, yaln ız Bakıya daxil o lmuş müttəfiq qoşunları ancaq hərbi hakimiyyəti təmsil edəcəklər. Lakin ingilis hərbi ko mandanlığı Ba kıda yerləşdiyi va xtdan ölkənin ictima i-siyasi və iqtisadi həyatının bütün sahələrinə müda xilə et məyə başlamışdı. Be lə ki, 1918 il noyabrın 29-dan Xəzə r donanmasının bütün ticarət gəmiləri də ingilis ko mandanlığ ının sərənca mına keç mişdi. Ticarət donanmasını idarə et mək üçün başda mayor Braun olmaqla "İngiltərə Dən iz Nəqliyyatı" şirkəti təsis olunmuşdu. İngilislə r sərəncamlarında olan Ba kı tica rət limanının maliyyələşdirilməsini Azərbaycan Hö ku mətinin öhdəsinə buraxmışdı. Neft sənayesini də nəzarətdə saxla mağa ça lışan ingilislə r tezliklə "Britaniya Neft İdarəsi"ni təsis etdilər. 1918 ilin dekabrından 1919 ilin avqustuna qədər ingilislər Bakıdan 113, 5 milyon manatlıq 30 milyon puda q ədər neft aparmışdıla r. Onla rın göstərişi ilə Bakıdan daşınan bütün
237
neft məhsullarına heç bir a ksiz rüsumları qoyulmu r və bütün yüklər maneəsiz bura xılırdı. General U.To mson ingilis zabit lərini yoxlamağı A zərbaycan Cü mhuriyyətinin dəmir yolu işçilərinə qadağan etmişdi. Mü lki idarəçilik sahələrinə də müdaxilə edən ingilislər pul əsginaslarının bura xılmasını ö z nə zarətinə götürmüş, əhalinin ərzaq la tə minatı sistemin i yenidən qurmuş, neft hasilatı və dəmir yolu sahələrində mövcud ə mək münaqişələrini özləri həll et mə k üçün Əmə k idarəsi yarat mışdılar. İngilis ko mandanlığının əmri ilə A zərbaycanın Hərbi Nazirliy i silahlı qüvvələri ilə b irlikdə Bakıdan çıxarılaraq, Gəncəyə köçürülmüşdü. Bütün bunlarla yanaşı, general-qubernator U.To mson Azərbaycandakı ictimai-siyasi reallıqla yaxından tanış olduqdan sonra, 1918 il dekabrın 28-də bəyanatla çıxış etdi: "Fətəli xan Xoyskinin sədrliyi ilə koa lisiyalı A zərbaycan Höku məti yarad ıldığı üçün bəyan edirəm ki, Müttəfiqlərin Ko mandanlığ ı A zərbaycan ərazisində yeganə yerli qanuni hakimiyyət kimi bu Höku mətə tam dəstək verəcəkdir". 1918
ilin dekabrında ingilis general – qubernatorunun əmri ilə Qarabağ və Zəngəzurun Azərbaycan Hökü mətinin idarəsinə verildiy i e lan olundu. 1919 ilin əvvəllərindən başlayaraq, Azərbaycan Hökü məti Ba kı ingilis general-qubernatorluğunun ləğv edilməsi uğrunda mübarizə aparırdı. Bu məqsədlə Azərbaycan Hökü mətinin Paris sülh konfransındakı (1919-20) nümayəndəheyətinin başçısı Əlimərdan bəy Topçubaşova da tapşırılmışdı ki, əldə olan bütün vasitələrlə ingilis general - qubernatorluğunun ləğvinə çalışsın. Azərbaycan Xaric i İşlər Na zirliyin in Topçubaşova teleqramında göstərilirdi: ―Nəyin hesabına olursa-olsun, Ba kıda ingilis general- qubernatorluğunun ləğv edilməsinə nail o lmaq
lazımd ır. Əks
təqdirdə idarəçilik nöqteyi-nəzə rindən dözü lmə z hesab edilən ikiha kimiyyətlilik alınır. Sonra sizdən belə bir xah işimiz var ki, ingilis ko mandanlığın ın bizim maliyyə işlərinə qarış mamasına nail o lasınız". Xarici İşlər Nazirliy i Azərbaycan Xalq Cü mhuriyy ətinin suverenliyin i po zan bu məsələ ilə bağlı Avropa və A merika dövlətlə rinə etira z notası göndərilməsini, Avropa mətbuatında bunun Azərbaycanın da xili işlərinə müda xilə olduğu barədə yazı verilməsin i vacib sayırdı. Digər tərəfdən, uzun müddət A zərbaycanda qaldıqla rına görə nara zılıq edən, vətənə qayıt maq istəyən ingilis əsgərlərinin sıralarında intizamsızlıq güclənird i. Artıq Azərbaycan Höku mətinin Azərbaycan xalqın ın iradəsini əks etdirdiy inə əmin olan müttəfiq ko mandanlıq 1919 il aprelin əvvəllərində Azərbaycan silahlı qüvvələrin in azsaylı kontingentinin Bakıda yerləşdirilməsinə razılıq vermişdi. İngilis ko mandanlığı A zərbaycanı tərk etməzdən əvvəl hərbi ləvazimatı Könüllü orduya, Xəzər hərbi donanmasın ı isə hələ 1919 ilin əvvəllərində Denikinə vermişdi. A zərbaycan Höku mət i buna qarşı kəskin etiraz notası ilə ç ıxış etdi. İngilislə r Bakın ı tərk edərkən şəhər limamının idarəçiliyin i, hərb i hissələrin radiostansiyalarını, ordunun hərbi sursatını və hərbi gəmilərinin bir h issəsini Azərbaycan Höku mət inə qaytarmışdıla r. Be ləliklə, 1918 il noyabrın 17-də Ba kıya daxil olmuş ingilis qoşunları 1919 ilin avqustunda Azərbaycanı tərk etdilər. Azərbaycan paytaxtında ingilis general-qubernatorluğunun mövcudluğu nə qədər acınacaqlı olsa da, o, obyektiv ola raq, ölkədə gedən demokrat ik p roseslərin inkişafında, dövlət hakimiyyəti təsisatlarının möhkə mləndirilməsində, başlıcası isə, Azərbaycanın müstəqilliy inin və ərazi bütövlüyünün Rusiyanın imperiyapərəst qüvvələrinin hücu mundan xilas olmasında, müvəqqəti də olsa, əhəmiyyətli rol oynamışdır.
Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Nəsibzadə N., Azərbaycan Demokratik Respublikası (məqalələr və sənədlər), B., 1990; Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993.
il 13 sentyabr tarixli qərarı ilə yaradılmış hərbi müdafiə strukruru. Hə rbi Na zirliy in Topçu idarəsinin rəisi general-mayor Murad Gəray Tle xas Ba kı iskehka mç ılar hissəsinin rə isi təyin edildi. Dövlət Müdafiə Ko mitəsinin 1919 il 13 sentyabr tarixli ə mrinə ə sasən Bakı iskehkamçılar hissəsinin rəisinə ölkənin müdafiəsi üçün zəruri olan hər hansı əmlakı müsadirə etmək hüququ verild i. Bakı istehkamçılar hissəsi strateji əhəmiyyətinə görə birinci dərəcəli qalaya bərabər idi. Onun hüdudları Qızılburundan Ələtə qədər müəyyənləşdirilmişdi. Birbaşa hərbi nazirə tabe olan hissələrdən başqa, Bakı qarn izonunun digər hissələri də - Bakın ın hərbi liman ı, oradakı ü zən obyektlər, Nizovaya (Niya zabad) liman körpüsündən tutmuş Ələt stansiyasına qədər sahil boyunca yerləşdirilmiş toplar da istehkamç ılar h iss əsinin tabeliyinə verilmişdi. İstehkamç ıla r hissəsinin öz bayrağı var idi. Hə min b ayraq Bayıl burnunda,
238
239
240
radiostansiyanın yanında qaldırılmışdı və onun mühafizəsi təmin ed ilirdi. Bakı istehkamçılar hissəsinin tərkib ində Topçu idarəsi, İstehkam idarəsi, Ləvazimat idarəsi, Hərbi-tibb idarəsi, rabitə qrupu və katerlə r qrupu var idi. 1919 il dekabrın 10-da Murad Gəray Tlexas Bakının hərb i general-qubernatoru təyin olunduğu üçün Bakı isteh- kamçılar hissəsinin rəisi vəzifəsi general-mayor Həb ib bəy Səlimova həvalə edild i. 1920 il fevralın 20-də Bakı isteh- kamçılar hissəsinin rəisi general-mayor İbrahim ağa Usubov oldu və o, Azərbaycan Cümhuriyyətinin süqutuna qədər bu vəzifədə fəaliyyət göstərdi. BAKI KOMMUNAS I - 1918 ilin yaz və yayında Bakı və ətraf bölgələrdə mövcud olmuş sovet hakimiyyətinə verilən ad. Petroqradda Oktyabr (1917) çevrilişindən sonra noyabrın 27-də (9) Bakı Soveti hakimiyyətin ələ alın ması haqqında qətnaməni rədd etdi. Lakin 4 gün sonra, əksinə hakimiyyətin Ba kı Sovetinə keç məsi e lan edildi, noyabrın 2-də (15) Sovetin yeni seçilmiş İcraiyyə Ko mitəsi şəhərdə ali hakimiyyəti ələ aldı. Sovet höku məti Bakıda hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün hər cür təxribatlara əl atdı. 1918 ilin martında Şaumyanın başçılığı ilə A zərbaycan xalq ına qarşı soyqırımı törədild i (bax Mart soyqırımı (1918)). Aprelin 25-də pro letariat diktaturası orqanı adı altında Bakı Xalq Ko missarları Soveti yaradıldı (bax Bakı Xalq Komissarları Soveti). O, Qırmızı Ordu hissələrinin kö məyilə hakimiyyətini Quba, Şamaxı, Lənkəran və Cavad qəzalarında qurmağa nail o ldu. Bakı Xalq Ko missarları Soveti Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası Xalq Ko missarları Sovetinin (RSFSR XKS) rəhbərliyilə b irlikdə çalışır, antiazərbaycan fəaliyyətində ondan hərtərəfli kö mə k a lırd ı. RSFSR XKS-in sədri V.İ.Len inin göstərişi ilə 1918 ilin iyununda Bakı bolşeviklərinə 7 zirehli maşın, 13 təyyarə, 8 top, 160 pulemyot, 10 min tüfəng, sursat və s. göndərilmişdi. Rusiya sovet hökuməti Berlindəki sefiri A.A.İoffe vasitəsilə Alman iyadan Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ilə birlikdə Bakının azad edilməsində iştirak edən Osmanlı hərbi qüvvələrinin fəa liyyətinə mane olmağa ça lışırdı. Bütün bunların müqabilində RSFSR neft və digər sərvətləri A zərbaycandan daşıyıb əvəzsiz ola raq aparırdı. La kin Ba kı Xalq Ko missarları Sovetinin Azərbaycan xalq ı a rasında nüfuzu və dayağı yo x idi. Ona görə də RSFSR-in hərbi kö məy i Ba kı Xa lq Ko missarları Sovetini xilas edə bilmədi. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti 1918 ilin iyununda Bakın ı a zad et mə k uğrunda mübarizəyə başladı. İyulun 25-də Bakı Soveti ingilislərin Bakıya çağırılması haqqında qərar qəbul etdi. Bakı Xalq Ko missarları Soveti iyulun 31-də süqut etdi. Bakıda hakimiyyət "Sentrokaspi diktaturası"na keçdi. Avqustun 4-də ingilis qoşunları Ba kıya da xil oldu. Avqustun 12-də Ba kı bolşeviklərinin konfransı yenidən hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başlamaq üçün Həştərxana getməyi qəra ra a ldı. Əd.: İbrahimov Z., Sosialist inqilabı uğrunda Azərbaycan zəhmətkeşlərinin mübarizəsi, B., 1957; Азимов Г.С., Бакинская коммуна, Б., 1982; yenə onun, Великий Октябрб в Азурбайджане, Б., 1987.
Rusiya imperiyası Bakı xan lığ ını işğal etdikdən (1806) sonra xan lıq üsuli-idarəsini ləğv ed ib, onu əyalətə çevirmişdi. 1840 il 19 aprel in zibati islahatı nəticəsində in zibati cəhətdən Kaspi vilayətinə daxil o lan Bakı qəzası yaradıldı. Çar I Nikolayın 1846 il 14 dekabr tarixli fərman ı ilə Şa ma xı quberniyası yaradıldıqda Ba kı qəzası hə min quberniyanın tərkibinə verild i. 1859 il Şamaxı zəlzələsindən sonra quberniya mərkəzinin Bakıya köçürü lməsilə eyni adh quberniyanın qəzası oldu. 1888 il 10 may tarixli qərara əsasən Bakı qə zası Bala xa m-Sabunçu, Maştağa və Saray məntəqələrinə bölündü. 1906 il 28 oktyabr tarixli fə rmana görə Ba kı və onun ətrafındakı fabrik-mədən rayonları əsasında Bakı qradonaçalnikliy i (Bakı ş əhər rəisliyi) təşkil ed ild ikdə qəzanın tərkib ində ancaq kənd ic ma ları qaldı. Ba kıda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra S.Şau myanın daşnak-bolşevik rejimi qəzalarda, o cü mlədən Bakı qəzasında da möh kəmlən məyə can atırdı. 1918 il mayın 28-də yaranan Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ö z hakimiyyətini bütün ölkə əra zisində bərqərar et mə k siyasəti uğurla nəticələndi. Hə min il sentyabrın 15-də Ba kı şəhəri azad edildikdən sonra Bakı qə zasında da Azərbaycan Cümhuriyyətinin hakimiyyəti quruldu. Qafqa z təqvimin in (1917) mə lu matına görə, Ba kı qəzasının sahəsi 2610,22 k v. verst (2,77 min k v.k m), əhalisi 15746 nəfər (o cü mlədən, 533 nəfəri müvəqqəti yaşayan) idi.
. 241
Qəzanın bütün əhalisi azərbaycanlılardan ibarət idi. Ba kı qə zasının təsərrüfat həyatında əkinçilik, bağçılıq və üzü mçü lük əsas yer tuturdu. 1920 il aprelin 28-də 11-ci Qırmızı ordu Bakını işğal etdikdən sonra qəzada Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin hakimiyyətinə son qoyuldu. Bakı qəzası 1929 ildə ləğvedildi.
keçirən, əhalinin ərzaqla, ən zəruri tələbat malları ilə təchiz olunmasının təşkili ilə məşğul olan orqan. Müvəqqəti hökumətin 1917 il 15 ma rt tarixli qərarı ilə ü mu mdövlət ərzaq ko mitəsi yaradılmışdı. Onun vəzifəsi ərzaq p lanının, ərzaq işlərinə dair rəhbər prinsipləri və ü mu mi tədbirləri işləyib ha zırla maq idi. Quberniya, qəza və nahiyə ko mitə ləri tədarük və bölüşdürmə məsələlə ri ilə məşğul olurdu. BQƏK, həmçinin, statistik və d igər araşdırmalar da aparır, mövcud ərzağın miqdarını müəyyənləşdirir, onun bölüşdürülməsində qayda-qanun yaradır, ta xıl e ma lı müəssisələri üzə rində uçot və nəzarəti həyata keçirir, qiy mətlərə nəzarət edirdi. Bakı quberniyasında ərzaq ko mitələrinin təşkili ilə şəhər dumaları və idarələ ri məşğul olurdu. Anarxiya dövründə ərzaq ko mitələrin in fəaliyyəti pozulmuşdu. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətin in ilk
tədbirlərindən biri ə rzaq ko mitələ rinin ləğv edilməsi və mövcud ərzaq təşkilatlarmm ərzaq nazirliy i müvəkkillərinin sərəncamına verilməsi oldu. 1918 il iyulun 29-da Höku mətin qərarı ilə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətində ərzaq təchizat ı işinin düzgün qurulması və yenidən təşkili üçün xüsusi komissiya yaradıldı. Həmin il avqustun 27-də quberniya, şəhər və qəza ərzaq ko mitələrin in ləğv olun ması haqqında qərar qəbul edild i. Onların əmlakı ticarət və sənaye nazirliy inin sərəncamına verildi. Ərzaq ko mitələrinin ləğvindən sonra, ərzaq işlərinə rəhbərlik quberniya və qə za müvə kkillə rinə həvalə ed ild i. Quberniya müvəkkili ləğv o lunmuş ko mitə lərin ta mhüquqlu varisi idi. 1920 il fevralın 25-də Höku mət ticarət, sənaye və ərzaq nazirinin mərkəzi ərzaq ko mitəsinin təşkilinə dair mə ruzəsin in nəzə rə a lın ması barədə qəra r qəbul etdi. Ərzaq ko mitəsinin 1920 il 18 mart ta rixli iclasında ko mitənin səla- hiyyəti məsələsinə ba xıld ı. Ko mitə t icarət, sənaye və ərzaq naziri yanında məşvərətçi orqan olub, ərzaq ə ldə edilməsi ilə bağlı bütün məsələləri işləyib hazırlamalı id i. Qərar qəbul etmək səlahiyyəti əhalin in və ölkənin siyasi durumunun mənafe ləri na minə ərzaq la ə laqədar vəzifə lərin yerinə yetirilməsinə məsul o lan ticarət, sənaye və ərzaq nazirinə mə xsus id i. İclasda ticarət, sənaye və ərzaq nazirinin müav ininə, şəhər rəisinə və "Kooperasiya" istehlak cəmiyyətləri ittifaqının nümayəndəsinə ərzaq ko mitəsinin fəaliyyətinə dair Əsasnamə hazırlan ması tapşırılmışdı. Əd.: Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920), 1998; Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998.
bəzi dəyişikliklər" barədə 1899 il 7 iyun tarixli qərarına əsasən yaradılmışdı. Ba kı Xalq Ko missarları Sovetinin 1918 il 2 iyul tarixli qərarı ilə ləğv edilmiş, 1918 il oktyabrın 12-də Bakı sənaye rayonunda tənzimləyic i orqan kimi bərpa olunmuşdu. Müfəttişlik prinsipial xa rakterli məsələlə rin həlli ilə yanaşı, sahibkarların qanunsuz hərəkətləri haqqında fəhlə və qulluqçuların ə rizə və şikayətlərini də araşdırırd ı. 1919 ilin yanvarında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinin qərarı ilə əmək nazirliyi yaradılmış və həmin müfəttişlik onun sərəncamına verilmişdi. Bununla əlaqədar mü fəttişliy in fəaliyyət dairəsi xeyli genişlənərək, mu zdlu əməy in sənətkarlıq, kustar istehsal, tikinti, dəmir yo lu, çay nəqliyyatı və d igər sahələrini də əhatə edirdi. Lakin həvalə olunmuş texniki vəzifələr baxımından müfəttişlik bilavasitə ticarət və sənaye nazirliyin in tabeliy ində idi. Bütün Bakı sənaye rayonu 5 məntəqəyə bölünmüşdü. Onların hər birinə fabrik mü fəttişi başçılıq edirdi. Fabrik müfəttişlərin in fəaliyyətini isə böyük fabrik müfəttişi əlaqələndirird i. BAKl QUBERNĠYAS I - inzibati ərazi vahidi. Şimali Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra Azər- baycan xalqının qədim dövlətçilik ənənələrini məhv etmək məqsədilə xan lıq lar ləğv olundu və müstəmləkə siyasətinin həyata keçirilməsinə xid mət edən in zibati-əra zi bölgüsü yaradılmasına başlandı. 1840 il 10 aprel tarixli in zibati-məh kə mə islahatı nəticəsində Bakı, Şuşa, Nu xa (Şəki), Lən kəran, Şamaxı əyalətləri qəzaya çevrilərək, yeni təşkil edilmiş Kaspi vilayətinə, Quba qəzası isə Dağıstan dairəsinə da xil edildi. Çar I Nikolay ın 1846 il 14 dekabr tarixli
242
243
fərmanı ilə Cənubi Qafqa zın in zibati-ə razi bölgüsündə yeni dəyişikliklər həyata keçirildi. Diyar Tiflis, Kutais, Şa ma xı və Dərbənd quberniyalarına bölündü. Keç miş Kaspi v ilayətinə da xil olan qəza lar Şa ma xı quberniyasına birləşdirildi, Quba qəzası isə Dərbənd quberniyasında qaldı. 1859 il Şa ma xı zəlzə ləsindən sonra quberniya mərkə zin in Ba kıya köçürülməsi nəticəsində həmin quberniya Ba kı quberniyası adlandırıldı. 1860 ildə Dərbənd quberniyasının ləğvindən sonra Quba qəzası da Bakı quberniyasına daxil edildi. 1867 ilin dekabrında Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının yaradılması ilə Şuşa və Nu xa qə zala rı Ba kı quberniyasından alınaraq onun tərkib inə qatıldı. Həmin fərman əsasında qəzaların ərazisinin kiçildilməsilə əlaqədar o laraq, Bakı quberniyası ərazisində Cavad və Göyçay qəzaları yaradıldı. Həmin vaxtdan Bakı quberniyası 6 qəzadan (Bakı, Şamaxı, Quba, Lən kəran, Cavad və Göyçay) və Xəzər dənizindəki bir sıra adalardan ibarət idi. Be lə bir bölgü Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə də qalmışdı. Bakı quberniyası şimalda Dağıstan vilayəti, qərbdə Nuxa və Şuşa qəzaları, cənubda Araz və Astara çayları, şərqdə isə Xəzər dənizi ilə hüdudlanırdı. Əra zisi 39075, 15 k v k m idi. Ba kı quberniyasını hərbi qubernator, 1872 ilin mayından isə qubernator idarə edirdi. Rusiyada 1905-07 illər inqilabı ərəfəsində və inqilab dövründə Bakıda sosial-siyasi vəziyyət gərginləşdiyindən, 1905 ilin fevra l və sentyabr aylarında ermən ilə r müsəlman lara qarşı soyqırımı törətdiyindən çar hökuməti Bakıda müvəqqəti general-qubernatorluq yaratdı. 1906 il oktyabrın 28-də Bakı və fabrik-mədən rayonları quberniyadan ayrılaraq, Ba kı ş əhər rəisliyinə (qradonaçalnikliyinə) b irləşdirild i. Dekabr ay ında Bakı general- qubernatorluğu ləğv olundu. Qafqaz təqvimin in (1917) mə lu matına görə, Ba kı quberniyasında 875746 nəfər əhali yaşayırdı. On lardan 465711 nəfəri kişi, 310035 nəfəri qadın idi. Kişilərin sayca belə üstünlüyü (+155676 nəfər) quberniyada gəlmə işçi qüvvəsinin çox olması ilə bağlı id i. Əhalinin etnik tərkibi müəyyənləşdirilərkən din i mənsubiyyət əsas götürülmüşdü. Müsəlmanların, əsasən, azərbaycanlılardan ibarət olduğu (Cənubi Azərbaycandan olanlar da daxil o lmaqla) nəzərə a lınarsa, onla rın sayı 692574 nəfər (79,08%) idi. Ruslar 72635 (8,3%), ermənilər 42207 (4,8%) idi və s. Bakı quberniyası iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə nəinki Şimali A zərbaycanda və Cənubi Qafqazda, eləcə də bütün Rusiya imperiyasında öncül və mühüm yer tuturdu. Quberniyanın iqtisadi həyatında neft sənayesi və onunla bağlı sahələr böyük əhəmiyyətə malik idi. Quberniyada 20 mindən yu xarı fəhləsi olan 1200-dən ço x fabrik və zavod vardı. Kənd yerlərində əhali ta xılç ılıq, te xn iki bitkilər becərməklə (tütün, pambıq), bağçılıq, bostançılıq, heyvandarlıq və s. ilə məşğul olurdu. Fevral inqilabı (1917) nəticəsində çar höku məti devrildikdən sonra yaradılan Müvəqqəti hökumət Cənubi Qaf- qazda Xüsusi Zaqafqaziya Ko mitəsi (OZAKOM, 1917 il 9 mart) təsis etdi. Yerli orqanlar isə ictimai təşkilatların icraiyyə ko mitə ləri və onların seçdikləri ko missarlar oldu. Oktyabr çevrilişi nəticəsində bolşeviklər hakimiyyəti ə l a ldıqdan sonra vəziyyət yenidən dəyişdi. Ümu mi Zaqafqa ziya orqanı olan Zaqafqaziya komissarlığı yaradıld ı. Ba kıda isə sovet hakimiyyəti elan edildi. S.Şaumyanın başçılıq etdi; Bakı Soveti öz hakimiyyətini bütün quberniyaya və Azərbaycanın digər bölgələrinə yaymağa, onu Sovet Rusiyasını b irləşdirməyə ça lışırdı. S.Şau myanın başçılığ ı ilə türk müsəlman əhaliyə qarşı törədilmiş 1918 il mart soyqırımı bu siyasətin həyata keçirilməsində mühüm rol oynamalı idi. Bu siyasəti Bakı Xalq Ko missarlan Soveti də (191 25 apre l) davam etdird i. Mayın 28-də A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti elan edildikdən sonra Bakı Xalq Komissarları Soveti ona qarşı hərbi əmə liyyatlara başladı. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Bakı şəhərində və bütün quberniyada hakimiyyətinin bərqəra r o lunmasına böyük önəm verird i. Bakı Xa lq Ko missarları Sovetinin hərbi qüvvələrinə qarşı döyüşlərdə qazanılan qələbələr Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətin in mövqelərini möhkəmləndirdi, Bakı Xalq Ko missarları Soveti süqut etdi (31 iyul). Bakıda hakimiyyət erməni-daşnaklardan və eser-menşeviklərdən ibarət olan "Sentrokaspi diktaturası"nın əlinə keçdi. Lakin onun hakimiyyəti uzun sürməd i. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti və qardaşlıq kö məy inə gəlmiş türk hərbi qüvvələri Bakı azad etdi (15 sentyabr). Dövlətin paytaxtı Gəncədən Bakı şəhərinə köçürüldü. Hakimiyyətin bütün quberniya ərazisində bərqərar edilməsi uğrunda mübarizə başlandı. "Muğan Sovet Respublikası" adlandırılan quru m (1919, 25 aprel 27 iyul) ləğv edildi. Bakı quberniyasında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətin in öz hakimiyyətini bərqər etməsi böyük tarixi əhəmiyyətə malik id i. Bakıda yerli hakimiyyətə qubernator başçılıq edirdi. Onun səlahiyyətinə aşağıdakılar daxil idi: tabeliyindəki bütün idarələrin və şəxslərin qanunları, niza mna mə lə ri və rəhbərliyin tapşırıq- 244
larını icra etmələrinə, bütün dövlət mükəlləfiyyətlərin in yerinə yetirilməsinə, şəhər və kənd özünüidarəsinə nəzarət etmək, quberniyada təsərrüfatın inkişafın ı və əhalinin rifahını təmin et mək, ictimai asayişi və təhlükəsizliyi qorumaq. Dövlət hakimiyyətinin tabeliy ində olan yerli polisin baş rəisi kimi o, ictimai asayişin qorun ması, cinayətkarlığın aşkara çıxarılması və qarşısının alın ması sahəsində polisin fəaliyyətinə də rəhbərlik edirdi. Bu baxımdan polis, həm də, prokuror nəza rəti vasitəsilə məhkə mə hakimiyyətinin rəhbərliy i və nəzarət i alt ında idi. Qubernatorun müavini - v itse- qubernator qubernatorun s ərəncamlarını, ayrı-ayrı tapşırıq larını yerinə yetirir, qubernator hər hansı səbəbdən olmadıqda onu əvəz edirdi. Qubernator s ədrlik etdiyi quberniya idarəsinin kö məy i ilə fəaliyyət göstərirdi. Qubernatorun yanında atlı keşikçilər müfəttişi vardı. Onun vəzifəsi qayda-qanunun qorunmasında, ilk növbədə qarətçilik və quldurluğa qarşı mübarizədə kənd hakimiyyət orqanlarına kö mək etməkdən ibarət id i. Nazirlə r Şurasın ın 1919 il 5 fevral tarixli qərarı ilə Ba kı qubernatoru vəzifəsinə Rəşid bəy Axundzadə, 25 avqust tarixli qəra rı ilə Əmir bəy Nərimanbəyov təyin edilmişdi. Bakı quberniyasının strateji mövqeyi və iqtisadi potensialı fəal daxili və xarici siyasət üçün əlverişli şərait yaratdı. Lakin Sovet Rusiyası və onun yaxından kö mək göstərdiyi yerli bolşeviklərin antimilli siyasəti vəziyyətin mü rəkkəb- ləşməsinə və Azə rbaycan Cü mhuriyyəti hakimiyyətinin devrilməsinə yönəlmişdi. Sovet Rusiyasının 11-c i Qırmızı ordusu və Volqa-Xəzər hərbi donanmasının Bakı əməliyyatı (1920) nəticəsində Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti devrild i. Ba kıda hakimiyyət Azərbaycan Müvəqqəti Hərbi-İnqilab Ko mitəsinə keçdi. Sovet hökumət i hakimiyyətini Ba kı quberniyası ərazisinə yaymağa müvəffəq oldu. Quberniya inzibati ərazi vahidi ləğv edildi. Əd.: Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920), 1998; Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998. Süleymanov M., Azərbaycan ordusu (1918-1920), B., 1998; М ильман А., Политический строй Азербайджана в XIX- начале XX веков,
Б.,1966; Сумбатзаде А.С., Сельское хозяйство Азербайджана В XIX
B .,
Б., 1958; yenə onun, Промышленность Азербайджана в XIX
B ., Б., 1964; Исмаилов М.А., Промышленность Баку в начале XX века, Б., 1976; Азимов Г.С., Великий Октябрь в Азербайджане, Б., 1987.
Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|