Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
AZƏRB AYCAN XALQ CÜMHURĠYYƏ TĠ PAR LAMENTĠNĠN AÇILIġ I MÜNAS ĠBƏTĠ ĠLƏ S ĠYAS Ġ
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRB AYCAN XALQ CÜMHURĠYYƏ TĠ PAR LAMENTĠNĠN AÇILIġ I MÜNAS ĠBƏTĠ ĠLƏ S ĠYAS Ġ AMNĠSTĠYA HAQQINDA QANUN - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətin in fəaliyyətə başlaması münasibətilə həyata keçirilmiş hu manizm aktı. Bu barədə qanun 1918 il dekabrın 7-də Parlamentin birinci iclasında qəbul olunmuşdu. Amnistiya keçirmək məqsədilə Aslan bəy Qardaşov, Həmdu lla Əfəndizadə, Ağa Zeynal Tağıyev, Aslan bəy Səfikürdski, S.Ağamalıoğlundan ibarət xüsusi heyət - "Əfvi-ü mu mi" ko missiyası yaradılmışdı. Ko missiya dekabrın 11, 13, 17 və 25-də keçirdiyi iclaslarda "Azərbaycan Cü mhuriyyəti Parlamentinin açılışı münasibəti ilə siyasi amnistiya haqqında" qanun layihəsini hazırlayaraq Parla mentin 1919 il yanvarın 8-də keçirilən 7-c i iclasın ın mü zakirəsinə vermişdi. Qanuna görə 1918 il dekabrın 7-nə qədər həbs edilmiş və ölkədə qüvvədə olan keçmiş Rusiya qanunlarının həm cinayət, həm də mü lki məcə llələ rin in bir sıra maddələri ilə təqsirli b ilinən şəxslə r bağışlanırd ı. Bu qanuna əsasən həmin il dekabrın 7-nə qədər törədilmiş və icraatda olan məh kəmə işlərinə də xitam verilird i.
sənəd. Azarbaycan Milli Şurası tərəfindən 1918 il noyabrın 19-da qəbul edilmişdir. 1918 il iyun ayının 17-də Gəncədə öz fəaliyyətini dayandırmış A zərbaycan Milli Şurası həmin il noyabrın 16-da Bakıda yenidən fəaliyyətə başladı. Cü mhuriyyət Höku mətin in sədri Fətəli xan Xoyski Şuranın iclasında çıxış edərək bildirdi ki, Müəssislər Məclisin i çağırmaq üçün hazırlığa vaxt çatmad ığından Höku mət bu işi öz öhdəsinə götürməyi Milli Şuradan xahiş edir. Milli Şu ranın 1918 il noyabrın 19-da Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliyi ilə keçən iclasında "Azərbaycan Məclisi-Məbusanının təsisi haqqında" qanunun layihəsi müza kirə o lundu. Şuranın mü za kirələ r nəticəsində qəbul etdiyi qanunda göstərilirdi ki, hələ 1917 ilin sonlarında Cənubi Qafqazın müsəlman partiyalarından ü mu mi səsvermə yolu ilə Rusiya Məclisi-müəssisanına seçilmiş 14 nəfə r nümayəndənin siyahısı seçkilərdə iştira k et miş partiyaların qa zandıqları səslərə müvafiq olaraq genişləndirilərə k 44 nəfərə çatdırılmışdı. Cənubi Qafqaz Mərkə zi Müsəlman Ko mitəsi Azə rbaycanda Məclisi-Müəssisan toplamağın mü mkün olmad ığını nəzərə ala raq bu məsələnin həllini Zaqafqa ziya seymində Azərbaycanı təmsil et məkdə görmüşdü. Zaqafqaziya seymi və Zaqafqa ziya Cü mhuriyyəti Höku mət i öz fəa liyyətinə xita m verd ikdə Seymdə ki 44 nəfər müsəlman deputat özlərini Azə rbaycan Milli Şurası elan et miş və Azərbaycanın idarəsini ö z üzə rinə götürmüşdü. Milli Şuranın qəbul etdiy i A zərbaycan Məclisi-Məbusanının (Parlamentinin) təsisi haqqında qanunda göstərilird i ki, A zərbaycan təkcə azərbaycanlıla rla məskun olmadığ ından,Azərbaycan Milli Şurası ö lkədə yaşayan bütün millətləri təmsil ed ir. Digər tərə fdən, mü xtəlif siyasi part iyaların nümayəndələri ilə bərabər, Azə rbaycan xa lqının mü xtə lif təbəqələrinin də Pa rla mentdə təmsil olun ma larına böyük ehtiyac var. Milli Şu ra Azərbaycan Parlamentini 120 nəfərdən ibarət formalaşdırmağı qərara aldı. Göstərilən qanuna əsasən Parla mentə Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti ə ra zisində yaşayan xalq ların sayı nəzə rə a lınaraq a zə rbaycanlıla rdan 80 nəfə r, ermənilərdən 21 nəfər, ruslardan 10 nəfər, yəhudilərdən 1 nəfər, almanlardan 1 nəfər nü mayəndə göndərilmə li id i. M illi Şuranın qəbul etdiy i qanunda göstərilirdi ki, azlıq təşkil edən millətlərin bütün nümayəndələri yeni nü mayəndələr olacaqdır. Müsəlmanlardan isə 44 nəfər Milli Şura üzvü ü mu mi səsvermə yolu ilə seçildiklərindən yeni Parlamentin tərkib inə üzv daxil edilirlə r. Qalan 36 nəfə r isə, əlavə nümayəndələr kimi, A zərbaycanın ayrı-ayrı şəhər və qəzalarından göndəriləcə klə r. Qanunda sayları az o lduğuna görə nümayəndə seçmək səlahiyyətləri olmayan, lakin Cü mhuriyyət ərazisindəki digər azsaylı xalq lar arasında nisbətən çoxluq təşkil edən gürcü və polyak milli ko mitələrin in hərəsindən 1 nü mayəndə göndərmələrinə razılıq verilirdi. Bundan əlavə, Parlamentə Bakı Həmkarlar Təşkilatları tərəfindən 3 nəfər, Bakı Neft Sənayeçiləri İttifaqından 2 nəfər nü mayəndənin göndərilməsi də nəzərdə tutulurdu. Qanuna qeydlərdə Cü mhuriyyət Parlamentində təmsil
168
olunacaq üzvlərin müəyyən edilməsi qaydaları da əksin i tap mışdı. Qeydlərə əsasən, Parlamentə daxil o lan 44 nəfər Milli Şura üzvündən ölən, istefa verən və ya başqa səbəbdən Parlamentdən çıxan nümayəndənin yerinə onun mənsub olduğu partiyanın digər nü mayəndəsi daxil olunurdu. Bə lədiyyəsi və milli ko mitəsi olmayan qəzala rdan Parla mentə nümayəndə kənd şuraların ın göndərdiyi nümayəndələrin ü mu mi ic lasında seçilirdi. Erməni, rus və azlıqda qalan digər millətlərdən Pa rla mentə nü mayəndələr hə min millətlərin milli şuraları və ya ko mitə ləri tərə findən göndərilird i. Şəhər nümayəndələrinin sənədləri şəhərlərin bələd iyyə rəisi, qəzalardan göndərilən lərinki barışıq məh kəmələrinin sədri və ya onun müavini, a zlıqda qalan millətlə rdən isə onların Milli Şurala rın ın sədrləri tə rəfindən şəxsən imza lan mış, müvafiq seçki protokolları və imza-möhürlə təsdiq olunmuş mandatla təmin ed ilməli idi. Parlamentin çağırılması ilə əlaqədar Azərbaycan Milli Şurası adından onun sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin imzası ilə 1918 il noyabrın 29-da Azərbaycan və rus dillərində " Bütün Azərbaycan əhalisinə!" müraciətnaməsi dərc olunmuşdu. Müraciətnamədə deyilirdi: "Vətəndaşlar! Müharibə və inqilab zamanının fövqəladə əhvalını nəzərə alaraq
səhifələrin izi ilə, B., 2001; Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920). Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998.
Cü mhuriyyəti Parlamentinin mühafızəsini təmin edən dəstə. Parlamentin 1919 il fevralın 18-də qəbul etdiyi qanuna əsasən yaradılmışdır. Həmin tarixdə keçirilmiş iclasda büdcə-maliyyə ko missiyasının sədri Abuzər bəy Rzayev Parlamentin mühafizəsi haqqında qanun layihəsini mü zakirəyə çıxarmış, lay ihə əsasında qanun qəbul edilmişdir. Qanuna əsasən, Parlamentin mühafızəsi üçün 200 nəfərlik dəstə yaradılmalı, onun şəxsi heyəti Parlamentin rəyasət heyəti tərəfindən formalaşdırılmalı və b ilavasitə rəyasət heyətinə tabe edilməli, dəstənin saxlan ılması üçün dövlət xəzinəsindən iki milyon iki yüz min manat vəsait ayrılmalı id i.
Демократическая Pecnублика (1918-1920). Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998.
Cü mhuriyyəti Parlamentinin fəaliyyətini nizamlayan hüquqi sənəd. Parlament fəaliyyətə başladıqdan sonra Qara bəy Qarabəyli başda olmaqla Parla ment Niza mna məsin i hazırlayan ko missiya yaradıldı. Niza mna mə lay ihəsi 1919 il ma rtın 6- da Parla mentin 20-c i ic lasında Q. Qarabəyli tərəfindən mü zakirəyə təqdim olundu. O, Niza mna mənin 8 fəsil (Parlamentin açılışı və onun üzvlərinin səlahiyyətlərinin yoxlanılması; vəzifəli şəxslərin Parlament tərəfindən
169
aparılması qaydaları; Parlament üzvlərinin şəxsi vəziyyəti; Parlamentin rəyasət heyəti; Parlamentin Nizamnaməsinə yenidən baxılması qaydaları) və 200 maddədən ibarət olması barədə məru zə etdi.
Q.Qarabəyli Parla mentin Niza mna mə layihəsini ha zırlayarkən Rusiya Dövlət duması və Zaqafqaziya seyminin niza mna mə lə rindən istifadə olunduğunu bildirdi və Niza mna mən in rus dilindəki layihəsinin o xunmasın ı təklif etdi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə isə bunun əleyhinə çıxaraq, Niza mna mə lay ihəsinin Azərbaycan dilində o xun ması təklifini irə li sürdü. Q.Qa rabəyli ö z tə klifi barədə aydınlıq yaradaraq bildird i ki, Niza mna mən in ruscadan Azərbaycan dilinə tərcüməsi mü kə mmə l deyildir. Bu təklif nə zərə almd ı və bundan sonra Niza mna mə layihəsi Parla mentin hə min ic lasında, ardı isə 10 mart tarixli iclasında fəsil-fəsil o xunub müzakirə olun muş, əlavə və dəyişikliklərlə qəbul edilmişdir. Nizamnamə axırıncı - üçüncü oxunuşda Parlamentin martın 17-də keçirilən iclasında mü zakirə olun madan yekdilliklə qəbul edilmişdir. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Pa rla menti 1920 il apre lin 27-də keç irilən son fövqəladə iclasına qədər bu Niza mna mə əsasında fəaliyyət göstərmişdir. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamenti Nizamnaməsinin tam mətni Parlamentin stenoqrafik hesabatlarının rus dilindəki cild ində dərc edilmişdir.
Pecnублика (1918-1920). Парламент (стенографические отчеты),Б., 1998. AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURĠYYƏ TĠ PARLAMENTĠNĠN SƏDRĠ - A zərbaycan Xalq Cü mhu- riyyətində ali nü mayəndəli, qanunvericilik orqanın başçısı. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti parla mentli respublika olduğundan Parlamentin sədri, eyni zamanda, dövlət başçısı funksiyasını yerinə yetirirdi. A zərbaycan Parlamentinin na- kazına (təlimatına) görə Parlamentin iclaslarına onun sədri, sədr olmadıqda əvvəlcə Həsən bəy Ağayev, sonra isə Məmməd Yusif Cəfərov, onlar o lmadıqda ikinci müav in Sultanməc id Qənizadə rəhbərlik edirdilər. Parla mentin iclas protokolların ı, qanun və qərarlarını sədr, o olmad ıqda, müavini və Parla ment iclaslarının katibləri imzalay ırdılar. Parla ment aparatında bütün işlərə ü mu mi rəhbərliy i bilavasitə sədr və onun müavinləri həyata keçirirdilər. Onlar bu işləri Parlament dəftərxanası, Parlament ko missiyaları və Parlamentdə yaradılmış digər quru mlar vasitəsilə həyata keçirirdilər. 1918 il dekab rın 7-də açılan Azə rbaycan Parla mentinə, deputatların yekd il s əsi ilə, hə min dövrdə İstanbulda danı- şıqlar aparan Əlimərdan bəy Topçubaşov sədr seçilmişdi. 1919 ilin dekabrında o, yenidən yekdil səslə ikinci müddətə Parla mentin sədri seçilmişdir. La kin Paris sülh k onfransında (1919-20) A zərbaycan nümayəndə heyətinin rəhbəri təyin edildiyi üçün Əlimərdan bəy Topçubaşov İstanbuldan birbaşa Parisə getmiş, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin süqutuna qədər vətənə qayıda bilmə miş və mühacirətdə qalmışdı. 1918 il dekabrın 7-dən Parla mentin işinə rəhbərlik Pa rla ment sədrinin birinci müavini seçilmiş Həsən bəy Ağayev tərəfindən həyata keçirilmişdir. 1919 ilin dekabrında o, yenidən Parla ment sədrinin b irinci müavin i seçilmiş, 1920 il fevralın 2-də istefa verənə qədər bu vəzifəni icra et mişdir. Bundan sonra Məmməd Yusif Cəfə rov Parla ment s ədrinin birinc i müavini seçilmiş və Cü mhuriyyətin süqutuna qədər Parla mentin iclaslarına sədrlik etmişdir.
sahəsində əsaslı məsələləri ət raflı mü zakirə et mək, la zımi təkliflər ha zırlayaraq Höku mətə təqdim et mək məqsədilə çağırılmış A zərbaycan müəllimlərinin ali məclisi. 1919 il avqustun 20-də Ba kı rea lnı məktəbin in (indiki Azə rbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin binası) akt zalında açılmışdır (ba x Azərbaycan müəllimlərinin birinci qurultayı).
tinin əsas dövlət atributları - Dövlət bayrağı, Dövlət gerbi, Dövlət himni və Dövlət möhürü. Azərbaycan Xalq Cü m- huriyyəti elan ed ild iyi gündən dövlət rə mzlə rin in yaradıl- masına xüsusi diqqət verildi. Ən mühü m dövlət rəmzlərindən biri kimi Dövlət bayrağın ın qəbul edilməsi daha tez həyata keçirildi. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti 1918 il iyunun 21-də Dövlət bayrağı haqqında qərar qəbul etdi. Hə min qərara əsasən qırmızı rəngli Dövlət bayrağı ü zərində ağ rəngli aypara və səkkizgüşəli u lduz təsvir o lun muşdu. Bu bayraq cüzi fərqlə Osmanlı imperiyas ının bayrağına bənzəyirdi. La kin Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Höku mət i noyabrın 9-da Dövlət bayrağının təsvirini dəyiş məyi qərara ald ı. Yen i qərarla yaşıl, qırmızı və mav i rənglərdən, ağ aypara və səkkizguşəli ulduzdan ibarət olan milli
170
171
bayraq qəbul edildi. Cü mhuriyyətin Dövlət bayrağı Aprel işğalı (1920) nəticəsində ləğv edilsə də, A zərbaycan xa lqının istiqlal mübarizəsində böyük ro l oynadı. 1988 ildə A zadlıq hərəkatı başlandıqda üçrəngli bayraq yenidən qaldırıldı. Bununla da Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin u zaqgörənliklə dediyi "Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enmə z "kəla mı özünü doğrultdu. Bu tarixi akt Azərbaycan SSR rəhbərliyin in də fəaliyyətinə ciddi təsir göstərdi. 1990 il noyabrın 17-də Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Heydər Əliyevin sədrliy i ilə keçən 1-ci sessiyasında Azərbaycan Cümhuriyyətinin üçrəngli Dövlət bayrağı Naxçıvan Mu xtar Respublikasının dövlət bayrağı kimi qəbul o lundu, 1990 il noyabrın 29-da "Azərbaycan SSR-in adın ın və dövlət bayrağının dəyişdirilməsi haqqında" fərman verildi və 1991 il fevralın 5-də qanunvericilik orqanı tərəfindən təsdiq olundu. Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı haqqında əsasnamə hazırlandı. Dövlət bayrağı haqqında məsələ Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında təsbit edilmişdir. Konstitusiyanın 23-cü maddəsinin II bəndində göstərilir ki, "Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı bərabər enli üç üfüqi zolaqdan
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə Dövlət bayrağı ilə birlikdə Dövlət gerbi, Dövlət möhürü və Dövlət himnin in rəs mi qaydada qəbul edilməsi sahəsində müəyyən tədbirlər görülmüşdü. Dövlət gerb i və Dövlət möhürü haqqında ilk dəfə 1919 il ma rtın 23-də müsabiqə elan o lun muşdu. 1920 il yanvarın 30-da Dövlət bayrağı istisna olmaq la, digər rə mzlə r ü zrə daha əhatəli müsabiqə keçirmə k qərara alındı. Dövlət gerb inin layihəsi də sifa riş verild i. A zərbaycan SSR Cü mhuriyyət Hö ku mətin in bu sahədəki tədbirlərindən imtina etmiş, ö z gerbin i qəbul etmişdi. A zərbaycan müstəqilliyini bərpa edəndən (1991,18 oktyabr) sonra
172
dövlət gerbi haqqında yeni müsabiqə elan olundu. Müsabiqə komissiyasına daxil olan eskizlər Azərbaycan Respublikasının Milli Məc lisində geniş mü za kirə ed ild i, la kin onlar qənaətbəxş hesab olunmadı. Buna görə də yu xarıda bəhs olunan gerb layihəsini bərpa et mə k qəra ra a lındı. A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti dövründə hazırlanmış gerb lay ihəsi rəssam R.Mə mmədov tərəfindən təkmilləşdirildi. 1993 il 19 yanvar tarixli Konstitusiya qanunu ilə Dövlət gerb inin rəngli və ağ- qara təsviri, fevralın 23-də isə Əsasnaməsi təsdiq edildi. Əsasnamədə göstərilirdi ki, "Azərbaycan Respublikasının Dövlət gerbi palıd budaqlarından və sünbüllərdən ibarət qövsün üzərində yerləşən Şərq qalxanın ın təsvirindən ibarətdir. Qalxanın üstündə Azərbaycan Respublikası Dövlət bayrağının rəngləri fonunda səkkizguşəli u lduz, u lduzun mərkəzində alov təsviri vardır. Azərbaycan Respublikası Dövlət gerb inin rəngli təsvirində uldu z ağ, alov qırmızı, palıd yarpaqları yaşıl, sünbüllər sarı, habelə qalxanın düy mələri və palıd qozaları qızılıd ır". Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə qeyd olunan müsabiqəyə baxmayaraq, Dövlət himn i də rəsmən qəbul edilmə mişdi. La kin hə min dövrdə bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin "Azərbaycan marşı" məşhur olmuşdur. Bəstəkar Aydın Əzimov tərəfindən böyük xor və orkestr üçün aranjeman edilmiş "Azərbaycan marşı" (sözləri Əh məd Cavadındır) Milli Məclisin 1992 il 27 may tarixli qərarı ilə Dövlət himn i kimi qəbul o lunmuşdur. 1993 il ma rtın 2-də A zərbaycan Respublikasının Dövlət himn i haqqında Əsasnamə təsdiq edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Pre zidenti Heydər Əliyev dövlət müstəqilliyin i təcəssüm etdirən müqəddəs atribut- ların vətəndaş cəmiyyətinin formalaş masında, gənclərin vətənpərvərlik tərb iyəsində rolunu nəzərə alaraq 1998 il 13 mart tarixli "Azə rbaycan Respublikasının dövlət atributla rın ın təbliğ i işinin gücləndirilməsi haqqında" sərəncam imzala mışdır. Azərbaycan Cü mhuriyyətinin digər rə mzlə rin in, o cü mlədən dövlət möhürünün, orden və medallarının hazır- lan masına da xüsusi fikir verilmişdir. Müsabiqəyə təqdim o lunmuş bəzi eskizlər A zərbaycan Respublikası Dövlət Siyasi Partiyala r və İctimai Hə rəkat lar arxiv ində indiyədək saxlanılır. Xalq rəssamı Mikayıl Abdullayevin yazdığ ına görə, eskizlərin müə lliflə ri içərisində nəinki Bakıda, hətta Cənubi Qafqa zın d igər şəhərlərində yaşayıb yaradan rəssamla r da olub. Əd.: Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, B., 2002; Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920). Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998. Azərbaycanda dövlətçilik və onun rəmzləri (tərtibçisi və mətnin müəllifı Nailə Vəlixanlı), B., 2000; Əliyev İ., M əhərrəmov E., Azərbaycan Respublikasının Dövlət rəmzləri, B., 2000; M ərdanov M isir, Quliyev Əsgər, Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzləri, B., 2001. AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURĠYYƏTĠNĠN ERMƏNĠSTANDAKI DĠPLOMATĠK NÜMAYƏN- DƏLĠYĠ - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Ermənistan Respublikasında fövqəladə və səlahiyyətli nümayəndəliyi.Nü mayəndəlik iki dövlət arasında diplomatik münasibətlərin tənzimlən məsində, habelə Ermənistan Respublikası ərazisində keçmiş İrəvan quberniyasının türk-müsəlman əhalisinin mənafelərin in müdafiə o lun masında, onların vəziyyətinin öyrənilməsində, ermən i millətçilərin in bölgədəki etnik təmizləmə-soyqırımı siyasətinin, qis mən də olsa, qarşısının alın masında mühüm ro l oynamışdır. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti səfir vəzifəsinə əvvəlcə Məmməd Rza Ve kilovun namizədliyini irəli sürmüş, la kin məsələnin həlli obyektiv və subyektiv səbəblər üzündən yubandığından, həmin vəzifəyə Höku mətin 1919 il 29 yanvar tarixli qərarı ilə A zərbaycan Fövqəladə Təhqiqat Komis- siyasının (AFTK) üzvü Məmməd xan Təkinski təyin edilmişdir. O, tezliklə İrəvana gələrək, səlahiyyətlərin in icrasına başlamış və bu vəzifədə səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. Məmməd xan Təkinskinin Azərbaycan Höku mətinə ünvanladığı mə lu matla rda Ermən istanın daşnak hökumətinin yiyələndiy i Qə rbi A zərbaycanda, həmçin in ələ keç irməyə can atdığı Naxçıvan mahalında yerli azərbaycanlı əhaliyə qarşı törətdiyi qanlı cinayətlərdən ətraflı danışılır və bunların qarşısını, qismən də olsa, a lmaq üçün zəru ri tədbirlə rin görü lməsi vacib sayılırdı. Məmməd xan Təkinskin in səmərə li d iplo mat ik fəaliyyətindən çox narahat olan Ermənistan hökuməti mü xtəlif əsassız bəhanələrlə onun geri çağırılmasına nail olmuşdu. Bundan sonra diplomatik nü mayəndəliyə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev və M. Mirbabayev, 1920 ilin fevralında isə Teymur bəy Makinski başçılıq et mişlər. Nü mayəndəlik Aprel işğa-
rə mzlə rin in yaradılmasına həsr olun muş mühüm qəra r. 1920 il yanvarın 30-da Cü mhuriyyət Höku məti tərəfindən qəbul edilmişdir. Qərar iki bənddən ibarət id i: birinci bənddə hərbi nazirə ordenlərin eskizlərinin, ikinci bənddə isə maarif nazirinə milli himn in, dövlət gerbinin və möhürünün layihələrinin hazırlan ması ilə bağlı o laraq müsabiqələr elan etmək tapşırılmışdı. AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURĠYYƏTĠNĠN XARĠCDƏKĠ NÜMAYƏNDƏLĠKLƏRĠ Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətini xarici dövlətlərdə təmsil edən diplo matik missiyalar. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin diplo matik münasibətlər yaratdığ ı və dostluq müqaviləsi bağladığı ilk dövlət Osmanlı imperiyası o lmuşdur. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti Os manlı imperiyası ilə geniş və hərtərəfli dip lo matik münasibətlər yarat maq üçün Əlimərdan bəy Topçubaşovu 1918 ilin avqus tunda fövqəladə elçi və səlahiyyətli na zir kimi İstanbula göndərmiş və ona diplomatik nümayəndə kimi bütün səlahiyyət və hüquqlar verilmişdi. Əlimərdan bəy Topçubaşov Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı kimi Paris sülh konfransına (1919-20) yola düşənə qədər, İstanbulda olduğu müddətdə, Os manlı sultanı, Os manlı dövlətinin baş 173
naziri, xarici işlər, əd liyyə, hərb i, maliyyə nazirləri ilə, həmçin in xarici dövlətlərin Türkiyədəki nü mayəndələri ilə görüşmüş, geniş diplomatik danışıqlar aparmış, beynəlxalq sülh konfransına hazırlıqla bağlı məsələləri mü zakirə etmişdir. Əlimərdan bəy Topçubaşov İstanbuldakı Antanta dövlətlərin in diplo matik nümayəndələrinə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti adından me mo randum təqdim et mişdir. Cənubi Qafqa zın hər üç millət inin mənafey inin ədalətlə nə zərə a lındığı bu me morandu mun surətləri ermən i və gürcü nümayəndələrinə də təqdim o lunmuşdu. Əlimə rdan bəy Topçubaşovun rəhbərlik etdiy i missiyaya Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Xaric i İişlə r Na zirliyin in nü mayəndəsi Səlim bəy Behbudov, Əlimə rdan bəy Topçubaşovun iki katib i (Mustafa bəy Vəkilov və Rəşid bəy Topçubaşov) daxil id ilər. 1918 ilin dekabrında A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Pa rla menti Paris sülh konfransında iştira k et mək üçün ta m səlahiyyətli və geniş hüquqa ma lik olan nü mayəndə heyəti göndərmək haqqında qərar qəbul etdi. Paris sülh konfransında aparılacaq danışıqlar Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti üçün həyati əhəmiyyətə malik idi. Odur ki, həmin qərara əsasən, Parla mentin sədri, görkə mli dövlət xadimi Əlimə rdan bəy Topçubaşov Paris ə göndəriləcək nü mayəndə heyətinə başçı təyin edildi. Nü mayəndə heyəti aşağıdakı tərkibdə id i: Əlimərdan bəy Topçubaşov (sədr), Məmməd Həsən Hacınski (sədrin müavin i - "Müsavat"), Əh məd bəy Ağayev (üzv - b itərəf), Əkbər ağa Şey xülislamov (üzv -"Hü mmət"), Məmməd Məhərrə mov (müşavir-sosialist), Mir Yaqub Mehdiyev (müşavir - "İttihad"), Ceyhun bəy Hacıbəyli (müşavir - "İttihad"). Nü mayəndə heyətinə katiblər, tərcü məçilər və heyət sədrinin şəxsi katibi də daxil idi. Üç ay İstanbulda gözlədikdən sonra, nümayəndə heyətinin üzvləri (texn iki işçilər və yeni əməkdaşlar istisna edilməklə) Parisə yola düşdülər. 1919 ilin payızında Parla mentin ü zvü Abbas bəy Atamalıbəyov (sosialist) part iya yoldaşı M.Məhərrə movu əvəz et mə k üçün Versala e za m olundu. A.Atamalıbəyov Parisdə nümayəndə heyətinin tərkibinə qatıldı və katib kimi işə başladı. M.Məhərrəmov nümayəndə heyətinin tərkib ində saxlanıldı və onun Bakıya qayıtmasına icazə verild i. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti, Antantanın Azərbaycanın müstəqilliy ini de-fak to tanımasından əvvəl də bir sıra qonşu dövlətlərlə diplo matik əlaqələr saxlay ırd ı. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Gürcüstan Respublikasında diplo matik nü mayəndəsi Məmməd Yusif Cəfərov id i. Sonra onu Fariz bəy Vəkilov əvəz etmişdi. Cü mhuriyyət Hö ku mətinin Ermən istan Respublikasında diplo matik nümayəndəsi Məmməd bəy Təkinski idi. Onu isə sonra Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev əvəz et mişdi. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin müşaviri Ağa Saleh Musayev olmuşdur. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Azərbaycanın diplomatik nü mayəndəsi kimi Dağlılar Respublikasında da fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin İstanbulda diplomatik nü mayəndəsi Yusif bəy Və zirov (Çə mənzə minli),onun müavin i və maliyyə müşaviri isə Cahangir bəy Qayıbov id i. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti illə rində Kuban və Don höku mətləri yanında səlahiyyətli nü mayəndəsi Cə fər bəy Rüstəmbəyov, Batu mda baş konsulu Mah mud bəy Əfəndiyev, Ukraynada konsulu Camal Sadıqov, Krımda konsul agenti Şey x Əli Hüseynov olmuşlar. 1920 ilin fevral ayından Ən zəlidə (İran) Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti konsulluğu fəaliyyətə başlamışdı. Məhəmməd bəy Xə lilov Ənzə lidə vitse-konsul təyin olunmuşdu. Türküstandakı Azərbaycan nümayəndəliyinə Ələkbər bəy Sadıqov başçılıq edirdi. 1920 il 20 mart tarixli müqa- viləyə əsasən İran Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin müstəqilliyin i de-yure tanıdı. Qısa müddətdə Tehranda Azərbaycan səfirliyi fəa liyyətə başladı. Adil xan Ziyad xan s əfir, Ələkbər bəy Sadıqov isə onun müavini təyin olundular. Aprelin 1-dən Təbrizdə baş konsulluq, Rəştdə konsulluq, Məşhəddə vitse-konsulluq, Xoy və Əhərdə konsul agentliklə ri yarad ıld ı. 1920 il yanvarın 7-də Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti Qərbi Avropa ölkələrinə, ABŞ-a, Polşaya, keçmiş Rusiya imperiyası ərazisində yaranmış yeni dövlətlərə də dip lo matik missiya göndərmək haqqında qərar qəbul etdi. Azərbaycanın müstəqilliyi Antanta Ali Şurası tərəfindən tanındıqdan sonra Hökumət in hazırlad ığı "Qə rbi Avropa və Amerikada Azə rbaycan Cü mhuriyyətinin d iplo matik missiyalarının ya radılması və Paris sülh konfransındakı A zərbaycan nümayəndəliyin in ləğv edilməsi haqqında" qanun layihəsi Parlamentdə müzakirə olundu və qəbul edildi. Həmin qanuna görə, 1920 il aprelin 1-dən etibarən B.Britaniya, Fransa, İsveçrə, İtaliya, ABŞ, Almaniya, Rusiya və Polşada (Latviya, Litva, Estoniya, Fin landiya, Ukrayna, Ru muniya) Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin dip lo matik nü mayəndəliklə ri təsis olunmalı idi.
Fransa hökuməti yanında təsis ediləcək Azərbaycan diplomatik missiyası Parisə gəldikdən sonra Paris sülh kon- fransındakı A zərbaycan nümayəndəliy i ləğv edilməli idi. Avropa ölkələrinə dip lo matik nü mayəndəliklər göndərilmədiyi müddətdə, Əlimərdan bəy Topçubaşovun başçılıq etdiyi Azərbaycan nümayəndə heyəti Ve rsal Ali Şurasın ın keç irdiy i beynəlxa lq görüşlərdə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətini təmsil etməli id i. Lakin sovet-bolşevik rejiminin beynəlxalq hüquq normalarını kobudcasına pozaraq Şimali Azərbaycam işğal et məsi və de-fak to tanınmış müstəqil A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətini aradan götürməsi nəticəsində Azərbaycanın xaric i ö lkə lərlə d iplo matik ə laqələ rinə və beynəlxalq münasibətlər sistemində tə msil olun masına son qoyuldu. Əlimərdan bəy Topçubaşovun başçılıq etdiy i nü mayəndə heyəti, habelə xarici ölkələrə ezam o lunmuş bir ço x Azərbaycan diplomatları vətənə dönə bilmədilər (bax həmçinin Aprel işğalı (1920)).
Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика. Документы и материалы, (1918-1920 гг.), Б., 1998; Aдpec-календары Aзepбaйджанской Pecnублики нa 1920 год, Б., 1920;
174
Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993; Nəsibzadə N., Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920), B., 1996; Qasımov M ., Abdullayev M ., Beynəlxalq münasib ətlər tarixi, B., 1998; Musayev İ., Azərbaycanın xarici siyasəti (XX əsr), 3 hissədə, h.l, B., 2003; Азербайджанское нациолально- демократическое движение 1917-1920 rr., Б., 1990; Дипломатические беседы А. А. Топчибашева в Стамбуле (записи чрезвычайного посланника и полномочного министра Азербайджанской Республики). 1918-1919 rr.., Б., 1994. AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURĠYYƏTĠNĠN MÜS TƏQĠLLĠYĠNĠN BÖYÜK DÖVLƏTLƏR TƏRƏ - FĠNDƏN TANINMAS I MÜNASĠBƏTĠLƏ GÜZƏġTLƏR HAQQINDA QANUN - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin beynəlxa lq a lə mdə de-fak to tanınması münasibətilə həyata keçirilmiş hu manizm akt ı. Bu barədə qanun 1920 il fevralın 9-da Azərbaycan Parla ment i tərəfindən qəbul edilmişdir. Qanuna əsasən, 1920 il yanvarın 11-də Azərbaycanın müstəqilliyinin Antanta ölkələri tərəfmdən de-fakto tanmması münasibətilə, cinayət törətmiş şəxslər və vergiödəyənlər barəsində müəyyən əsaslarla gü zəştlər elan edilmişdi. Üç h issədən (ümu mi, hərbi və v e r g i l ə r üzrə k ə s i r l ə r ) ibarət o lan qanun Azərbaycanda yaşayan əcnəbilərə də şamil olunurdu.
ilk vaxtlardan müstəqilliyin dövlət rəmzləri olan Dövlət bayrağı, Dövlət himni, Dövlət gerbi, Dövlət möhürü ilə yanaşı, kağız pul (əsginas), qiy mətli kağızlar, orden, medal, xatirə n işanları, poçt markaları və s. realiyaların hazırlan ması sahəsində də ciddi addımlar atdı. Höku mət 1919 ilin əvvəllərindən dövlətin ən mühü m atributlarından sayılan kağız pullar buraxmağa başladı. 1919 il ərzində 25, 50, 100, 250 manatlıq kağız pullar bura xıldı. 1920 ilin əvvəllərində dövriyyəyə da xil olmuş ən iri no minalın - 500
manatlıq əsginasın üzərində A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin və nominalın adı Azərbaycan, rus və fransız dillərində verilmişdi. 1919-20 illərdə bura xılmış pul vahid lərinin ad ları A zərbaycan dilində manatla , rus dilində isə rublla göstə-rilirdi. Bundan əsas məqsəd uzun illər boyu Rusiya kağız pullarma öyreşmiş əhalidə yeni milli pula tədricən inam yaratmaq idi. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin bu sahədə siyasətinin mahiyyəti milli valyutanı - manatı beynəlxalq miqyasda tanıtmaqla bağlı id i. 500 manatlıq əsginasın üzərində Cü mhuriyyətin və no minalın adlarının fransızca verilməsi də bununla əlaqədar olmuşdur. 1919 il avqustun 20-də Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət inin ica zəsi ilə Bakı bə lədiyyə idarəsi tərəfindən hər biri 500 manat olmaq la, 100 min ədəd nəzərdə tutulan faizsiz və hərəsi 50 bilet olmaqla, 2 min seriyaya bölünmüş 550 milyon manatlıq uduşlu istiqrazlar da buraxıld ı. Cü mhuriyyətin hərbi naziri, tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarovun əmri ilə Cü mhuriyyətin ilk ordeninin - "İstiqlal" ordenin in layihəsi ilə ə laqədar müsabiqə elan ed ilmişdi. Müs abiqənin şərtlərinə əsasən, ordenin layihəsini iki variantda - hərb i xid mətə xid mətə görə hazırla maq nə zərdə tutulmuşdu. Müsabiqəyə 100-ə ya xın layihə təqdim olun muşdu. Hə min layihələ rdən bir neçəsi Fətəli xan Xoyskinin a rxivindən tapılmışdır. Görünür, onlar müsabiqəyə təqdim o lunduqdan sonra seçilib sa xlan mışdılar. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti müstəqil poçt marka ları da bura xmışdır. Poçt və teleqraf nazirliy i Hö ku- mət in tapşırığ ı ilə 1919 ilin iyununda ilk poçt markala rın ın hazırlan masına başla mışdı. Markala rın layihə lərini hazırla maq poçt və teleqraf nazirliyin in xüsusi tapşırıq lar ü zrə məmuru , rəssam Zeynal Əlizadəyə həvalə olun muşdu. 1919 il oktyabrın 20-də milli poçt markala rı bura xıldı. Şərq na xışları və mü xtə lif rə mzlə rlə (əlində Azərbaycan bayrağı tutmuş əsgər, oraq tutmuş kəndli, Suraxanı Atəşgahı, İçərişəhərdən görünüş, Şirvanşahlar Sarayı ko mp leksi və s.) bəzədilmiş 10, 20, 40, 60 qəpiklik, 1, 2, 5, 10, 25, hətta 50 manatlıq markala r bura xılmışdı. Bütün markala rın ü zərində Azə rbaycan və fransız dillərində "Azərbaycan Cü mhuriyyəti" sözləri yazılmışdı. Ma rka ların ha zırlan masında və bura xılmasında poçt və te leqraf naziri Ca mo bəy Hac ınskinin mühü m ə məyi olmuşdur. Milli markala rın dövriyyəyə buraxılması ilə ə laqədar "Azərbaycan" qəzetinin 1919 il 11, 12 və 13 o ktyabr tarixli saylarında höku mət mə lu matları dərc olun muşdu. Əd.: Azərbaycan Demokratik Respublikasının rəmzləri. B., 1992; Qasımova S., Əhmədov R., 1918-1923-cü illərdə Azərbaycan pul dövriyy əsində işlədilmiş kağız pullar və qiymətli kağızlar, "Azərbaycan
175
Tarixi M uzeyi - 80" toplusu, B., 2001; yenə onların, Azərbaycan Cümhuriyy ətinin dövlət realiyaları haqqında, yenə orada, B., 2003; Касимова С., Ахмедов Р., Первые почтовые марки Азербайджана, yenə orada, E., 2002.
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURĠYYƏTĠNĠN TANINMAS I - 1918 il mayın 28-də Azərbaycan Milli Şurasının qəbul etdiyi istiqlal bəyannaməsi ilə A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin yaradılması elan ed ilmiş, Höku mət başçısı Fətəli xan Xoyski bu barədə radioteleqrafla xarici dövlət başçılarına məlu mat vermişdi. İyun ayının 4-də Türkiyə ilə dövlətlərarası müqavilə imzalan mışdı. Cü mhuriyyət daxili və xarici siyasət sahəsində qızğın fəaliyyətə başlamışdı. 1918 il oktyabrın 30-da bağlanmış Mudros barışığına görə A zərbaycanı tərk edən Osman lı qoşunları əvəzinə, noyabrın 17-də ingilis qoşunları Bakıya daxil olmuş-du. İngilis hərbi ko mandanlığ ı dekabrm 28-də bundan iki gün əvvəl yaradılmış A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin yeni Höku mətin i tanıdığ ını bəyan etmişdi. Təbriz, Xoy, Ən zəli, Batum, Kiyev, Aşqabad və b. şəhərlərdə, Krımda A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin diplo matik nümayəndəlikləri açılmışdı. Bakıda isə Gürcüstan, İran, Belçika, ABŞ, İngiltərə və b. dövlətlərin rəsmi nümayəndəlikləri fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parla- mentin in 1918 il 7 dekabr tarixli qərarı ilə Parisə Pa rla mentin sədri Əlimə rdan bəy Topçubaşovun başçılığı ilə ta m səlahiyyətli və geniş hüquqlara ma lik o lan nümayəndə heyəti göndərilmişdi. Bütün bunlar və digər müvafiq fakt lar Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin xaric i ölkələ r tərəfindən de-fakto tanındığını sübut edirdi. Pa ris Sülh Konfransı Ali Şurasının A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətini tanın ması haqqında 1920 il 11 yanvar tarixli qərarı isə, əslində, Cü mhuriyyətin de-fakto deyil, de-yure, yəni hüquqi cəhətdən tanınması de mə k idi. Paris Sülh Konfransı Ali Şurasının hə min qəra rdan sonra həyata keçirdiyi tədbirlər də bunu təsdiq edir. Be lə ki, 1920 il yanvarın 19-da A zərbaycan nümayəndələri Ali Şuranın iclasına dəvət olunmuş, burada hərb i-siyasi xarakterli məsələlər mü zakirə edilmişdi. A zərbaycan Cü mhuriyyətinin beynəlxa lq alə mdə de-yure tanınması onu Sovet Rusiyasının işğalından xilas edə bilməsə də, işğalçı dövlət üçün hüquqi məsuliyyət müəyyən edir.
sistemində. 1918-1920-ci illər., B., 1993; M usayev İ., Azərbaycanın xarici siyasəti (XX əsr), 3 hissədə, h. 1, B., 2003. AZƏRBAYCAN XƏZĠNƏ PALATAS I - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinin maliyyə sisteminə daxil olan mühüm dövlət quru mu. Cü mhuriyyət Höku mətin in 1918 il 21 oktyabr tarixli qərarı ilə Bakı Xəzinə Palatası Azərbaycan Xəzinə Pa latasına çevrilərə k, onun fəaliyyət dairəsi həmin il oktyabrın 11-də ləğv edilmiş, Gəncə Xə zinə Palatası da daxil olmaq la bütün Cü mhuriyyət ərazisinə şamil ed ilmişdi. Azərbaycan Xəzinə Pa latasının fəaliyyəti dövründə dövlət vergilərin i topla maq üçün Bakı ş əhəri və Balaxanı,Sabunçu polis meysterliyi nəzdində vergi pristavları vəzifələri yaradılmışdı. Xəzinə vergiləri üzrə hərraca çıxarılan daşınar və daşınmaz əmlakın siyahıya alın ması və satışı qaydaları A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentin in 1919 il sentyabrın 27-də qəbul etdiyi qanunla tənzimlənirdi. Bu qanunla quberniyalarda daşınar və daşınmaz əmlakın hərracda satılması vəzifələri Azərbaycan Xəzinə Palatasına həvalə olunurdu. Şəhərlərdə və qəzalarda isə dəyəri 25 min manatdan çox olmayan daşınar və daşınmaz əmlakın hərracda satılması vəzifəsi polis idarələrinin hərrac müfəttişlərinə, əmlakın siyahıya alın ması və satışının təşkili isə vergi polisinə həvalə olunurdu. Bunun nəticəsində ölkədə xəzinə verg ilərin in yığ ılması işi canlanmış və dövlətin maliyyə ehtiyatları artmağa başlamışdı. Əd: Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920). Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998; AZƏRBAYCAN ĠNQĠLAB KOMĠTƏS Ġ - bax Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsi. AZƏRBAYCAN - ĠRAN BĠRGƏ KOMĠSS ĠYAS I iki dövlət arasında əməkdaşlıq haqqında müqavilənin əsas- larını hazırlamaq üçün Parisdə yaradılmış işçi qrup (1919, o ktyabr). Ko missiyanın tərkibinə A zərbaycan nümayən- dələrindən Mir Yaqub Mehdiyev və Ceyhun Hacıbəyli, İran tərəfindən Zəkov Mülk və Mustan Sarüs-Səltənə da xil id i. Oktyabrın 29-da ko missiyanın ilk iclası keçirilmişdi. Oktyabrın 30-31-i və noyabrın 1-də mü zakirələr davam etdirilmiş, Paris sülh konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Əlimərdan bəy Topçubaşovun Azərbaycan Cümhuriyyəti Nazirlə r Şurasının sədrinə göndərdiyi mə lu mata görə, sonuncu iclasda İran nü mayəndələri A zərbaycan nümayəndəliyinin təqdim etdiy i saziş layihəsini qəbul et mişdi. Sa ziş 4 maddədən ibarət id i: 1) Qafqaz Azə rbaycanı Azərbaycan nümayəndəliyin in Sülh konfransına təqdim etdiy i tələbnamə və xəritələrdə göstərilmiş sərhədlərdə, Rusiyada dövlət idarəsi və quraluşunun hansı şəkildə və formada quralmasından asılı olmayaraq, qəti və birdəfə lik ondan (Rusiyadan) ayrılır; 2) Qafqa z A zərbaycanının göstərilən hüdudlarında 1918 ilin 28 may ından mövcud olan Azə rbaycan Cü mhuriyyəti, Ba kı şəhəri paytaxt olmaq la, A zərbaycan Höku mət i tərə findən ü mu mi seçki hüququ əsasında çağırılan Azərbaycan Müəssislər Məclisinin müəyyən etdiyi qanunlarla fəa liyyət göstərən seçilmiş pre zident və parla mentli müstəqil, demo kratik respublika kimi tanınır; 3) Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti qonşu İran dövlətilə əsasları və formaları, eyni zamanda, həyata keçirilmə üsulları İran və Azərbaycan Hökumətlərinin hər iki dövlətin parlamentlərin in bəyəndiyi qarşılıqlı razılığ ına əsasən hazırlanan və müəyyən edilən siyasi-iqtisadi əlaqələr qurar. Bununla b irgə xarici işlər sahəsində İran və A zərbaycan Höku mətlərin in fəaliyyətinin birləşdirilməsi arzu olunur; 4) A zərbaycan Cü mhuriyyətinin 1-ci və 2-ci bəndlər üzrə yu xarıda göstərilən məqsədlərə çatmaq, A zərbaycan Cümhuriyyətinin müstəqilliy inin tanınması, onun bütövlüyü və müstəqilliyinə, siyasi, iqtisadi, mədəni və hərbi qüvvələrinin in kişafına hər cür təhdiddən təhlükəsizliyinə nail olmaq üçün İrana göstərilən şəkildə İngiltərən in həqiqi kö məyinə ehtiyacı vardır.
176
Məlu matda qeyd edilirdi ki, bütün bu dörd madd ə bir-birilə bağlıdır və A zərbaycan nümayəndələrinin ö zü tərə- findən kimə la zımd ırsa, elan ed ilməlid ir. Digər bir qeydə görə, Azərbaycan nümayəndələri ingilis hökumətinin nüma- yəndələri ilə görüşüb müvafiq izahat verməli id i. Azərbaycan - İran birgə ko missiyasının Parisdəki fəa liyyəti a z sonra bu ölkələr arasında əməkdaşlığ ın və işgüzar münasibətlərin yaradılmasında uğurlu başlanğıc oldu. 1920 ilin mart-aprelində Azərbaycan - İran konfransı (ba x Azərbaycan - İran müqavilələri) keçirildi. İki tərəf a rasında siyasi, iqtisadi, ticarət, poçt- teleqraf, gö mrü k, konsulluq mübadiləsi və digər məsələlə rlə bağlı ikitərə fli müqavilə lər imza landı. İran A zərbaycan Respublikasının müstəqilliyini de-yure tanıyan dövlətlərdən biri o ldu. Əd: Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993; Nəsibzadə N., Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920), B., 1996. AZƏRBAYCAN - ĠRAN MÜQAVĠLƏLƏRĠ Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti bütün qonşu dövlətlərlə olduğu kimi, İran la da d iplo matik münasibətlər yaradılmasına xüsusi diqqət verird i. Lakin Şimali A zərbaycanda müstəqil dövlətin - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin yaran ması ilk vaxt lar İran tərəfindən soyuq qarşılandı. Azərbaycanın İstanbuldakı nümayəndə heyətinin 1918 ilin iyulunda Cü mhuriyyətin yaran ması haqqında İran konsulluğuna təqdim etdiyi bəyannamə geri qaytarıldı, İran ın Azərbaycan adlı dövləti tanımadığı b ildirildi. Lakin bu vəziyyət ço x çəkmədi, İran ın Azərbaycana münasibətində dəyişiklik yarandı. İran dip lo matiyası hər iki ölkənin vahid dövlətdə birləşməsi ideyasını ortaya atdı. İran nümayəndələrin in 1918 ilin sonlarında Bakıda, 1919 ilin yanvarında is ə İstanbulda irəli sürdüyü bu ideya müstəqil Azərbaycan dövləti tərəfindən müsbət qarşılanmad ı. Bununla belə, Azərbaycan Höku məti İran la diplo matik münasibətlər yaradılması sahəsində fəaliyyətini davam etdird i. 1919 ilin yazında İsmay ıl xan Ziyadxanovun rəhbərliy i ilə İrana fövqəladə missiya göndərildi, orada dip lo matik nü mayəndəlik yarad ılması və b. məsələlər mü zakirə ed ild i. İyulun 16-da İranda Azərbaycan diplo mat ik nü mayəndəliyi təsis olundu. Adil xan Ziyad xanovun rəhbərlik etdiyi nü mayəndəlik Azə rbaycanla İran arasında ən mühü m sahələr ü zrə müqavilə və sazişlər bağlan ması üçün zəmin hazırlamağa başladı. Bu dövrdə Əli- mə rdan bəy Topçubaşov başda olmaqla , Paris sülh konfransındakı Azərbaycan nümayəndə heyəti ilə oradakı İran nü- mayəndəliyi arasında da danışıqla r aparılırd ı. Dan ışıqlarda İran nümayəndə heyətinin irəli sürdüyü ərazi iddiala rı c iddi qəbul edilmird i. Lakin İran nümayəndə heyətinin tərkibində baş verən dəyişiklik bu işdə müəyyən irə liləyişə səbəb oldu. Parisdə Azərbaycan nümayəndələri ilə görüşən İran xaric i işlə r naziri Firu z M irzə Qa fqazda müstəqil Azə rbaycanın mövcudluğunun zərüriliy ini xüsusi qeyd etmiş və İran ın Qafqaz A zərbaycanının heç bir h issəsini təhdid etmədiy ini qətiyyətlə bildirmişdi. Azərbaycan - İran danışıqların ı davam etdirmə k qərara a lınd ı. 1919 ilin oktyabr ayında Parisdə Azərbaycan - İran birgə k omissiyası yaradıldı. Ko missiya iki dövlət arasında əmə kdaşlığın əsasları haqqında saziş layihəsi hazırlad ı. Bu məqsədlə 1919 il noyabrın 15-də Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliy i yanında daimi müşavirələr, konfranslar keçirilməsi qərarlaşdırıldı. Dekabrın 1 -də Seyid Ziyaəddin Təbatəbai başda olmaq la, İran nümayəndə heyəti Bakıya gəldi. A zərbaycan - İran konfransının ilk iclası dekabrın 5-də Xarici İşlər Nazirliy ində keçirild i. Elə hə min gün müqavilə lay ihələrini hazırla maq məqsədilə qarşılıq lı hüquqi-siyasi, ticarət-gö mrü k-tran zit və poçt-teleqraf ko missiyaları yaradıld ı. Yo llar naziri Xudadat bəy Məlik-Aslanov və poçt-teleqraf naziri Camo bəy Hacınski müvafiq ko missiyaların sədrləri təsdiq olundular. Siyasi, hüquqi və hərbi problemlərə dair məsələlərin mü zakirəsi zamanı danışıqlarda Səməd bəy Mehmandarov və Aslan bəy Səfikürdski də iştirak edird i. Azərbaycanda Hökumət dəyişikliy i ilə əlaqədar müəyyən fasilə verilmiş konfransın işi dekabrın 28-də yenidən bərpa edildi. A zərbaycan - İran konfransının yekun iclası 1920 il martın 20-də keçirilmişdi. Azərbaycanla İran arasında danışıqlar nəticəsində aşağıdakı müqavilə və sənədlər imzalan mışdı. A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı (Q a f q a z) v ə İ r a n i m p e r i y a s ı a r a s ı n d a d o s t l u q m ü q a v i l ə s i. Müqavilə 4 maddədən ibarət idi. 1-c i maddəyə əsasən, İran Azərbaycan Respublikasın ın (Qa fqaz) müstəqilliy ini tanıdığını bəyan edirdi. 2-ci maddədə razılığa gələn hər iki tərəfin dostluq münasibətləri və sabit iqtisadi əlaqələr yaratmaq üçün ticarət-gömrük, poçt-teleqraf və i.a. konvensiyalar bağladığı qeyd olunurdu. 3-cü maddə iki dövlət arasında səfirlik səviyyəsində diplomat ik münasibətlər yaradılmasına həsr ed ilmişdi. 4-cü maddədə müqavilən in 2 nüs xədə fransız dilində imzalandığı, həmin gündən bir ay müddətində ratifikasiya ediləcəyi və ratifikasiya aktlarının Bakıda mübadilə olunacağı bildirilird i. Müqaviləni Cü mhuriyyət adından xarici işlər naziri Fətəli xan Xoyski, ədliyyə naziri Xəlil bəy Xasməmmədov, yollar na ziri Xudadat bəy Məlik-Aslanov, İran impe riyası adından Seyid Ziyaəddin Təbatəbai imzala mışdılar. A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı (Q a f q a z) v ə İ r a n i m p e r i y a s ı a r a s ı n d a k o n s u l k o n v e n s i y a s ı. 17 maddədən ibarət konvensiyanın 1 -ci maddəsi ilə tərəflərə b ir-birin in əra zisindəki liman və ticarət şəhərlərində baş konsul, konsul, vitse-konsul və ya konsul agentləri təyin etmək hüququ verilird i. Digər maddələr bu vəzifələ rə təyin olun ma, onların fəa liyyəti və bununla bağlı olan başqa məsələlə rə həsr olun muşdu. Bir sıra konvensiya və müqavilə ticarət-gö mrü k məsələləri haqqında idi. T i c a r ə t-g ö m r ü k k o n v e n s iy as ı 17 maddədən ibarət id i. Müqavilədə hər iki ölkə təbəələrinin digər ö lkə ərazisində ticarətlə, istehsalla və nəzərdə tutulan başqa fəaliyyətlə məşğul olması, bu fəaliyyətin tənzimlən məsi, tranzit və sair məsələlər ətraflı şəkildə əhatə olunurdu. Ticarət lə bağlı məsələ lər 9 maddədən ibarət xüsusi t i c a r ə t k o n v e n s i y a s ı n d a ə ksini tap mışdı. Azərbaycanla İran arasında 1 maddədən ibarət gizli müqavilədə il ərzində ərzaq mallarına ixrac rüsumunun art ırılma ması nəzərdə tutulurdu.
177
G ö m r ü k m ü q a v i l ə s i 11 maddədən ibarət idi. Hər iki tərəf yeni tarifin qüvvəyə min məsini gö zlə mə klə, İran və Rusiya arasında 1901 il 27 oktyabr tarixli gömrük bəyannaməsini, sonrakı leqal dəyişikliklərlə birlikdə, bu müqavilənin əsası kimi qəbul edir, gö mrü klə bağlı digər məsələlər üzrə razılığa gəlirdi. Digər b ir müqavilə qrupu poçt-teleqraf məsələ lərinə həsr olun muşdu. P o ç t m ü q a v i l ə s i II maddədən ibarət idi. Müqavilə tərə flə r arasında birbaşa poçt əlaqəsinin yaradılmasını təsbit edird i. Burada İran və Azərbaycanda xəbərlərin mübadilə məntəqələri, poçt xid mətinə görə tariflər və s. müəyyənləşdirilird i. Xüsusi bir müqavilə iki dövlət arasında p o ç t b a ğ l a m a l a r ı m ü b a d i l ə s i haqqında idi. 19 maddədən ibarət o lan bu müqavilədə İrandan Azərbaycana və əksinə, həmçin in tran zit vasitəsilə poçt bağlamaları göndərilməsi tənzimlənirdi. 18 maddəli t e le q r a f m ü q a v i l ə s i ilə iki dövlət arasında teleqraf əlaqəsi yaradılırd ı. Hər iki ölkənin sakinlərinə digər ölkənin ərazisi vasitəsilə tranzit teleqram göndərmək hüququ verilird i. Müqavilədə teleqraf xəbərlərinin sirrin in qorunması, tarif və digər məsələlər də əksin i tapmışdı. Bunlardan əlavə, Azərbaycan və İran arasında məhkə mə qərarlarının ic rası, bəzi cə zala rın A zərbaycan və İran təbəələrinə tətbiq edilmə məsi, cinayətkarla rın b ir-birinə verilməsi haqqında konvensiyalar da imza lan mışdı. Azərbaycan-İran müqavilə lərinə A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Parla mentin in 1920 il aprelin 15-də, yüz q ırx birinci iclasında baxılmışdı. Parlamentdə çıxış edən xarici işlər naziri Fətəli xan Xoyski demişdi: "Biz İran ilə 6
təsdiq etmişdi. Lakin 12 gün sonra Azərbaycan Cü mhuriyyəti süquta uğradı. Azə rbaycan SSR isə sovet hökumətinin d iktəsi ilə bu müqavilə ləri tanımaqdan imt ina et məyə məcbur o ldu.
Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920), B., 1996. AZƏRBAYCAN ĠS TEHLAK CƏMĠYYƏTLƏRĠ ĠTTĠFAQI, A zərittifaq - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətində istehlak kooperasiyasının rəhbər təşkilat və təsərrüfat mərkə zi. A zərbaycanda kooperasiya hərəkatı neft mədənləri rayonlarında (Balaxanı, Bibiheybət) fəhlə istehlak kooperativlərinin təşkili ilə başlanmışdır. İlk istehlak cəmiyyəti Bakıda (1887), daha sonra is ə Xankəndidə (1899) yaradılmışdır. 1915 ilin may ında Bakın ın 12 istehlak cəmiyyəti (10 mədən-zavod və 2 şəhər) birləşərək "Topdansatış Əməliyyatları Cə miyyəti - Kooperasiya" adlı istehlak cə miyyətləri ittifaqını ya ratdıla r. Hə min il de kabrın orta larında cə miyyət Ba kı rayonunun 18 istehlak cə miyyətini birləşdirirdi. 1916 ilin dekabrında onların sayı 48-ə çatmışdı. 1917
ilin iyulunda Tiflis və İrəvan quberniyalarının ittifaqın tərkibinə daxil olması ilə əlaqədar müvəkkillərin növbəti yığıncağında ittifaq "Xəzər İstehlak Cəmiyyətləri İttifaqı‖ (idarəsi Bakıda olmaqla) adlandırıldı. 1918 ilin əvvəlində Azərbaycanda artıq 287 istehlakı cəmiyyəti fəaliyyət göstərirdi. Onların yarıdan çoxunu, təxminən 56%-ni
kənd istehlak cəmiyyətləri, 32%-ni
10%-ni isə
mədən-zavod cəmiyyətləri təşkil edirdi.
Rusiyada baş verən inqilabi sarsıntılar ərzaq böhranı yaratmaqla, istehlak cəmiyyətlərinin dağılmasına səbəb oldu. Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin 1918 ilin sentyabrında Ba kıya köç məsi istehlak cə miyyətlərin in də işində dönüş yaratdı, dağılmış təşkilatlar bərpa o lunmağa başladı. Bunların 6-sı mədən-zavod, 5-i kənd, 8-i isə şəhər (Bakı) istehlak cə miyyətləri idi. 1919 il yanvarın 1-nə ittifaq ın 138574 manat pay kapita lı vard ı. Pay kap italının a zlığı istehlak kooperasiyasının 1918 il ə rzində zə if inkişaf et məsi ilə bağlı idi. Buna Ba xmayaraq, 1919 il yanvarın 1-nə dövriyyəsi 41 milyon 500 min manat olmuşdu. İttifaq, ilk növbədə, özünün sənaye fəaliyyətini genişləndirməyə, konyunkturadan asılı olma - yan möhkəm iqtisadi bünövrə yaratmağa başladı, sabun istehsalını genişləndirdi, sürtgü yağları istehsalını təşkil etdi, ma karon fabriki, yeni mətbəə, habelə 1919 ildə Qafqazda kı ilk konserv zavodunu və Tənəkə fabrikini də ald ı. İttifaq qeyri-istehsal sahəsində də fəaliyyət göstərirdi. Belə ki, 1918 ilin sonu - 1919 ilin əvvəlində musiqi studi- yası, orta təhsil müəssisəsi, əhaliyə ucuz tibbi xid mət göstərən ambulatoriya açmışdı. Nəşriyyat sahəsində də canlanma müşahidə olunurdu. " Yedineniye" ("Birlik") jurnalının əvəzinə, əvvəlcə " Vestnik p rikaspiyskoy kooperasii" ("Xəzəryanı kooperasiya xəbərlə ri"), sonra isə "Trudovaya jizn" ("Zəhmət həyatı") ç ıxmağa başladı. 1919 ildə "Zəh mət həyatı" jurnalı (cə mi 5 nömrə) nəşr olundu, Azərbaycan dilində təqvim və kooperasiyaya dair bir neçə kitabça bura xıldı. 1918 ilin axırlarından ittifaq ın təlimat şöbəsinin də işi fəallaşdı. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ərazisində ko- operasiya cəmiyyətlə rin in fəa liyyətini bərpa et mə k üçün, əsasən, azərbaycanlı təlimatçılar işə cəlb olundular. 1920 ilin fevralında ittifaq növbəti qurultayında yenidən təşkil olunaraq "Azərittifaq" adlandı.
Partiyasının rəhbərliyi a ltında fəa liyyət göstərən və onun proqram və zifə lərini Şima li A zərbaycanda həyata keçirən siyasi təşkilat. 1920 il fevra lın 11-12-də part iyanın birinc i
178
179
təsis qurultayında yaradılmış, 19-cu qurultaydan (1952, sentyabr) sonra Azərbaycan Kommunist Partiyası adı altında fəaliyyət göstərmiş, 1991 ildə özünü bura xmışdır. Part iyanın rəhbər ö zəyi uzun müddət, əsasən, qeyri-a zərbaycanlılardan, xüsusən ermənilərdən, gürcülərdən və ruslardan ibarət olmuşdur. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin elan olunması ərəfəsində bolşeviklər Azərbaycanda açıq fəaliyyət göstərirdilər. Bakı Xalq Ko missarları Soveti süquta uğradıqdan sonra gizli fəaliyyətə keçdilər. 1918 il noyabrın a xırlarında Bakı bolşeviklər ko mitəsinin müvəqqəti bürosu yaradıldı. Büro İ.Anaşkin, İ.Dövlətov, L.Mirzoyan və İ.Çikaryovdan ibarət idi. 1919 il martın əvvəlindən bolşevik partiya təşkilatının fəaliyyətinə A.Mikoyan rəhbərlik et məyə başladı. 1919 ilin ma rtında RK(b)P Qa fqaz Ölkə Ko mitəsinin Ba kı Bürosu seçildi. Bolşeviklər A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətini kütlələr içərisində nüfuzdan salmaq və devirmək üçün "Müstəqil
Azərbaycan Ko mmun ist Partiyasında birləşdirmək qərarına gə ldilər. Bu məsələ 1919 ilin may ında Bakı partiya kon- fransında mü zakirə edildi. Məsələ ətrafında fikir ayrılığı yarandı. Bir qrup yalnız azərbaycanlı ko mmunistlərdən ibarət partiya yaradılmasını təklif edirdi. İkinci qrup RK(b)P Bakı təşkilatın ın yeni yaradılacaq Azərbaycan Ko mmunist Partiyasının tərkibinə daxil olun mamasını təklif edirdi. RK(b )P Qafqaz Ölkə Ko mitəsinin bir ço x ü zvləri Cənubi Qafqaz respublikalarında milli ko mmunist partiyaları yaradılmasınınn əleyhinə idilər. Bolşeviklərin başqa bir qrupu isə Azərbaycanda beynəlmiləl prinsip üzrə ko mmunist partiyası yaradılmasını tə klif edir və ölkədə fəaliyyət göstərən bütün millət lərdən olan ko mmunistlərin bu partiyada birləşdirilməsində israr edird ilə r. Be ləliklə , ü mu mbakı partiya konfransı beynəlmilə l prinsip ü zrə AK(b)P yaradılmasına ra zılıq verd i. 1919 il may ın sonlarında Ba kıda RK(b)P Qa fqaz Ölkə Ko mitəsinin p lenu mu oldu. Plenu mda A zərbaycan Ko mmunist Partiyasının yaradılması məsələsi müza kirə edild i. Hə min məsələdə fikir ayrılığ ını aradan qaldırmaq mü mkün olmadığından məsələnin həlli RK (b)P MK-sına keçirildi. 1919
ilin dekabrında RK(b)P MK-n ın Siyasi Bürosu Azərbaycan Ko mmunist Partiyasının yaradılması barədə qərar qəbul etdi və Qafqa z Ölkə Ko mitəsinə təklif etdi ki, Gürcüstanda və Ermənistanda da bu cür ko mmun ist partiyaları yaratsın və həmin part iyala rın Qa fqaz Ölkə partiya ko mitəsinin rəhbərliyi alt ında ü mu mqafqaz miqyasında vahid təşkilatda birləşməsinə ica zə versin. 1919 il noyabrın 10-da RK(b)P Ba kı Ko mitəsinin bürosu ümuma zərbaycan partiya konfransı çağırılması haqqında qərar çıxardı və həmin konfransın çağırılmasına dair təlimatı təsdiq etdi. Lakin məsələnin qəti həlli RK(b)P Ba kı Ko mitəsi, bolşevik "Hü mmət" və "Ədalət" təşkilatlarının rəyasət heyətlərinin birgə ic lasına keç irildi. RK(b )P Qafqaz Ölkə Ko mitəsi və Bakı Ko mitəsinin rəhbərliy i ilə işləyən bu təşkilatların 1920 il fevralın 8-də keçirilən birgə iclasında partiya konfransı əvəzinə, fevral ay ında Azərbaycan ko mmun istlərin in qurultayının çağ ırılması haqqında qərar qəbul edildi. 1920
180
qurultayı oldu. Quru ltayda 120-ə yaxın nü mayəndə iştirak edirdi. Quru ltay 43 nəfə rdən ibarət Mərkə zi Ko mitə (MK) seçdi. MK-nın birinci plenu munda Mirzə Davud Hüseynov MK Rəyasət Heyətinin sədri seçildi. Qurultay fevralın 12-də təşkilati məsələni mü za kirə etdi və bütün kommun ist təşki- latlarını "Azərbaycan Ko mmunist (bolşevikler) Partiyası" adı ilə birləşdirmək haqqında qərar qəbul etdi. Qərara alındı ki "Azərbaycan Kommunist Part iyası Qafqaz ölkə təşkilatının bir hissəsi elan olunsun və o, Qafqaz Ölkə Ko mitəsini ö zünün rəhbər orqanı hesab etsin". Belə liklə, Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinə qarşı ölkə daxilində pozuculuq işi aparan və xarici hərbi müda xilədən ötrü əlverişli şərait hazırlayan ideoloji struktur yaradıldı. AK(b)P-nın 1-c i qurultayı A zərbaycan partiya təşki- latını silahlı üsyan hazırlamağa istiqamətləndirdi, mövcud Höku məti yıxmağ ı, "fəhlə və kəndli diktaturası" qurmağı başlıca vəzifə olaraq irəli sürdü: "Azərbaycan Kommunist Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|