Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu


AZƏRBAYCAN-ERMƏNĠS TAN  SAZĠġ Ġ  (1919)  -



Yüklə 19,75 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə23/80
tarix31.01.2017
ölçüsü19,75 Mb.
#7086
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   80

AZƏRBAYCAN-ERMƏNĠS TAN  SAZĠġ Ġ  (1919)  -  noyabrın  23-də  Tiflisdə  imzalan mışdır.  Cənubi  Qafqazda 

müstəqil  respublikalar  yarandıqdan  sonra  qarşıda  ərazi-sərhəd  məsələlərin in  həll  edilməsi  məsələsi  dururdu.  Ermənistan 

Respublikası istər A zərbaycana,  istərsə də  Gürcüstana qarşı ərazi  iddiaların ı təcavüzkarlıq və etnik təmizləmə siyasəti ilə 

həyata  keçirməyə  çalışırd ı.  1919  ilin  payızında  Ermənistanın  Azərbaycana  qarşı  ərazi  iddia ları  daha  kəskin  şəkil  ald ı. 

Azərbaycan Höku mətin in dövlətin ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün həyata keçirdiyi tədbirlər ermən ilə rin hərb i-dip lo matik 

fəaliyyətini  puça  çıxard ı.  A BŞ-ın  və  İngiltə rənin  Qafqa zdakı  nü mayəndələri  bölgədə  hərbi  vəziyyətin  kəskin ləşməsinin  

Paris sülh konfransının  işinə  maneçilik göstərəcəyi barədə narahatlıqlarını A zərbaycan və Ermənistan hökumət başçılarına 

bildirdilər. ABŞ nümayəndəsi C.Rey tərəflər arasındakı  mübahis əli  məsələ ləri dinc yolla həll et mə k üçün Tiflisdə konfrans 

keçirilməsin i təklif edird i.  Noyabrın  20-22-də Tiflisdə Azərbaycan və Ermənistan hökumət başçıları  Nəsib bəy  Yusifbəyli 

və  A.Xatisyanın  başçılığı  ilə  nü mayəndə  heyətlərinin  görüşləri  keç irild i.  Noyabrın  23-də  isə  vasitəçi-tə minatçıla r  olan  

müttəfıqlərin  Qafqazdakı  A li  ko missarının   müavini  C.Rey  və  Gürcüstanın  xarici  işlər  naziri  Y.Gegeçko rin in  iştirakı  ilə 

tərəflə r arasında saziş imza landı. 

Saziş beş maddədən ibarət idi:  1-ci  maddəyə görə, Ermənistan və Azərbaycan hökumətləri baş verən toqquşmaları 

dayandırmağı  və  yenidən  silah  gücünə  əl  atmamağı  öhdələrinə  götürürdülər;  2-ci  maddə  ilə  tərəflər  Zəngəzura  gələn  

yolların düzəldilməsi və açılması, bu yollarda hərəkətin təhlükəsizliy i üçün təsirli tədbirlər görülməsinə razılaşırdılar;  3-cü  

maddədə  tərəflər,  sərhədlər  haqqında  məsələlər  də  da xil  olmaq la,  bütün  mübahis ələri  d inc  yolla   həll  et məyi  öhdələrinə  

götürürdülər. Dinc yolla  razılığa gəlmək  mü mkün olmad ıqda, hər iki tərəf A merika polkovniki  Rey i  münsiflər  məh kəməsi 

sifəti ilə bitərə f şə xs kimi qəbul edir və onun qərarla rın ı məcburi yerinə yetirməyə ra zılaşırdılar; 4-cü maddədə noyabrın 26-

da Bakıda Azərbaycan -Ermənistan konfransının keçirilməsi qərara alınırd ı; 5-ci  maddə sazişi imzalandığ ı gündən qüvvədə 

sayır  və  parlamentlərin  təsdiqindən  sonra  hüquqi  qüvvəyə  mindiyini  təsbit  edirdi.  Lakin  real  tarixi  faktlar  göstərdi  ki, 

Ermənistan  bu  sazişlə  ü zərinə  düşən  öhdəlikləri  yerinə  yetirmədi.  Erməni  tərəfinin  günahı  ü zündən  noyabrın  26-da  

keçirilməsi nəzərdə tutulan Azərbaycan -  Ermən istan konfransı yalnız dekabrın  4-21-də baş tutdu. Bu konfransda da əməli 

qərarların  qəbul  ed ilməsi  mü mkün  olmad ı.  1920  ilin  apre lində  Cənubi  Qa fqaz  dövlətlərinin  Tiflisdəki  konfransı  za ma m 

aparılan mü zakirələr də müsbət nəticə vermədi. 

Azərbaycanda Aprel işğalının (1920) həyata keçirilməsi  ilə  1919  il A zərbaycan -  Ermən istan sazişi əhə miyyətini 

itirdi. 


Əd: Nəsibzadə N., Azerbaycanın  xarici siyasəti (1918-1920); B., 1996; Musayev İ., Azərbaycanın xarici siyasəti (XX əsr), 3 

hissədə, 1-ci hissə, B., 2003. 



 

AZƏRBAYCAN-GÜRCÜSTAN  HƏRBĠ-MÜDAFĠƏ  SAZĠġ Ġ  (1919)  -  Denikin  qoşunların ın  təcavüzü  təhlü-

kəsinə  qarşı  iki  respublika  a rasında  qarşılıq lı  müdafiə  haqqında  1919  il  iyunun  16-da  Tiflisdə  imza lan mış  sənəd.  Sazişi 

Azərbaycan  tərəfdən  xarici  işlə r  na ziri  Mə mməd  Yusif  Cəfə rov,  hərbi  na zir  Sə məd  bəy  Mehmandarov,  Baş  ərkan i-herb  

(qərargah) rə isi general-leytenant Məmməd bəy Sulkeviç,  Gürcüstan tərəfdən xa ric i  işlər na ziri  Y.P.Gegeçkori, hərbi na zir 

N.Ramişvili, hərbi nazirin müavini general-mayor Gedevanov və general Odişelid ze üç il 


154 

 

müddətinə  imzalamışdılar.  Tərəflər  onlardan  birin in  və  ya  hər  ikisinin  müstəqilliy inə  və  ərazi  bütövlüyünə  yönəlmiş  hər 



hansı  təcavüzə  qarşı  sərəncamlarında  olan  bütün  silahlı  qüvvələr  və  hərb i  vasitələrlə  b irgə  çıxış  etməyi  öhdələrinə 

götürürdülər. Qonşu dövlətlərdən hər hansı biri əvvəlinci bəndə uyğun olaraq başlanmış hərbi əməliyyatlar  zaman ı sərhəd 

mübahisələrini silah gücünə həll etmək üçün  müqavilədə iştirak edən tərəflərin birinə, yaxud ikisinə hücum edərsə, həmin  

tərəf  vuruşan  tərəf  kimi  tanınır.  Sa zişə  görə,  tərə flər  b ir-birindən  ayrı  separat  sülh  bağlama ma lı,  sərhəd  mübahisələri 

danışıqlar  yolu  ilə  həll  edilməli  idi.  Tərəflər,  həmçinin,  qabaqcadan  xəbərdarlıq  etmədən  digər  dövlətlə  hərb i  saziş 

bağlamamağ ı,  hər  iki  dövlətin  suveren  hüquqlarının  və  müstəqilliyin in  qorunmasına  yönəlmiş  diplo matik  danışıqlarda 

həmrəy  çıxış  et məyi də ö z ü zərlərinə götürürdülər. Ermənistanın da bu sazişə qoşulmaq  hüququna ma lik olması və iki həftə 

ərzində buna öz münasibətini açıqlaması barədə razılıq əldə ohmmuşdu. Ancaq Ermənistan sazişə qoşulmad ı. 

Sənədə  əlavə  olaraq,  hə rbi-te xn iki  sazişin  də  imza lan ması  iki  respublika   arasında  hərbi-te xn iki  ə mə kdaşlığı  ge-

nişləndirdi.  Qonşu  respublikadan  mü mkün  olan  hərbi  texn ikanın,  vəsaitlərin,  ərzağın  alın ması  üçün  hərbi  nazirin  əmri  ilə 

xüsusi  ko missiya  yaradıldı  və  ona  rəhbərlik  general-mayor  Murad  Gəray  Tlexasa  həvalə  olundu.Komissiyanın  fəaliyyəti 

nəticəsində qısa za manda  Gürcüstandan 12  ədəd dağ topu, dağ topları üçün 10 qutu partladıc ı  madd ə,  3000 ədəd tüfəng, 

toplar və tüfənglər üçün ço xlu  sayda ehtiyat hissələr, 8 ədəd yüngül top, həmin topla r üçün 16 qutu partladıc ı maddə, 4 min  

pud  qənd,  12885  manat  dəyərində  dərman  və  tibb  ləvazimat ı,  topoqrafiya  əşyaları  a lına raq  Azərbaycana  göndərild i. 

Qarşılıq lı əməkdaşlığ ın genişlən məsi ilə gürcüstanlı hərb i mütəxəssislər şimal sərhədlərinin, Abşeronun və Bakının  müdafiə 

sistemlə rinin  yaradılmasına cə lb edild ilə r. A zərbaycan - Gürcüstan hərbi müdafiə sazişinin yerinə yetirilməsin i hə min sazişə 

əsasən yaradılmış hərbi şura təmin edirdi (bax həmçinin Azərbaycan - Gürcüstan ittifaq hərbi şurası). 

 

Əd.:  Həsənov  C,  Azərbaycan  beynəlxalq  münasibətlər  sistemində  (1918-1920-ci  illər),  B.,  1993;    Aзepбaйджанская 

Демократиская  Pecnублика (1918-1920)., Армия (документы и материалы)  B., 1998. 



 

AZƏRBAYCAN-GÜRCÜS TAN  ĠTTĠFAQ  HƏRBĠ ġ URAS I - Azərbaycan - Gü rcüstan hərbi müdafшə sazişinə 

(1919) uyğun olaraq iki respublikan ın hərbi na zirlikləri tərəfindən yaradılmış (1919,  16  iyun) kollegial orqan. Hərbi şuraya 

hər iki respublikanın yüksək rütbəli iki nümayəndə da xil edilir və onlardan biri höku mətlə rin  qarşılıqlı ra zılığı əsasında sədr 

seçilirdi. Şu rada Azərbaycanı generallar Əlağa Şıxlinski və Məmməd bəy Su lkev iç, Gürcüstanı isə generallar Od işelid ze və 

Kutateladze  tə msil  edirdilər.  General  Od işelid ze  ittifaq  hərb i  şurasının  sədri  seçilmişdi.  Şuran ın  səlahiyyətlərinə  hərbi 

əməliyyatların   və  düşmənin  imkanlarının   dərindən  öyrənilməsi,  müdafiə  planlarının  işlənib  hazırlanması,  hər  iki 

respublikanın  ordusunun  döyüş  hazırlığ ı  səviyyəsinə  nəzarət  edilməsi  və  qoşunların  yerləşdirilməsi  plan ının  hazırlan ması 

daxil  idi. Şuranın strateji və hərbi-texn iki qərarları tərəflər üçün icbari id i.  Qarşılıqlı razılaşma əldə edilməyən  məsələlərin  

həlli Gü rcüstan hökumətinin və Azə rbaycanın Dövlət Müdafiə Ko mitəsi sədrinin ixt iyarına verilirdi. 

 

Əd.:  Həsənov  C,  Azərbaycan  beynəlxalq  münasibətlər  sistemində  (1918-1920), B., 1993;

 

Aзepбaйджанская  Демократическая  



Pecnублика (1918-1920)., Армия (документы и материалы)  B., 1998. 

 

AZƏRBAYCAN  GÜRCÜS TAN  MÜQAVĠLƏ LƏRĠ  -  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  ilə  Gü rcüstan 

Respublikası  arasında  iqtisadi,  maliyyə,  nəqliyyat  və  rabitə  sahələri  ü zrə  1918-20  illərdə  bağlanmış  müqavilələr.  Cənubi 

Qafqa z  100  ildən  art ıq  Rusiya  impe riyası  tərkibində  vahid  iqtisadi  mə kanda  olduğundan,  Azərbaycan  və  Gürcüstan 

müstəqillik  qazandıqdan  dərhal  sonra  iqtisadi,  maliyyə,  nəqliyyat  və  rabitə  sahələrində  əməkdaşlığı  tənzimləmək  və 

dərinləşdirmə k  zəru rəti  ilə  üzləşdilər.  1918  il  iyunun  4-də  Batu mda  Azə rbaycan,  Gürcüstan  və  Osmanlı  höku mət  

nümayəndələri  Bakı  -  Batu m  ağ  neft  kəmərinin  normal  işləməsini  təmin  etmək  haqqında  saziş  bağladılar.  Həmin  gün 

Batu mda  hə mçin in  Azə rbaycan  və  Gürcüstan  nümayəndələri  Osmanlı  və  Ermənistan  nümayəndələri  ilə  b irlikdə  Cənubi 

Qafqa z də mir yollarına a id  vaqon-parovoz parkının  bölüşdürülməsi haqqında saziş imza ladılar. Saziş ə görə, tərəflər keç miş 

Rusiya  imperiyasının  mü lkiyyəti  o lan  vaqon-parovoz  parkını  hər  ölkənin  ərazisindən  keçən  dəmir  yolu  xətlərinin  

uzunluğuna mütənasib şəkildə bölüşdürməli id ilər. 

1918  il  iyunun  21-də  Gü rcüstan  hökumətin in  sədri  N.Ra mişvili  keç miş  Zaqafqaziya  höku mətinin  ə mla kının  

Azərbaycan  və  Gü rcüstan  arasında  bölüşdürülməsini  A zərbaycanın  bu  ölkədəki  nümayəndəsi  Mə mməd   Yusif  Cəfə rova 

təklif  etd i.  Gü rcüstan  tərəfi  öz  təklifini  bununla  əsaslandırdı  ki,  Ermənistan  öz  payını  artıq  götürmüşdür  və  sonradan 

Osmanlı dövlətinin  nəzarəti altına  keçmiş ərazilərdə yerləşdirmişdir. Azərbaycan tərəfi ü mu mi əmlakın bölüşdürülməsinə 

prinsipial razılıq verdi, avqustun 15-də isə təklif etdi  ki, arb itraj yolu ilə,  ilk növbədə, Qafqaz cəbhəsinin ləğvi nəticəsində 

qalmış daşınar əmlak və Cənubi Qafqazın mərkəzi dövlət idarə və təşkilatlarının daşınar əmlakı bölüşdürülsün. 

1918  il sentyabrın 6-da Azərbaycan,  Gürcüstan və Ermənistan nümayəndələri  maliyyə və pul-kredit ə mə liyyatları 

üçün birlikdə 280 milyon rubl məbləğində Zaqafqaziya bonu buraxılması haqqında saziş imzaladılar. Həmin il noyabrın 15-

də  Azərbaycanla  Gürcüstan  arasında,  əlavə  olaraq,  daha  160  milyon  rubl  məbləğində  Zaqafqaziya  bonu  buraxılması 

haqqında Tiflisdə müqavilə bağlandı. Müqaviləyə görə, Dövlət bankın ın Tiflis kontoru 10 gün ərzində hər respublika üçün 

100 və 250 rublluq əsginaslarla 80 milyon rubl məbləğində bon bura xma lı id i. 

1918 il dekabrın 26-da Bakıda Azərbaycanla Gürcüstan arasında  mal  mübadiləsi  haqqında  müqavilə  bağlandı. 



155 

 

Azərbaycan  tərəfindən  Behbud  xan  Cavanşirin,  Gü rcüstan  tərəfindən  həmin  ö lkən in  Azə rbaycan  Höku mət i  yanındakı 



diplomatik nü mayəndəsi Nikolay Kartsivadzenin imza ladıqları bu sənədə görə, tərəflər də mir yolu ilə daşınan yüklər üçün 1 

il  müddətində azad tranzitə, yəni gö mrük rüsumu alın mamasına razılıq verd ilər. A zərbaycan tərəfi  Gürcüstan əhalisinin və 

dəmir yolla rın ın ehtiyacla rın ı ödə mək üçün il ərzində 1  milyon pud ağ neft,  mazut və sürtkü yağı göndərməyi,  Gü rcüstan 

tərəfi  isə  Azə rbaycan  dəmir  yollarının   ehtiyacını  ödəmə k  üçün  zə ruri  materia lla r  və  daş  kö mür  göndərməyi  öhdəsinə 

götürdü. 

1919  il yanvarın  3-də Tiflisdə Azərbaycanla  Gü rcüstan arasında teleqraf  rabitəsi, yanvarın  4-də isə poçt  xid məti 

haqqında  sazişlər  və  poçt  bağlamaların ın  dəmir  yolu  ilə  daşınması  haqqında  konvensiya  bağlandı.  Hər  iki  ö lkənin  poçt-

teleqraf  idarəsi  rə islərinin   imza ladıq ları  bu  s ənədlər  beynəlxa lq  teleqraf  və  poçt  xid mətini  niza ma   salmağa  və  in kişaf 

etdirməyə şərait ya ratdı. A zərbaycanın və Gürcüstanın ən mühüm şəhərləri a rasında daimi teleqraf rab itəsi yaradıldı, hər iki 

respublikanın vətəndaşlarına beynəlxalq teleqrafdan istifadə hüququ verilməsi, göndərilən teleqramların  məzmununun gizli 

saxlan masın ın  təmin  edilməsi  haqqında  razılaşma  əldə  ed ild i.  Həmçinin,  poçt  ilə  bağlama  göndərilməsi,  çap  məhsulları 

daşınması üzrə tariflər müəyyənləşdirildi. 

1919  il  martın  8-də  A zərbaycanla  Gü rcüstan  arasında  dəmir  yolu  rab itəsi  haqqında  saziş  bağlandı.  Azərbaycan 

yollar naziri  Xudadat bəy Məlik-Aslanov və Gürcüstan yollar naziri vəzifəsini ic ra edən İsidor Malaniyanın imzaladıq ları bu 

sənədə görə, 1918  mayın  26-nadək hər  iki respublikanın ə razisində olmuş parovoz və vaqonlar, bu  məsələ   xüsusi arbitra j 

ko missiyasında  həll  edilənə  qədər,  bütünlüklə  həmin  dövlətin   ixtiyarında  qalırd ı.  Sazişə  əsasən,  tərəflər  arasında  yük 

vaqonları  mübadiləsi şərtləri, yükdaşıma tarifləri nizama salındı.  Bakı  ilə Tiflis arasında gündəlik birbaşa sərnişin qatarları 

hərəkət et məyə başladı. 

1919 

il  iyunun  4-də  Tiflisdə  A zə rbaycan ,  Gürcüstan  və  Ermən istan  aras ında  ə lav ə  Zaqa fqa ziy a  bonu  



buraxılmas ı haqq ında saziş imzalandı. Bu  sazişə görə, Döv lət ban kın ın  Tiflis  kontoru  A zərbaycan  Xalq  Cü mhu riyyəti 

üçün 180 milyon rubl məb ləğində bon buraxmalı idi. 

Hə min gün  Gürcüstanla Azərbaycan arasında imza lan mış başqa bir saziş ə görə, Azərbaycan öz payına düşən 180 

milyon  rubl  məbləğində  Zaqafqaziya  bonunun  60  milyon  rublunu  Gürcüstan  hökumətinə  verdi.  Əvəzində  Gürcüstan 

hökuməti öz ərazisində 15 milyon rubl məbləğ ində Azərbaycan və Bakı bonunun sərbəst dəyişdirilməsinə razılıq verdi. 

1920 


il fevralın 5-də Bakıda A zərbaycanla Gü rcüstan arasında tranzit yüklər haqqında müqavilə imzalandı. Mü- 

qaviləyə  görə,  tərə flər  hər  iki  ölkə  a rasında  tranzit  yüklərin  də mir  yolu  ilə  1  il  müddətində  a zad,  yəni  heç  bir  gö mrük 

rüsumu  ödəmədən  daşın masını  təmin  etməy i  öhdələrinə  götürdülər.  Azərbaycan  Höku məti  bir  il  ərzində  Gü rcüstan 

əhalisinin  və  dəmir  yolunun  ehtiyacını  ödəmək  üçün  ixrac  ediləcək  neft  və  neft  məhsulların ın  16  milyon  puda  qədər 

həcmindən  gömrük  rüsumu  tutulma masma  ica zə  verdi.  Gürcüstan  hökuməti  də  Azə rbaycandan  aldığı  neft  və  neft 

məhsulla rın ı  öz  ə ra zisindən  kənara  göndərmə məy i  öhdəsinə  götürdü,  həmçinin  A zərbaycan  dəmir  yolunun  ehtiyacı  üçün 

lazım  o lan  texn iki  avadanlığın,  daş  kö mür  və  meşə  materialın ın  gö mrük  rüsumu  ödənmədən  daşınmasına  razılıq  verd i. 

1918-20  illərdə  A zərbaycanla  Gü rcüstan  arasında  imzalan mış  bu  s ənədlər  hər  iki  ölkə  arasında  ə mə kdaşlığı  in kişaf 

etdirməyə və dərin ləşdirməyə, dostluq və müttəfiq lik münasibətlərini möhkə mləndirməyə imkan verd i. 

 

Əd:.  Документы  и  материалы  по внешней  политике  Закавказья  и Грузии, Тифлис,  1919;  Aзepбaйджанская  Демократическая 

Pecnублика (1918-1920).Внешняя политика (документы и материалы) , Б., 1998. 



 

AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURĠYYƏTĠ (AXC), A z ə r b a y c a n  C ü m h u r i y y ə t i,   A z ə r b a y c a n  

D e  m o k r a t i  k  R e s p u b l i k a s ı - Birinci dünya müharibəsinin (1914-18) gedişində və Rusiyada Romanovlar  müt-

ləqiyyətinin devrilməsi (1917,  fevral) nəticəsində Şima li A zərbaycanda (Rusiya Azərbaycanında) yaranmış müstəqil dövlət 

(1918,  28  may  -  1920,  28  apre l).  Dünya  tarixin in  ən  demo krat ik  dövlət  quru mla rından  biri.  Türkmüs əlman  Şərqində  ilk 

parlamentli respublika. Paytaxtı  Bakı ş əhəri  idi. A zərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin yaran ması ərəfəsində Cənubi Qafqazda 

azərbaycanlıların  e lliklə  yaşadıqları  əra zilə r  təqr.  150  min  k v.  k m-ə  bərabər  idi.  1918  ildə  Cənubi  Qa fqazda  müstəqil 

dövlətlər  meydana  gəldikdə  əzəli  Azərbaycan  torpaqlarının  bir  h issəsində  Ermən istan  Respublikası  yaradıld ı.  AXC 

Höku məti, həmçinin, A zərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biri və keçmiş İrəvan xanlığının paytaxtı olan İrəvanı 

da ermənilərə gü zəştə getməyə və onu yeni yaradılan  Ermənistan Respublikasının "siyasi  mərkəzi"  kimi tanımağa  məcbur 

oldu.  Be ləliklə ,  Cənubi  Qa fqaz  respublika ları  arasında  sərhəd  məsələlə ri  qis mən  niza ma  salındıqdan  sonra  AXC  Cənubi 

Qafqazdakı tarixi A zərbaycan torpaqlarının  113,9  min kv. km-ni əhatə edirdi. AXC-nin əhalisi 3,3  milyondan çox idi. AXC 

hüquqi,  demokratik,  dünyəvi  dövlət  idi.  Dövlət  hakimiyyəti  üç  qoldan  ibarət  id i:  Parlament,  Hö ku mət,  məh kəmə 

hakimiyyəti. Dövlət  Pa rla ment in qəbul etdiy i qanun və qərarlar əsasında idarə o lunurdu. Parlamentdə Azərbaycan ərazisində 

yaşayan  bütün  xalqlar,  o  cü mlədən  sayca  çox  az  o lduğuna  görə  Parlament  seçkilərində  iştirak  etmək  hüququ  olmayan 

xalq lar  da,  ö z  deputatları  ilə  təmsil  olun muşdular  (türk-müsəlman  əhali  -  80,  ermənilər  —  21;  ruslar  -  10,  almanlar  -  1, 

yəhudilər - 1, gürcülə r - 1, polyaklar - 1, Bakı hə mka rla r ittifaqları - 3, Bakı Neft Sənayeçilə ri İttifaqı - 2). İcra  hakimiyyəti 

Höku mətə  məxsus idi.  Höku mət  Parlament qarşısında cavabdeh idi. AXC Höku məti  1918  il  may ın  28-dən iyunun 16-dək 

Tiflisdə, iyunun 16-dan sentyabrın 17-dək Gəncədə, sentyabrın 17-dən 1920 il aprelin 28-dək Ba kıda fəa liyyət göstərmişdir. 

Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Pa ris sülh konfransı  (1919-20)  A li   Şurasının  qərarına  (1920,   11 

 

 



156 

 

yanvar) əsasən müstəqil dövlət kimi tanınmışdı. Dünyanın bir çox ölkələri ilə (Türkiyə, İran, Ukrayna, Böyük Britaniya, ABŞ, 



Fransa,  İtaliya,  Polşa,  İsveç,  Latviya,  Lirva,  Estoniya,  Finlandiya,  Rumuniya,  Almaniya,  Gürcüstan,  Ermənistan,  Dağlılar 

Respublikası,  Krım  və  b.)  səfirlik  və  nümayəndəliklər  səviyyəsində diplomatik  münasibətlər  yaratmış,  ikitərəfli  və  ço xtərəfli 

müqavilələr,  sazişlər  bağlamışdı.  AXC  müstəqil  məhkəmə  sisteminin  yaradılması  sahəsində  də  mühüm  tədbirlər  həyata 

keçirmişdi.  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  1920  il  aprelin  27-də  beynəlxalq  hüquq  normalarını  kobudcasına  pozan  Sovet 

Rusiyasının  hərbi  müdaxiləsi  nəticəsində süquta uğradı.  Şimali  Azərbaycan  rus-bolşevik  qoşunları  tərəfindən  işğal  edildi  və 

yenidən Rusiyaya ilhaq olundu. Sosializm sistemi və Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı (SSRİ) dağıldıqda Azərbaycan xalqı 

Şimali A zərbaycanda dövlət müstəqilliy ini yenidən bərpa etdi (1991, 18 oktyabr). Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Xalq 

Cü mhuriyyətinin varisidir (ətraflı məlu mat üçün bax Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti giriş məqaləsinə). 



AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURĠYYƏTĠ  HÖKUMƏTĠ - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ali icra hakimiyyəti 

orqanı.  Parlament  qarşısında  məsuliyyət  daşıyırdı.  Azərbaycan  Milli  Şurasının  fəaliyyət  göstərmədiyi  dövrdə  qanunvericilik 

fəaliyyətini  də  yerinə  yetirmişdir.  Cü mhuriyyət  Hökuməti  son  dərəcə  ağır  tarixi  şəraitdə  forma laşmışdı.  Zaqafqaziya  seymi 

buraxıldıqdan sonra  1918  il  mayın  27-də  seymin  Müsəlman  fraksiyası özünü  Azərbaycan  Milli  Şurası  elan  etdi.  Mayın  28-də 

Zaqafqaziya  seyminin  fəaliyyət  göstərmiş  olduğu  Tiflisdə  -  keçmiş  Qafqaz  canişininin  iqamətgahında  özünün  ilk  ic lasına 

toplanan  Azərbaycan  Milli  Şurası  uzun  və  hərtərəfli  müzakirələrdən  sonra  Azərbaycanın  müstəqilliyi  haqqında  İstiqlal 



bəyannaməsini qəbul etdi. Bəyannamənin 6-cı  maddəsində göstərilird i ki,"Məclisi-Məbusan toplanıncaya qədər Azərbaycan 

idarəsinin başında arayi-ü mu miyyə ilə  intixab olun muş Şurayi-Milli və Şurayi-Milliyəyə qarşı  məsul Hö ku məti-müvəqqəti 

durur". 

Milli Şu ra Azə rbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin birinci hökumət kabinəsini təşkil et məyi Milli Şuran ın üzvü, b itə-

rəf Fətəli xan Xoyskiyə tapşırdı. Bir saatlıq fasilədən sonra yığılan  Milli Şuran ın iclasında Fətə li xan  Xoyskin in başçılığı ilə  

Cü mhuriyyətin  ilk Hö ku məti təsdiq edildi. İlk  Höku mətdə vəzifələr aşağıdakı kimi bölüşdürülmüşdü: Fətəli xan Xoyski 

Nazirlə r Şu rasının sədri və da xili  işlər na ziri; Xosrov Paşa bəy Sultanov - hərb i nazir; Məmməd  Həsən Hacınski -  xa ric i 

işlər naziri; Nəsib bəy  Yusifbəyli -maliyyə və  xalq  maarifi naziri; Xəlil bəy Xasməmmədov -ədliyyə naziri; Məmməd  Yusif 



Cəfərov  -  t icarət  və  sənaye  naziri;  Əkbər  ağa  Şeyxülislamov  -  əkinçilik  və  ə mə k  naziri;  X udadat  bəy  Məlik-Aslanov  

yollar, poçt və teleqraf naziri; Camo bəy Hacınski - dövlət nəzarəti naziri. 

Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti 1918 il mayın 30-da rad ioqra m vasitəsilə A zərbaycanın öz istiqla liyyətini 

elan etməsi barədə dünyanın əsas siyasi mə rkə zlərinə -London, Paris, Vaşinqton, İstanbul, Berlin, Madrid, Tehran,  Moskva, 

Ro ma,  Vyana,  Bu xarest,  Sofiya,  To kio,  Haaqa,  Kopenhagen,  Kiyev,  Kristianiya  (Oslo)  v ə  Stokholma   rəs mi  bəyanatlar 

göndərdi. Həmin radioqramda yeni yaradılmış Höku mətin müvəqqəti olaraq Yelizavetpolda (Gəncə) yerləşdiyi b ild irilirdi. 

Tiflisdə yeni müstəqil dövlətin ya radılması ilə ə laqədar ən ü mdə təşkilat i tədbirləri həyata keçirdikdən və bu haqda 

bütün  dünyaya  məlu mat  verdikdən  sonra,  Azərbaycan  Milli  Şurası  və  Höku məti  öz  nüfu z  dairəsini  bütün  Azərbaycan 

ərazisində yaymaq məqsədilə 1918 il iyunun 16-da Gəncəyə köçdü. Həmin dövrdə Gəncədə real hakimiyyət hələ 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

157 

 

may ayın ın axırlarında 300 nəfər hərb i təlimatçı  ilə  Gəncəyə gəlmiş Türkiyənin  Qafqaz İslam  Ordusunun komandanı Nuru  



paşanın əlində  idi. O, tezliklə  Gəncədə hərc-mərcliyə son qoya bilmiş, şəhərdə qayda-qanun yaratmışdı. A zərbaycan Milli 

Şurası  və  Höku mətin in  həyata  keçirmək  istədiyi  tədbirlərin  "həddindən  çox  demokratik"  istiqamətindən  narazı  qalan  

Azərbaycan burjuaziyası və mü lkədarlarının  müəyyən dairələrinin təsirilə Nuru paşa Azərbaycan Milli Şurası və Hökumətini 

şübhə ilə qarşıladı. İyunun 16-da Gəncəyə gələn Azərbaycan Milli  Şurasının  iyunun 17-də Məhəmməd Əmin  Rəsulzadənin  

sədrliyi ilə iki ic lası keçirildi. 

Birinci qapalı  ic las iyunun 17-də saat  12-də şəhər  idarəsinin  binasında toplandı. A zərbaycan Xa lq  Cü mhuriyyəti 

Höku mətin in sədri  Fətəli  xan  Xoyski söz alaraq bildirdi  ki, Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə və Məmməd  Həsən Hacınski ilə 

birlikdə  onlar  Qafqa zdakı  türk  ordusunun  komandanı  Nuru  paşanın  yanında  olmuş  və  Tiflisdə  yaradılmış  Milli  Şura  və 

Azərbaycan  Höku məti  haqqında  ona  məlu mat  vermişlər.  Nu ru  paşa  cavabında  bildirib  ki,  bir  əsgər  kimi  o,  mülki  işlərlə  

kifayət qədər tanış deyil, ona görə də bu barədə onun mü lki  işlər üzrə  müşaviri Əh məd  bəy Ağaoğluna mürac iət etsinlə r. 

Əh məd bəy Ağaoğlu ilə görüşlərindən bəhs edən Fətəli  xan Xoyski  məlu mat verdi ki, danışıq zamanı Əh məd bəy Ağaoğlu 

Türkiyə  höku mətin in  və  onun  Gəncədəki  nü mayəndəliyin in  A zərbaycanın  daxili  işlərinə  qarışmayacağını  bildird i,  lakin  

Milli Şuranın yeni Hö ku mət yaradaraq özünü buraxmasını tələb etdi. 

İyunun 17-də saat  2-də Milli Şuranın  ço x gərgin şəraitdə keçən  ikinci  iclasında Fətəli  xan  Xoyski Tiflisdə təşkil 

etdiyi  Hö ku mətin  fəaliyyəti  barədə  qısaca  məlu mat  verərək  Şu ra  üzv lərindən  onun  Hökumətinin  istefasını  qəbul  etməyi 

xahiş etdi. Uzun və gərg in mü zakirədən sonra iclas Azərbaycan Milli Şurasın ın buraxılması, bütün qanunverici və icraedici 

hakimiyyətin yeni yaradılacaq Azərbaycan Müvəqqəti Höku mətinə verilməsi haqqında iki mühü m qətnamə qəbul etdi. 

Milli  Şuranın  buraxılması haqqındakı b irinci sənəddə göstərilirdi  ki, həm daxili, həm də  xarici siyasət sahəsində 

Azərbaycanda  yaranmış  ağır  vəziyyəti  nəzərə  a laraq,  Azə rbaycan  Milli  Şurası  bütün  hakimiyyəti  Fətə li  xan  Xoyskinin  

sədrliyi  ilə   təşkil  o lunmuş  Müvəqqəti  Höku mətə   həvalə  edir  və   ona  tapşırır  ki,  ö z  hakimiyyətini  te zliklə  çağ ırılacaq  

Müəssislər Məclisindən başqa kimsəyə güzəştə getməsin. 

Müvəqqəti Höku mətin hüquq və vəzifələri haqqındakı  ikinci sənəddə qeyd olunurdu ki, Azərbaycan Hö ku mətinə 

Azərbaycanın  dövlət  istiqlaliyyətini  və  mövcud  siyasi  azadlıq ları  ləğv  etmə k,  aqra r  və  digər  bu  kimi  mühü m  inqilabi 

əhəmiyyətli  qanunları  dəyişdirmək  səlahiyyəti  verilmir.  A zərbaycan  Höku məti  altı  aydan  gec  olmayaraq  Müəssislər 

Məclisini çağırmalıdır. Hö ku mət qalan məsələ lərdə bütün səlahiyyətlərindən istifadə etmə kdə sərbəst idi. 

Azərbaycan Milli Şu rası iyunun 17-də Fətəli  xan  Xoyskinin sədrliy i  ilə Azə rbaycan Xalq  Cü mhuriyyətin in ikinci 



hökumət kabinəsinin tərkib ini təsdiq etdi. İkinci Hö ku mətə Fətəli xan Xoyskidən başqa Məmməd Həsən Hacınski, Nəsib 

bəy Yusifbəyli, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Xəlil bəy Xasməmmədov, Xosrov Paşa bəy Sultanov, Xudadat bəy Rəfibəyli,  

Xudadat bəy Məlik-Aslanov, Ağa Aşurov, 

158 

 

Əbdüləli bəy Əmircanov və Musa bəy Rəfiyev daxil oldular. 

İclasın sonunda çıxış edən Fətəli  xan Xoyski bildird i ki, onun yaratdığı yeni Hö ku mətin başlıca vəzifəsi A zərbay-

canın azadlığ ı və istiqlaliyyəti uğrunda mübarizə o lacaqdır. 

İyunun  19-da  Fətəli  xan  Xoyskinin  təşkil  etdiyi  ikinci  Hö ku mət  üzvləri  arasında  vəzifələr  aşağıdakı  kimi 

bölüşdürüldü: Fətəli xan Xoyski Nazirlər Şurasının sədri və ədliyyə naziri; Məmməd Həsən  Hacınski -  xarici işlər naziri 

(eyni zamanda, müvəqqəti olaraq  dövlət müfəttişi); Behbud xan Cavanşir daxili işlər naziri; Xudadat bəy Məlik-Aslanov 

yollar naziri (eyni  za manda,  müvəqqəti olaraq poçt və teleqraf na ziri); Əbdüləli  bəy  Əmircanov  -maliyyə naziri; Xosrov 

Paşa bəy Sultanov - əkinçilik naziri; Nəsib bəy Yusifbəyli - xalq maarifi və d ini etiqad naziri; Ağa Aşurov ticarət və sənaye 

naziri (eyni  zamanda,  müvəqqəti olaraq ərzaq naziri); Xudadat bəy Rəfibəyli -səhiyyə və himayədarlıq naziri; Əlimərdan 



bəy Topçubaşov, Xəlil bəy Xasməmmədov və Mıısa bəy Rəfiyev -portfelsiz na zirlər. 

Fətəli  xan  Xoyskinin təşkil etdiyi  ikinc i  Höku mət  Gəncədə çox çətin və  mürə kkəb bir şəraitdə fəa liyyətə başladı. 

Sonralar  Azə rbaycan  Parlamentinin  ilk  iclasında  Fətəli  xan  Xoyski  de mişdi:  "Hökumətimiz  öylə  bir  zamanda  təşkil 

edilmişdi ki,  bir kənddən  o biri  kəndə  getmək qorxulu  idi.  Gecə  yatanda  sabaha  çıxmağa  ümid  yox  idi.  Heç  kəsin  irzi, 

namusu, canı,  malı əmniyyətdə deyildi... Poçt-teleqraf yox idi. Bir kağız yollamaq belə mümkün deyildi. O vaxt idi  ki, 

maliyyatdan  Hökumət  əlində  heç  bir  şey  yox  idi.  Hökumətə 

lazım  olan  idarələrin  hamısı  başdan-başa  dağılmış,  xid-

mətçilər  qaçmışdılar.  İdarələrin  adı  var  idisə  də,  özü  yox  idi. 

Hərə  başına  beş-on  adam  yığıb  bir  Hökumət,  bir  qanun 

düzəltmişdi”. 

Yaran mış çətin və mürəkkəb şəraitdə Fətəli  xan  Xoyski 

Höku mət aparatın ın təşkili işini davam etdirdi. Nazirlər Şurası və 

ayrı-ayrı nazirliklərin  idarə aparatı yarad ıld ı. İyunun 27-də Fətəli 

xan Xoyski Höku məti tərəfindən A zərbaycan dili dövlət d ili elan  

olundu.  Avqustun  28-də  tədris  müəssisələrinin  milliləşdirilməsi 

haqqında  qərar  qəbul  edildi.  Fətəli  xan  Xoyski  Höku mətinin  

Gəncədə  1918  il  iyunun  19-da  qəbul  etdiy i  ilk  qəra r  bütün 

Azərbaycanda hərbi vəziyyətin elan edilməsi oldu. Avqustun 11 

-də ümu mi səfərbərlik e lan edildi. 1894-99  illə rdə anadan olmuş 

kişi cinsindən bütün müsəlman vətəndaşlar orduya çağırıld ı. 

Xoyski  Hö ku mətinin  Gəncə  dövründə  qəbul  etdiyi  ən 

mühü m  qərarlardan  biri  də  1918  il  iyulun  15-də  Fövqəladə 

Təhqiqat  Komissiyasının  yaradılması  idi.  Bu  qəra ra  əsasən 

Birinci  dünya  müharibəsi  (1914-18)  illərində  Cənubi  Qafqaz 

ərazisində  yerli  müsəlman  əhalisinə  qarşı  törədilmiş  vəhşiliklər 

və onların  ə mlaklarına qəsd ilə bağlı  məsələlə r a raşdırılma lı, bu 

işdə  günahkar  olan  şəxslər  aşkar  olunub,  cinayət  məsuliyyətinə 

cəlb edilmə li id ilə r. 

1918  il  sentyabrın  15-də  Azərbaycan  və  türk  hərbi 

qüvvələrindən  ibarət  Qafqaz  İslam  Ordusu  Bakını  azad  etdi. 

Sentyabrın  17-də  isə  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Hö ku məti 

Bakıya köçdü. Bakı müstəqil A zərbaycanın paytaxtı elan  olundu. 

Bununla  da  bütün  Şimali  A zərbaycan  ərazisi  Fətəli  xan  

Xoyskinin  başçılıq   etdiyi  Azərbaycan  Xalq   Cü mhuriyyəti 

Höku mətin in hakimiyyəti altına keçd i. 

Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku məti  Bakıya  köçdükdən sonra, 1918  il oktyabrın  6-da  Fətəli  xan  Xoyskinin  

təşkil etdiyi ikinci Hö ku mətdə dəyişikliklər edildi və vəzifə lər aşağıdakı qaydada yenidən bölüşdürüldü. Fətəli xan Xoyski 

Nazirlə r Şurasının sədri; Behbud xan Cavanşir da xili  işlər na ziri və zifəsi  ilə yanaşı ticarət və sənaye naziri və zifəsini də  

icra  edir;  Əlimərdan bəy Topçubaşov - xarici işlər naziri; Mə mməd Həsən Hacınski - maliyyə na ziri;  Nə sib bəy Yusifbəyli 

-  xalq   maarifi naziri; X udadat bəy Məlik-Aslanov - yolla r na ziri; Xosrov Paşa bəy  Sultanov  - ə kinçilik və dövlət ə mlakı 

naziri;  Ağa  Aşurov  -  poçt  və  teleqraf  na ziri;  Xəlil  bəy  Xasməmmədov  -ədliyyə  naziri;  Xudadat  bəy  Rəfibəyli  -  xalq  

səhiyyəsi naziri; M usa bəy Rəfiyev - h imayədarlıq və din i etiqad na ziri; İsmayılxan Ziyadxanov hərbi işlər ü zrə müvəkkil;  

Əbdüləli bəy Əmircanov - dövlət müfəttişi. 

Bakıya  köçdükdən  sonra  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku məti  istər  ictimai-siyasi,  istərsə  də  təsərüfat  və 

mədəni  quruculuq  sahəsində  daha  mühüm  tədbirlər  həyata  keçirməyə  başladı.  Müəssislər  Məclisinin  çağırılması  işinin  

təşkili üçün Na zirlər Şurasının sədri, da xili 



159 

 

işlər  və  xalq  maarifi  nazirlərindən  ibarət  ko missiya  yaradıldı.  1918  il  noyabrın  9-da  Azərbaycan  Höku məti  Fətəli  xan  



Xoyskinin təqdimatı ilə ö lkən in üçrəngli bayrağını təsdiq etdi. 

1918 il iyunun 17-də Gəncədə öz fəa liyyətini dayandırmış Azərbaycan Milli Şurası hə min il noyabrın 16-da Bakıda  

yenidən  fəaliyyətə  başladı.  İlk  ic lasda  çıxış  edən  Fətəli  xan  Xoyski  M illi  Şura  ü zvlərinə  mü raciət  edərə k  bildirdi  ki, 

Höku mətin  Müəssislər  Məclisini  çağırmaq  işinin  təşkilinə  vaxtı  çatmadığ ı  üçün  Milli  Şuradan  bu  işin  icrasını  öz  üzərinə 

götürməsini  xah iş edir.  Bu təkliflə razılaşan Milli Şura ö zünün noyabrın 19-da Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadənin sədrliy i ilə 

keçən  iclasında  120  nəfərdən  ibarət  Parlament  yaratmaq   haqqında  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku məti  tərəfindən 

təqdim  olun muş  qanun  layihəsini  qəbul  etdi.  M illi  Şuran ın  s ədri  tərəfindən  imza lanmış  " Bütün  Azərbaycan  əhalisinə!" 

müraciəti noyabrın 29-da dərc ed ild i.  Həmin qanuna əsasən 1918  il dekabrın 7-də Hacı Zeynalabdin Tağıyevin  Niko layev 

küçəsindəki  (indiki  İstiqlaliyyət  küçəsi)  qız  mə ktəbinin  (indiki  Əlya zma lar  İnstitutu)  binasında  Azərbaycan  Xalq 

Cü mhuriyyəti  Parlamentinin  ilk  iclası  keçirildi.  İclas  Milli  Şuranın   sədri  Məhəmməd   Əmin   Rəsulzadənin  giriş  nitqi  ilə 

açıld ı.  Parlamentin  rəhbər  orqanları  seçildikdən  sonra  Hökumətin  fəaliyyəti  barədə  məru zə  üçün  söz  Azərbaycan  Xalq 

Cü mhuriyyəti  Höku mətinin  sədri  Fətəli  xan  Xoyskiyə  verildi.  O,  ö z  Hö ku mətin in  ço x  mürəkkəb  tarixi  şəraitdə  gördüyü 

işlər barədə geniş hesabat verdi. Fətəli  xan  Xoyski  məru zəsinin sonunda dedi. "Qüvvəmiz qədər vəzifəmizi ifa etdik. Hələ 

çox şey edə bilməmişik, amma bunu cürətlə deyə bilərəm ki, Hökumətin nöqsanları ilə bərabər, yol göstərən işıqlı ulduzu 

bu  şüar  olmuşd ur:  Millətin  Hüququ,İstiqlalı,  Hürriyyəti!  Fəaliyyətimizdə  xətalar  işlətmişiksə  də,  həmişə  fikrimiz  bu 

olmuşdur. Hökumət çalışmışdır ki, öz nüfuzunu millətin gözündə itirməsin'''. 

Fətəli xan Xoyski ö z Höku mət inin istefasını qəbul et məyi yeni yaran mış Parla mentdən xah iş etdi. Parla ment ikinc i 

Höku mətin  istefasını qəbul etdi.  Yeni  üçüncü Höku mət  kabinəsinin təşkili və ona rəhbərlik yenə də Fətəli  xan Xoyskiyə 

tapşırıldı. Parlamentin sədr müavin i Həsən bəy Ağayevlə Fətəli xan Xoyskinin arasında gedən yazış malardan da görünür ki, 

Fətəli  xan  Xoyski yeni  Höku mət in təşkilindən imt ina et miş, yalnız  Həsən bəy Ağayevin təkidli  xahişindən sonra o, bu iş ə 

razılıq vermişdir. 

Dekabrın 26-da Fətəli xan Xoyski iiçüncii hökumət kabinəsinin proqramı və tərkibi barədə Parlamentdə çıxış etdi. 

Müzakirələrdən sonra Parlament Fətəli  xan Xoyski  Höku mətinə etimad göstərdi.  Höku mətdə Fətəli  xan  Xoyski  Baş nazir 

portfeli ilə  yanaşı xarici işlər na ziri və zifəsini də  tutdu. Üçüncü Höku mət kab inəsində Xəlil bəy Xasməmmədov - da xili işlər 

naziri;  İ.Protasov maliyyə naziriXudadat bəy Məlik-Aslanov - yollar naziri; Nəsib bəy  Yusifbəyli - maarif və din i et iqad 

naziri; Aslan bəy Səfikürdski - poçt-teleqraf və ə mək naziri; Sə məd bəy Mehmandarov - hərbi na zir; Rüstəm xan Xoyski — 

himayədarlıq  naziri;  Y.Gindes  -  xa lq  səhiyyəsi  naziri;  Mirzə   Əsədullayev  -  t icarət  və  sənaye  naziri;  Məmməd  Hə sən 



Hacınski  -dövlət  nəzarəti  naziri;  K.Lizqar  -  ərzaq  naziri;  Xosrov  Paşa  bəy  Sultanov  -  əkinçilik  və  dövlət  əmlakı  naziri; 

Teymur bəy Makinski ədliyyə naziri və zifə lərini tutdular. 

Fətəli  xan Xoyskin in təşkil etdiyi  Höku mət  kabinəsi ilə əlaqədar ola raq general To mson bəyan etdi ki, "Fətəli  xan  

Xoyski başda olmaq la yeni koalisiyalı Höku mətin təşkili ilə əlaqədar elan edirəm ki, müttəfiqlərin ko mandanlığı bu  

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 


160 

 

Höku məti  A zərbaycan  ərazisində  yeganə  legitim  yerli  hakimiyyət  orqanı  kimi  tanıy ır  və  onu  tamamilə  müdafiə  ed ir". 



Məmməd  Həsən Hacınskin in A zərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində Pa ris sülh konfransına get məsi ilə ə laqədar 1919 

il yanvarın ikinci yarısından dövlət nəzarəti naziri vəzifəsini Əlağa Həsənov icra etmişdir. 

Ölkədə möhtəkirliyin və qiy mətlərin  artdığ ı, əhalin in bir qismin in sürətlə varlandığı, digər q isminin isə var-yo xdan  

çıxd ığı b ir şəraitdə Parlamentdə  mü xalifətdə olan "İttihad", "Əhrar", "Sosial-demokrat" fraksiyalarının üzvləri  Höku məti bu 

işdə  fəaliyyətsizlikdə  təqsirləndirməyə  başladı.  1919  ilin  yanvar-fevral  aylarında  keçirilən  Parlament  iclaslarında  onlar 

tərəfindən Fətəli xan  Xoyski Höku məti kəskin  surətdə tənqid edilirdi. Fevra lın  5-də onlara  geniş və ço x əhatəli cavab verən  

Fətəli  xan  Xoyski  deyirdi:  "Siz  bunu  bilməlisiniz  ki,  Azərbaycanın  istiqlalı  hər  dəqiqə  təhlükədədir.  Biliniz,  indi  elə  

vaxtdır  ki,  nəinki  bez  və  çit,  hətta  elə  əhval  çıxa  bilər  ki,  Azərbaycan  belə  qalmaz,  istiqlalımız  gedər.  Belə  mühüm 

zamanda Hökumət işlərini Tağıyev fabrikasının bezi ilə ölçmək olmaz”. 

Haqsız tənqidlərlə barışmayan Fətəli  xan Xoyski öz Höku mətinin istefası barədə Parlamentə məktub göndərir. Parla-

mentin fevralın 25-də keçirilmiş iclasında Xoyski Hökumətinin istefası qəbul olunur və yeni Hökumət təşkilinə qədər onlardan 

öz fəaliyyətlərini davam etdirmək xah iş olunur. 

Yeni  -  dördüncü  hökumət   kabinəsinin  təşkili  Nəsib   bəy  Yusifbəyliyə  tapşırıldı.  1919  il  aprelin  14-də  o,  yeni 

yaratdığı kabinənin üzvlərini  Parlamentə təqdim etdi. Nəsib bəy Yusifbəyli təşkil etdiyi  Höku mətdə Nazirlər Şurasının sədri 

və  da xili  işlə r  na ziri  vəzifə lərini  tutdu.  Digər  vəzifələ r  aşağıdakı  kimi  bölündü:  Əlağa  Həsənov  -  ma liyyə  naziri;   Ağa 

Əminov ticarət və sənaye naziri; Məmməd  Yusif Cəfərov -  xarici işlər naziri; Xudadat bəy Məlik-Aslanov -yollar naziri; 

Camo  bəy  Hacınski  -  poçt  və  teleqraf  na ziri;  Sə məd  bəy  Mehma ndarov  -  hərbi  nazir;  Viktor  Klenevski  -himayədarlıq  

naziri;  A.  Dastakov səhiyyə naziri;  Rəşid xan Qaplanov maarif və  dini et iqad naziri;  Aslan bəy Qardaşov - əkinçilik və  

dövlət əmlakı naziri;Nəriman bəy  Nərimanbəyli - dövlət nəzarəti naziri; Aslan bəy Səfikürdski  ədliyyə və əmək naziri; 

X.Amaspür portfelsiz nazir. Sonradan Məmməd Həsən Hacınski daxili işlər naziri olmuşdur. 

Parla mentin  14 apre l tarixli  ic lasında çıxış edən  Nəsib bəy  Yusifbəyli e lan etdi ki,  xaric i siyas ət sahəsində onun 

kabinetinin   başlıca  məqsədi  Azərbaycanın  istiqlaliyyətinin  böyük  dövlətlər  tərəfindən  tanın ması  və  dövlətin   ərazi  bü-

tövlüyünü qoruyub saxlamaq uğrunda mübarizə, daxili siyasət sahəsində isə hər bir mədəni və demokratik ö lkə üçün zəruri 

olan söz,  mətbuat, yığıncaq və başqa azadlıqların təminatı,  fəhlələrin əməklə, kəndlilərin torpaqla təminatı o lacaqdır. Milli 

məsələdən bəhs edən Nəsib bəy Yusifbəyli qeyd etdi ki,  Höku mət bütün qüvvəsini Azərbaycanın onun ərazisində yaşayan 

bütün millətlərin sevimli vətəni o lmasına sərf edəcəkdir. 

Nəsib  bəy  Yusifbəylin in  başçılıq  etdiyi  Höku mət  ö z  fəaliyyəti  dövründə  xaricdən  Denikin   ordusu,  daxildən  isə 

bolşeviklərin  Azərbaycana  qarşı  törətdikləri  təhlükələrlə  üzləş mişdi.  Belə  ki,  1919  il  mayın  6-da  bolşeviklərin  g izli 

təşkilatın ın  təşəbbüsü  ilə   Ba kı  Fəhlə   Konfransı  tərə findən  hazırlanan  tətil  şəhəri  bürü müşdü.  Parla mentin   hə min   gün 

keçirilmiş iclasında Höku mət adından çıxış edən Nəsib bəy  Yusifbəyli demişdi: "Güman edirəm, bu tətilin iqtisadi deyil, 

siyasi olduğunu, bilməyən yoxdur. Bu tətilin siyasi olduğunu tətil edənlər və tətil etdirmək istəyən adamların 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 


161 

 

özləri də inkar etmirlər. Onlar məclislərində açıq deyirlər ki, biz gərək bütün Rusiyada, o cümlədən də Azərbaycanda Şura 



Hökuməti təşkil edək". 

1919 ilin mayında Şimali Qafqazı və Dağıstanı ələ keçirən Denikin ordusu Cənubi Qafqazı, xüsusilə Azərbaycan və 

Gü rcüstanı  işğal  təhlükəsi  altında  qoymuşdu.  Yaran mış  təhlükəli  vəziyyət  Azərbaycan  Parlamentinin  və  Hö ku mətinin  

iclaslarında dəfələrlə mü zakirə olun muşdu. 

Denikin təhlükəsi  ilə bağlı  Parla ment tərəfindən qəbul edilmiş qərarda göstərilirdi ki,  mövcud Höku mət daxilindən 

bir  heyət  seçilmə li  və  hə min  heyət  ölkənin  müdafiəsini  təşkil  et məlidir.  Bununla  əlaqədar  olaraq  1919  il  iyunun  9-da 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Hö ku mətinin  qərarı  ilə  5  nəfərdən  ibarət  Dövlət  Müdafiə  Ko mitəsi  yaradıld ı.  Ko mitənin  

tərkib inə Na zirlər Şurasın ın sədri, hərb i, yollar, xarici işlə r və ədliyyə nazirləri da xil ed ild ilə r. 

1919  il  iyunun  11  -də  Dövlət  Müdafiə  Ko mitəsi  fövqəladə  vəziyyət  haqqında  qərar  qəbul  etdi.  Ölkədə  Den ikin  

təhlükəsinə  qarşı  səfərbərlik  elan  olundu.  Hə min  il  iyunun  27-də  Den ikin  ordusunun  hücumundan  müdafiə  məqsədilə  

Azərbaycan - Gü rcüstan hərbi-müdafiə sazişi imzalandı. 

1920


 

il  dekabrın  22-də  özünün  ikinci,  Cü mhuriyyətin  isə  sayca  beşinci  hökumət  kabinəsini  təşkil  edən  Nəsib 

bəyYusifbəyli hə min Höku mətə 1920 il mart ın a xırına qədərbaşçılıq  etdi. Nəsib  bəy Yusifbəylinin Höku mət ində Fətəli xan 

Xoyski - xa ric i  işlər na ziri; Səməd bəy Mehmandarovhərbi nazir; Məmməd Həsən  Hacınski daxili  işlər naziri;Xəlil bəy 

Xasməmmədov  -  əd liyyə  na ziri;   Rəşid  xan  Qaplanov  -  ma liyyə  naziri;  Həmid  bəy  Şaxtaxtinski  -  maarif  və  d ini  et iqad 

naziri;  Əhməd  bəy  Pepinov  -  əkinçilik  və  ə mək  na ziri;  Xudadat  bəy  Məlik-Aslanov  -  yollar  naziri  (eyni  za manda, 

müvəqqəti olaraq ticarət, sənaye və ərzaq naziri);Camo bəy Hacınski - poçt və teleqraf naziri; Musa bəy Rəfiyev səhiyyə 

və himayədarlıq na ziri; Heybətqulu bəy  Məmmədbəyov - dövlət nəza rəti naziri vəzifə lərini tutdular. 1920 il fevra lın 18-dən 



Mustafa  bəy  Vəkilov daxili  işlər naziri və Məmməd  Həsən  Hacınski  — t icarət, sənaye və ərzaq  naziri,  martın   5-dən  isə 

Nurməmməd Şahsuvarov -maarif və dini etiqad naziri və zifə lərini tut muşlar. 

Nəsib  bəy  Yusifbəyli  baş  nazir  olduğu  dövrdə  Azərbaycan  xalq ının  tarixində  ən  mühüm  hadis ə  Əlimə rdan  bəy 

Topçubaşovun başçılıq etdiy i nümayəndə heyətinin Paris sülh konfransındakı gərgin ə məyi sayəsində 1920  il yanvarın  11-

də  Azərbaycanın  müstəqilliyin in  böyük  dövlətlər  tərəfindən  de-fa kto  tanın ması  olmuşdur.  Bu  dövrdə,  hə mç inin,  Bakı 

Dövlət  Un iversiteti  açıld ı.  Mü xtəlif  ixtisaslar  ü zrə  ali  təhsil  almaq  üçün  100  nəfərə  yaxın  azərbaycanlı  gənc  Avropanın 

mü xtəlif ali  məktəblərinə göndərildi. To rpaq islahatları haqqında 29 maddədən ibarət qanun layihəsi hazırlanaraq, 1920  ilin  

fevralında ü mu mxalq  mü zakirəsinə verildi.  Savadsızlıq la  mübarizə üçün  müvəqqəti pedaqoji kurslar açıld ı, ibtidai və orta 

mə ktəblər üçün dərsliklərin hazırlan ması və nəşri işinə başlanıldı və s.  1920  ilin əvvəllərində Şima li  Qafqa z və  Dağıstanda 

Denikin  qüvvələrini  məğlub  edən  Qırmızı  ordu  Azərbaycan  sərhədlərinə  yaxınlaşaraq  Sovet  Rusiyasının  ço xdan  ələ 

keçirmək  arzusunda  olduğu  Bakın ı  təhlükə  altına  ald ı.  Dip lo matik  əlaqələr  yaratmaq  haqqında  Azərbaycan  Höku mətinin  

bütün təkliflərini cavabsız qoyan Sovet Rusiyası ölkə daxilində bolşeviklərin vasitəsilə müdaxilə üçün zəmin hazırlay ırdı. 

Azərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyəti  Hö ku mətinin   fəa liyyəti  dövründə  yol  verməyə  məcbur  olduğu  s əhvlərin  (aqra r 

məsələnin   həll  olun ma ması,  bir  sıra   sosial  proble mlərin   həllin in  ləngidilməsi  və  s.)  xalq ın  mü xtəlif  təbəqələri  a rasında 

yaratdığı narazılıqdan istifadə edən bolşeviklər vəziyyəti daha da gərginləşdirdilər. 

1920  il  martın sonunda Sovet Rusiyası tərəfindən  xarici təhlükənin  artdığı və  işğal üçün  zəmin hazırlayan daxili 

qüvvələrin fəallaşdığı şəraitdə Nəsib bəy Yusifbəyli Hö ku məti istefa verməli oldu. Yeni Höku mətin  təşkili Məmməd  Həsən 

Hacınskiyə  tapşırıldı.  Onun  Parlamentdəki  fraksiyalarla  apardığ ı  danışıq lar  müsbət  nəticə  verməd i.  Xüsusilə  "Müsavat" 

fraksiyası ilə sosialistlər fraksiyası arasında kəskin fikir ayrılığı yaran mışdı. Sosialistlər yeni Höku mətdə əsas nazirliklərin - 

hərbi,  xa ric i  və  da xili  işlə r  nazirlərinin  portfellərini  tə ləb  edirdilər.  Bir  tərəfdən  "Müsavat"  partiyası  bolşeviklə rlə  g izli 

əlaqəyə girən Məmməd  Həsən Hacinskinin yeni  Höku mət  kabinəsi yaratmaq üçün sərbəst hərəkət etməsinə imkan vermir, 

digər tərəfdən isə Mə mməd Həsən Hacınski özü də yeni Hö ku mət kab inəsini yarat mağa tələsmir, gö zlə mə  mövqeyi tuturdu. 

Yaran mış əlverişli şəraitdən istifadə edən Sovet Rusiyasının 11 -ci  Qırmızı ordusu beynəlxalq hüquq normaların ı 

kobudcasına pozaraq və qabaqcadan hazırlan mış hərbi  müdaxilə p lanına uyğun olaraq (bax Bakı əməliyyatı) 1920 il aprelin  

27-də A zərbaycanın sərhədlərin i keçərə k, Ba kıya  doğru hərəkət etdi. Apre lin  27-də gündüz saat 12-də A K(b)P M K, Rusiya 

K(b)P  Qafqa z  Diyar  Ko mitəsinin  Bakı  bürosu  və  Mərkəzi  Fəhlə   Konfransı  adından  Azərbaycan  Hö ku mətinə  və  

Parla mentinə hakimiyyətin bolşeviklərə  təhvil verilməsi barədə  Hə mid  Sultanov tərəfindən ult imatu m təqdim o lundu. Elə  

həmin  günün  axşamı  yaran mış  ş əraiti  və  bolşeviklə rin  ult imatu munu  mü zakirə  edən  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti 

Parlamentinin son iclası dinc əhali arasında qan tökülməməsi üçün hakimiyyəti bolşeviklərə təhvil vermək haqqında axşam 

saat 11-də qərar qəbul etdi. Ha kimiyyəti təslim edərkən Azə rbaycan Parla mentin in əsas tələblərindən biri keç miş Höku mət  

üzvlərinin  təqib  olun mayacağı  id i.  Lakin  bolşeviklər  hakimiyyəti  ələ  keçirdikləri  ilk  gündən  keçmiş  Höku mət  üzv lərinin  

həbsinə  və  repressiyaya  başladılar.  Sovet  qoşunlarının  hərbi  müda xiləsi  nəticəsində  Azərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyətinin  

yarandığı ilk gündən onun süqutu gününə qədər fasiləsiz fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti Höku mətinin  

fəaliyyətinə son qoyuldu (bax hə mç inin  Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parlamenti). 

 

Əd.: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Parlament. (stenoqrafık hesabat), c.1-2, B., 1998; Paşayev A., Açılmamış 

səhifələrin izi ilə, B., 2001; Aдpec-календары Aзepбaйджанской  Pecnублики нa 1920 год, Б., 1920; Aзepбaйджанская  Демократическая 

Pecnублика (1918-1920). Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998.  


Yüklə 19,75 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   80




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin