ĠuĢa təkcə ĢuĢalılar üçün yox, bütün azərbaycanlılar üçün, vətənini, millətini sevən hər bir vətəndaĢımız üçün əziz bir
Ģəhidlərinin yası elə yüksək səviyyədə qeyd olunurdu ki, bu
Yüklə 1,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ģəhidlərinin yası elə yüksək səviyyədə qeyd olunurdu ki, bu 34 mərasimi Ġranda keçirilən mərasimlərlə müqayisə etmək olmazdı. Ġmam Hüseynin xatirəsi, indi olduğu kimi, əziz tutulurdu. ġuĢa qalasının birinci mühasirəsi Ġbrahim xana sübut etdi ki, ġuĢa alınmazdır. Əgər qalanın əhalisi ərzağa qənaət etsələr, qızılbaĢlar Ģəhəri ala bilməzlər. Ətraf yerlərdən ərzaq toplayıb qalaya gətirmək üçün xeyli iĢ görüldü. Ərzaq bol olardısa, ġuĢa uzun müddət mühasirədə qala bilərdi. Ağa Məhəmməd Ģah Qacarın ġuĢaya hücumunu mümkün qədər ləngitmək üçün tədbirlər görülürdü» [6, 165-166]. Əsgəran qalası süqut etdikdən sonra Şuşa qalasına gedən yollardan biri qızılbaşların əlinə keçdi. Ağa Məhəmməd şah Qacara qarşı aparılan mübarizə tarixində Şuşa qalasının ikinci dəfə mühasirəsi, şuşalıların qəhrəmanlıq tarixində ən yadda qalan hadisə idi. Qala müdafiəçilərinin hamısı Azərbaycanlı türklərindən ibarət idi. Əsgəran qalası uğrunda aparılan mübarizədə qızılbaşlar xeyli canlı qüvvə itirdilər. Şuşa qalası dörd gün idi ki, Ağa Məhəmməd şahın qoşunları tərəfindən mühasirəyə alınmışdı. Şəhərə çıxış və giriş yolları kəsilmişdi. Şuşalılar son damla qanları axana kimi müqəddəs saydıqları şəhəri müdafiə etməyə hazır idilər. Mühasirədə olan şəhərin bütün hərbi əməliyyatlarına İbrahim xan, M.P.Vaqif və başqa hərbiçilər rəhbərlik edirdilər. Şuşa ağır günlərini yaşayırdı. Eyni zamanda da Şuşa qalası uğrunda aparılan hərbi əməliyyatlar, Ağa Məhəmməd şah Qacarın son hərbi əməliyyatı idi. Şuşada əli silah tutanların hamısı qızılbaşlara qarşı mübarizəyə qalxmışdı. Qadınlar, qocalar və uşaqlar, qala müdafiəçilərinə hərtərəfli köməklik göstərirdilər. Ağa Məhəmməd şah Qacar mühasirədə olan Şuşanı qəti hücumla, qısa müddətdə ələ keçirmək istəyirdi. Qacar şahına qarşı mübarizənin çətinliklərindən biri də Qarabağ xanlığında üç il davam edən (1794-1797-ci illər) quraqlıq kənd təsərrüfatına ağır təsir göstərmişdir. Ərzaq qıtlığı yaranmışdı. Aclıq və xəstəlik başlanmışdır. Bütün bunlar Şuşa 35 qalasının müdafiəçilərini qorxutmur, əksinə, onlarda düşmənə qarşı kin və nifrəti artırır və mübarizə ruhunu gücləndirirdi. Ağa Məhəmməd şah Qacar Şuşanın cənub-şərq tərəfində yerləşən QIZIL QAYA ilə ÇAXMAQ meĢəsi arasında yerləĢən, çox da böyük olmayan ərazidən Şuşanın qala divarlarını fasiləsiz olaraq top atəşinə tutmağı əmr etdi. Məqsəd divarları dağıtmaq və oradan şəhərə daxil olmaq idi. Ağa Məhəmməd şah Qacarın göstərişi ilə topçular qala divarlarının bir nöqtəsini top atəşinə tutdular, hasar yuxarıdan aşağıya doğru dağıdıldı. Topçular yalnız qalanın aşağı hissəsində, Qırx pilləkən adlanan ərazinin qarşısına baxan ərazidə tikilən hasarı vura bilirdilər. Bu işə hərbi təcrübəyə yaxşı bələd olan hərbçilər cəlb olunmuşdular. Həmin topçular arasında Həmid Ultein adlı bir nəfər hərbçi xüsusilə fərqlənirdi. Həmid Ultein əvvəllər Bağdad hakiminə xidmət edirdi. Ağa Məhəmməd şah Qacar Təbrizə gələrkən Təbriz hakimi Həmidi tərifləyib, onun peşəkar topçu olduğunu Qacar şahına bildirmişdir. Həmid özünün ixtiyarında olan dörd ağır topla ġuĢa qalasının hasarlarını atəĢə tutdu. Toplardan atılan mərmilər qala hasarlarına təsir etmirdi. Ona görə də Həmidin göstərişi ilə iki top mərmisini möhkəm dəmir millərlə dəmirçilər və çilingərlər bir-birinə möhkəm bağlayaraq topların lülələrinə qoydular. Bununla da toplar atəş açarkən, onların lülələrindən iki mərmi çaxmağa başladı. Beləliklə də toplardan atılan mərmilərin təsir dairəsi iki dəfə artdı. Atəş nəticəsində qala divarları yuxarı hissədən uçub töküldü. Həmid bu üsulu Osmanlı topçularından öyrənmişdi. Qalanın müdafiəçiləri gecə vaxtı divarları təmir edib, əvvəlki formasına salırdılar. İbrahim xan bilirdi ki, topların açdığı atəş nəticəsində dağılan divarlardan qızılbaş qoşunu şəhərə girə biləcəklər. O, qərara gəldi ki, topları və topçuları məhv etmək lazımdır. İbrahim xanın bu fikri Qacar şahına məlum idi. Ağa Məhəmməd şah Qacar çox yaxşı bilirdi ki, Ġbrahim xan qorxmaz və eyni zamanda da bacarıqlı bir hərbiçidir. İbrahim xan Şuşanın müdafiəçilərinə lazımi tapşırıqlar 36 verdikdən sonra, düşmən toplarını məhv etmək üçün şəhərdən çıxdı. O, özü ilə birlikdə bir neçə igidlərlə bərabər, topların atəş açdıqları yerə çatdı və topları zərərsizləşdirə bildi. İbrahim xanın göstərişi ilə barıt doldurulmuş çələngləri topların altında partlatmaqla, onların lülələrini topun gövdəsindən ayıra bildilər. Ġbrahim xan və onun döyüĢçüləri Ağa Məhəmməd Ģah Qacarın toplarını sıradan çıxarıb, qalaya qayıdarkən, qalaya gedən bütün yolların düĢmən qoĢunları tərəfindən tutulduğunu gördülər. Ona görə də onlar şimala doğru getmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə də, Ağa Məhəmməd şah Qacarın topları sıradan çıxarıldısa da, əvəzində uğrunda fədakarlıqla mübarizə aparılan Şuşa qalası əldən getdi. İbrahim xanın Topxanaya hücumu qəhrəmanlıq nümunəsi idi. Ağa Məhəmməd şaha məlumat verdilər ki, İbrahim xan Şuşadan çıxıb. Onun tutulması haqqında düşünməyən Qacar şahı, Şuşanı ələ keçirməyə üstünlük verdi. İbrahim xan göstərdiyi cəhdlərə baxmayaraq, yolunda ölümünə razı olan doğma və müqəddəs Qala-şəhər olan ġuĢaya qayıda bilmədi. Bu müvəqqəti ayrılıq idi… İbrahim xanın Şuşaya qayıda bilməməsi, qala müdafiə- çilərinə mənəvi cəhətdən ağır təsir göstərdi. İbrahim xan yaxın adamları ilə birlikdə Dağıstana, qohumu Ümmə xanın yanına getdi. Bu hadisədən sonra Ağa Məhəmməd şah Qacar qala müdafiəçilərinə xəbər göndərdi ki, əgər müdafiədən əl çəksələr, təslim olsalar cəzadan qurtaracaqlar. Can, mal və namus amanda olacaqdır. Əksinə, müqavimət göstərilsə, şəhər silah gücünə tutulsa, Kirman və Tiflis faciələri onları da gözləyir. Şuşalılar yaxşı bilirdilər ki, Ağa Məhəmməd şahın vədinə inanmaq olmaz. O, olduqca qəzəbli və rəhimsizdir. Buna görə də qala müdafiəçiləri müşavirə keçirmək qərarına gəldilər. Şuşanın ali ruhani təbəqəsi Şuşanın təslim olmasının tərəfdarları idilər. Bir qrup isə, sona kimi müqavimət göstərmək təklifini irəli sürürdülər. Müşavirə Şuşa ruhanilərinin başçısı Hacı Babəkin 37 evində keçirildi. Müşavirəyə şəhərin digər sosial təbəqələrinin nümayəndələri də dəvət olunmuşdular. Müşavirədə bir məsələ: - «ġəhər təslim edilsin, ya yox?» İbrahim xanın sərdarlarından biri olan Ġbrahim ġamaxi müşavirədə çıxış edib dedi: Ümüdsüzlüyə qapılmaq lazım deyil. Biz Ağa Məhəmməd Ģah Qacarın topxanasını dağıtdıq, qoĢunundan xeyli əsgər və baĢçı məhv etdik. Hökmdarımız Ġbrahim xan azadlıqdadır. Biz təslim olsaq ona nə cavab verə bilərik, onun üzünə baxa bilərikmi? Qacar Ģahının sözünə inanmaq olmaz. MüĢavirədə iĢtirak edənlərə Ġsmayıl ġamaxinin sözləri təsir göstərdi. Onlar Kirman və Tiflis faciələrindən xəbərdar idilər. Ġsmayıl ġamaxi daha sonra bildirdi ki, Ağa Məhəmməd Ģah Qacara silahlı müqavimət göstərən, ona böyük zərbələr vuran ĢuĢalıları heç cür bağıĢlamaz… Hacı Babək bir qədər mübahisədən sonra bildirdi ki, mən Ağa Məhəmməd şahla görüşüb onu razı sala bilərəm ki, şəhər əhalisinə toxunmasın. Nəhayət Hacı Babək Ağa Məhəmməd şah Qacarla görüşüb onu razı sala bildi ki, şəhər əhalisinə toxunmasın. Hacı Babək evə qayıdandan sonra, müşavirə iştirakçılarına bildirdi ki, Ağa Məhəmməd Ģah Qacar ĢuĢalılardan iki yüz min əĢrəfi istəyir. Qurani-Kərimə də and içdi ki, Ģəhər əhalisinə toxunmayacaq. Lakin o, öz andına əməl etmədi… Ağır cəzasını da aldı. Ağa Məhəmməd şah Qacar Şuşaya varid olub, İbrahim xanın böyük oğlu Məhəmmədhəsən ağanın imarətində yerləĢdi. Vəd olunmuş bacı aldıqdan sonra, göstəriş verdi ki, İbrahim xanın bütün əmlakının siyahısını ona gətirsinlər. Qarabağ xanının bütün varı, mülkü zəbt edildi. İbrahim xanın Qarabağ xanlığının ərazisində olan bütün mülkü Ağa Məhəmməd şah Qacara çatdı… Qarabağın və Qarabağ xanlığının tarixinə həsr edilən etibarlı mənbə olan «Qarabağnamlər»də İbrahim xanın Şuşadan çıxması müxtəlif mənalarda şərh olunur. Mirzə Adıgözəl bəy yazırdı: “QızılbaĢ qoĢunu Ağa Məhəmməd Ģah Qacarla 38 bərabər Araz kənarına gəldi. Buna görə, ġuĢa qalasında dayanıb, əldə olan qüvvə ilə, qaniçən bir düĢmənlə vuruĢmaq mümkün deyildi. Uca mərtəbəli xan, əhl-əyal, övlad və nəvələrini, canlarından keçən bəylərin əhl- əyanlarını götürüb Car və Talaya hərəkət etdi. Ġbrahim xanın kürəkəni Nəsir xan, ġahsevən Əta xan, kürəkəni Səlim xan və Qarabağın sair məĢhur bəyləri də Ġbrahim xanla birlikdə səfər etdilər [3, 57]. Mirzə Camal bəy Cavanşir Qarabaği də Ağa Məhəmməd şah Qacarın Şuşaya ikinci hücumunu və İbrahim xanın Şuşadan çıxmasını yuxarıda göstərildiyi kimi qeyd edir. Əhməd bəy CavanĢir qeyd edir ki: - “Ağa Məhəmməd Ģah Qacar, bu bakirə qalaya (Ģərqdə bütün alınmaz qalalar belə adlandırılırdı) – ġuĢaya döyüĢsüz daxil oldu. Qəzəbli Ģaha elə gəlirdi ki, bunlar hamısı yuxudur. Lakin o, özünə gəldikdən sonra Ģadlığının həddi yox idi [1, 167]. Təəssüflə deməliyik ki, Qarabağın və Qarabağ xanlığının tarixinə həsr edilən salnamələrin müəllifləri də İbrahim xanın, Qacar şahla döyüşə girmədən, Şuşanı tərk edərək Car və Balakənə getdiyini qeyd edirlər. Bu düzgün deyil. Ağa Məhəmməd şah Qacarın Qarabağa hər iki hücumu Azərbaycan tarixində, özünəməxsus yer tutur. İbrahim xan başda olmaqla bütün qarabağlılar bu hücumlar zamanı əsl qəhrəmanlıqlar göstərmiş və düşmənə ağır zərbələr vurmuşlar. Qacar şahına qarşı aparılan mübarizədə 1797-ci il ġuĢanın müdafiəsi də unudulmazdır. İbrahim xan başda olmaqla qızılbaşların toplarının sıradan çıxarılması və onlardan minlərlə əsgər və hərbiçinin öldürülməsi və yaralanması bir daha parlaq sürətdə göstərir ki, Şuşa heç də döyüşsüz Ağa Məhəmməd şah Qacarın əlinə keçməmişdir. Bunu tarixi qaynaqlar və mənbələr də sübut edir. Ağa Məhəmməd şah Qacarın toplarının məhv edildiyi ərazi ĢuĢalılar tərəfindən Topxana adlandırılır. Borodino ruslara nə qədər əziz və Ģərəflidirsə, 39 ġuĢanın Topxanası da bütün Azərbaycan xalqı və ĢuĢalılar üçün bir o qədər əziz və Ģərəflidir. Bu ġuĢanın unudulmaz tarixidir. ġuĢanın qəhrəmanlıq salnaməsidir. Şuşa qalasının qapıları, Topxana hadisəsindən iki gün sonra Ağa Məhəmməd şah Qacarın üzünə açıldı. Amma o, verdiyi sözə, Qurani-Kərimə and içib öhdəsinə götürdüyü vədlərə əməl etmədi. Müqəddəs kitab onu bağışlamadı. O, tezliklə öz adamları tərəfindən qətlə yetirildi. Vahiməyə düşən İran ordusu tələsik Şuşanı tərk etdi. Şuşada hökmranlıq etmək xəyalında olan Ağa Məhəmməd şah Qacar burada həyatını itirdi. Ağa Məhəmməd şah Qacarın Şuşada qətlə yetirilməsi xəbəri İbrahim xana çatdı. Əhali onu gözləyirdi. Ağa Məhəmməd şah Qacar öldürüldükdən sonra, İbrahim xanın Şuşada olmamasından istifadə edən, xanın qardaşı oğlu, igidliyi ilə şöhrət qazanan Məhəmməd bəy CavanĢir hakimiyyəti ələ keçirdi. «… Ġbrahim xan Dağıstan qoĢunu və sərkərdələri, habelə ġahsevən və Qarabağ camaatı ilə birlikdə Balakən- dən Qarabağa tərəf hərəkət etdi. Ġlk növbədə Məhəmməd bəy CavanĢiri (Batman qılıncı) zərərsizləĢdirmək lazım idi. Bu məqsədlə oğlu Mehdiqulu ağanı Qarabağ bəylərinin bir neçə övladı ilə oraya göndərdi [4, 128]. Mənbələrdə deyildiyi kimi Məhəmməd bəy Mehdiqulu ağanın və onun silahdaşlarının Qarabağa gəlişindən sonra, səmimiyyətdən və xanın itaətindən çıxmayacağını bildirdisə də, ürəyində hakimiyyət həvəsi var idi. İbrahim xanın böyük oğlu Məhəmmədhəsən ağanın Qarabağa gəlişi Məhəmməd bəyin bütün iddialarına son qoydu. Nəhayət, Ġbrahim xan qoĢun əhli, yaxın adamları – Nəsir xan və Əta xan ġahsevənlə Qarabağa – ġuĢaya gəldi [4, 129]. Qarabağa gələn xan keçmiĢdə olduğu kimi, yenə hökumət taxtında oturdu [3, 59]. 40 ġUġANIN ƏHALĠSĠ Bünövrəsi Sarıcalı Pənah xan tərəfindən qoyulan, siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni sahələrdə sürətlə inkişaf edən Şuşa – Pənahabad Qarabağ xanlığının mərkəz şəhərinə çevrilirdi. Bu inkişaf 1753-cü ildə baĢa çatdı. Pənah xan ġuĢanın qədim Azərbaycan memarlıq abidələri ənənələri əsasında tikmək üçün adamlar göndərib Təbriz, Ərdəbil və baĢqa Ģəhərlərdən ustalar gətirmiĢdir. Sonralar həmin ustaların özləri də ailələri ilə birlikdə ġuĢanın sakini oldular [9, s. 316]. Pənah xan Pənahabad tikildikdən sonra burada zərbxana açdırıb pul kəsdirdi. Pənahabadın əhalisi azərbaycanlı türklərindən ibarət idi. Pənahabad qalası 1750-ci ilin sonlarında tikilib başa çatdıqdan sonra Pənah xan ġahbulağı qalasının sakinləri olan bütün rəiyyətləri – əyanların mülazimlərin, ellərin və birpara kəndlərin kəndxudalarının ailələrini köçürüb bu qalanın içində yerləĢdirdi. O vaxta qədər burada yaĢayıĢ evləri yox idi [4, 116]. Pənahabada köçürülüb yerləşdirilən ailələrin xeyli hissəsi, ilk qala mərkəz olan (1748-ci il) Bayat qalasının sakinləri idilər. Deməli yuxarıda göstərildiyi kimi Pənahabada köçüb gələnlər Bayat, ġahbulaq və Qarabağın digər ərazilərindən gələnlər idilər. Pənahabad Azərbaycanın – türk Ģəhəri idi. Qalada Azərbaycan türklərindən baĢqa, heç bir millətin nümayəndəsi olmamıĢdır. Şuşada salınan məhəllə adları – Təbrizli, Culfalar, Hacı Yusifli, Merdinli, Saatlı, Köçərli, Xoca-Mərcanlı, Çuxur məhəllə, Qurdlar, Çölqala, Qazançalı adları bunu bir daha sübut edir. Tarixi faktlar sübut edir ki, rus işğalına kimi Şuşa qalasının sosial tərkibi dəyişilməz qalmışdır. 1805-ci il 14 may Kürəkçay traktatına qədər, Ağa Məhəmməd şah Qacarın qoşunlarından başqa Şuşa qalasına heç bir xarici ölkənin qoşununun ayağı dəyməmişdir. Qarabağın dağlıq ərazisində isə xristian albanların əcdadları yaşayırdılar. 41 Pənahabad qalası siyasi iqtisadi və mədəni cəhətdən inkişaf etdikcə onun əhalisi artırdı. XVIII əsrin son rübündə və XIX əsrin əvvəllərində ġuĢa Ģəhərində iki minə qədər ailə yaĢayırdı [16, 50]. Nəzərə alsaq ki, 2000 ailənin hər birinin beĢ nəfər üzvü olardısa, onda qala əhalisinin 10 min nəfər olduğunu qəbul edə bilərik. XIX əsrin əvvəllərinə aid olan məlumatların təhlili göstərir ki, xristianlığı qəbul edən albanların sayı Qarabağda olduqca az idi. Bunu 1823-cü ildə tərtib edilən (əlbəttə dəqiq olmayan) «Qarabağ əyalətinin təsviri»ndə aydın görmək olar. Həmin mənbədə qeyd edilir ki, 1823-cü ildə Qarabağ xanlığında yaĢayan 20035 ailədən 15729-u azərbaycanlı, 4306-sı isə mənbədə səhv olaraq xristian albanları əvəzinə «erməni» kimi göstərilmiĢdir. Bu onunla əlaqədar idi ki, Rusiya imperiyası həmin dövrdə, vətəni, torpağı olmayan, torpaqlarımıza kənardan gətirilib yerləşdirilən və bu günə kimi mənşəyi dəqiqləş- dirilməyən ermənilərdən ibarət, özünə siyasi dayaq yaratmaq niyyətinin nəticəsi idi. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, 1804-1813-cü illər Rusiya-Ġran müharibələri dövründə Qarabağ xanlığının, o cümlədən də xanlığın Ģöhrəti olan ġuĢa qalasının əhalisinin sayı xeyli azalmıĢdı. Cənubi Qafqaz uğrunda aparılan bu mübarizədə Qarabağın azərbaycanlı əhalisinin bir hissəsi öldürülmüş, bir hissəsi isə ailəsini və canını qoruyub saxlamaq üçün qonşu ölkələrə mühacirət etmişlər. 1805-ci ildən keçən 7 il ərzində Qarabağ xanlığından 4845 azərbaycanlı ailəsi öz yaĢayıĢ yerini tərk edib, Ġrana getməyə məcbur olmuĢlar» [17, 579]. Sonuncu Qarabağ xanı Mehdiqulu xan da Rusiyanın işğalçılıq siyasətinə və amansız təqiblərə dözməyərək 1822-ci ildə İrana qaçarkən özü ilə bərabər xeyli sayda Qarabağ sakini olan azərbaycanlını da ora aparmışdır. Əlbəttə onların içərisində Şuşa əhalisinin də xeyli hissəsi var idi. Mənbələrdə göstərilir ki, 1823-cü ildə ġuĢa qalasında 42 1532 ailə yaĢayırdı. Onlardan min nəfərdən çoxu Azərbaycan ailəsi idi. Qalan az hissəsi erməniləĢmiĢ albanlardan və digər millətlərin nümayəndələri idilər. Sonuncular Rusiya ilə Ġran arasında 1813-cü il 12 oktyabrında imzalanmıĢ Gülüstan sülh müqaviləsindən sonra Rusiya imperiyası tərəfindən kənardan gətirilən ailələr idi. XVIII əsrin sonuna və XIX əsrin əvvəllərinə aid olan qaynaqlarda və mənbələrdə göstərilir ki, bu dövrlərdə Qarabağ xanlığında və onun mərkəzi Ģəhəri olan ġuĢa qalasında əhalinin 90-95 faizini Azərbaycan türkləri təĢkil edirdi. 1828-ci il Türkmənçay və 1829-cu il Ədirnə sülh müqavilələrindən sonra Rusiya imperiyası cənubi Qafqazda Ġranının və Osmanlı Türkiyəsinin mövqelərinə siyasi və iqtisadi cəhətdən ağır zərbə vurdu. İrandan və Osmanlı Türkiyəsindən 1828-1830-cu illərdə Cənubi Qafqaza erməni ünsürlərinin kütləvi sürətdə köçürülüb gətirilməsi baĢlandı. O dövrə aid olan sənədlərdə göstərilir ki, 1830-cu ildə Ġran ərazisində yaĢayan 40 min və Osmanlı ərazisindən isə 84 min erməni ailəsi Cənubi Qafqaza köçürülüb gətirilmiĢdir [19, 59]. Yuxarıda göstərilən rəqəmlərlə razılaşmaq olmaz, ona görə ki, Cənubi Qafqaza köçürülüb gətirilən erməni ailələrinin sayı iki yüz əlli mindən çox idi. Bu köçürmələrin nəticəsi olaraq XIX əsrin 80 ili ərzində Cənubi Qafqazda erməni ünsürlərinin sayı təxminən 4,5 dəfə artmıĢdı. N.N.ġavrov yazırdı: «Zaqafqaziyada yaĢayan 1 milyon 300 min nəfər erməninin 1 milyondan çoxu yerli deyildir. Onlar bu vilayətə bizim tərəfimizdən köçürülüb gətirilmiĢdir» [19, 64]. Qarabağ xanlığı Rusiya imperiyası tərəfindən ləğv edildikdən sonra burada, mərkəzi ġuĢa Ģəhəri olmaqla Müsəlman Hərbi Dairəsi yaradıldı. Bu hərbi dairə, ġəki, ġirvan, Qarabağ və Lənkəran əyalətlərini əhatə edirdi. Rusiya İmperiyası tərəfindən 1840-cı il 10 aprel tarixli 43 inzibati-ərazi islahatına əsasən, 1841-ci il yanvar ayının 1-də Kaspi vilayətinin tərkibində ġuĢa qəzası yaradıldı. ġuĢa qəzası CavanĢir, Göyçay, Cavad, Cəbrayıl, Zəngəzur qəzaları ilə həmsərhəd idi. ġuĢa qəzası 1846-cı ildən 1867-ci ilə kimi Bakı, 1867-ci ildən isə Yelizavetpol (Gəncə) quberniyalarının tərkibində olmuĢdur. ġuĢa qəzası Mığri, Kəbirli, CavanĢir, Vərəndə məntəqələrinə bölünürdü. 1867- ci ilin dekabr ayında verilən fərmana əsasən Zəngəzur və CavanĢir məntəqələri ġuĢa qəzasından ayrıldı və müstəqil qəzalara çevrildilər. ġuĢa qəzası 1929-cu ildə ləğv edilmiĢdir [20, 579]. 1828-ci il Türkmənçay sülh müqaviləsindən sonra ġuĢa Ģəhərinin əhalisi hiss ediləcək dərəcədə artmıĢdır. ġuĢanın əhalisinin sosial tərkibi haqqında dövrün sənədlərində məlumat verilir. 1830-cu ilin məlumatına görə ġuĢada 56 bəy, 64 müsəlman ruhanisi, 200 tacir və emalatxanası olan 266 sənətkar yaĢayırdı. 1897-ci ildə keçirilən ümumrusiya siyahıyaalınmasına görə ġuĢada 2272 nəfər zadəgan, 270 nəfər din xadimi, 1416 nəfər tacir, 2738 nəfər sənətkar, 97 nəfər dövlət məmuru, 334 nəfər hərbiçi qeydə alınmıĢdır [13, 70]. 2013-cü il yanvar ayının 1-nə kimi ġuĢa Ģəhərinin əhalisinin sayı təxminən 31 min nəfərə çatmıĢdır. 44 ġUġANIN ĠQTĠSADĠ HƏYATI Şuşa şəhəri Qarabağ xanlığının paytaxtı olmaqla bərabər, onun iqtisadi həyatında da aparıcı yer tuturdu. Şuşa şəhəri Qarabağ xanlığında kustar sənayesinin mərkəzi idi. Şəhərdə yüzlərlə sənətkar yaşayırdı. Şuşa şəhərində toxunan xalçalar, nəinki Yaxın və Orta Şərqdə, habelə dünya bazarlarında böyük şöhrət qazanmışdı. Şuşa xalçaları keyfiyyətinə, xarici görünüşünə görə başqalarından fərqlənirdi. Şuşa xalçaları bir qayda olaraq, azad bazar üçün, eyni zamanda da sifarişlə toxunurdu. Şuşada ipək toxuculuğu da inkişaf etmişdir. 1832-ci ildə Şuşada 324 usta və fəhləsi, 132 dəzgahı olan 42 ipək toxuculuq müəssisəsi vardı. Bu müəssisələrdə dəsmal, örpək, dama-dama Yüklə 1,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|