ĠuĢa təkcə ĢuĢalılar üçün yox, bütün azərbaycanlılar üçün, vətənini, millətini sevən hər bir vətəndaĢımız üçün əziz bir

rusların  kölgəsi  onların  baĢının  üstündən  əskik  olsun  və 
yenə də ruslar türklərə qalib gəlsinlər». 
1828-ci  il  Türkmənçay  müqaviləsinin  maddələrinin 
birində  deyilirdi  ki,  İran  ərazisində  yaşayan  xristianlar  istə-
dikləri  vaxt  Rusiya  ərazisinə  mühacirət  edə  bilərlər.  İvan 
Şopenin  başçılığı  ilə  1829-cu  ildə  təşkil  olunmuş  komis-
siyanın  sənədinə  əsasən,  1828-ci  ildə  qacarlardan  ibarət  20 
min  nəfər  Naxçıvan  və  İrəvandan  məcburi  surətdə  İran 
ərazisinə  köçürüldü.  H.Pasdermaçiyan  göstərir  ki,  rus-türk 
müharibəsi  nəticəsində  Ərzurum,  Əlişgərd,  Bayazid,  Qars  və 
Vandan  100  min  nəfər  erməni  köçüb,  rus  Ermənistanına 
(İrəvan  xanlığı  ərazisinə)  gəldilər.  Onlar  burda  ən  yaxşı 
torpaqlarda  yerləşdirildilər.  Gələn  ermənilərin  25  min  nəfəri 
Göyçə  gölü  ətrafında  sakin  oldular.  1914-cü  ildə  10  kvadrat 
kilometr sahəsi və 300 min nəfər əhalisi olan Ermənistanda 4 
ildən sonra ermənilərin sayı artdı. 
Ermənilər təkcə ġimali Azərbaycanda deyil, Cənubi 
Azərbaycanın Urmiya, Xoy, Təbriz və Salmas Ģəhərlərində 
də dəhĢətli cinayətlər törətmiĢdilər.  «Onlar Urmiyada 500 
evə od vurub yandırmıĢdılar. Erməni daşnakları bir gecədə 
Urmiyada  1500  nəfər  azərbaycanlı  öldürdülər.  1918-ci  ildə 
Osmanlı qoşunları Urmiyaya  gələnə kimi ermənilər 10 min 
nəfərdən  çox  azərbaycanlını  qətlə  yetirdilər...  1918-ci  ilin 
martında  ilin  axır  çərşənbəsində...  ermənilər  evlərə  girib, 
kiçik  qız  uşaqlarına  təcavüz  etdilər,  qadınları,  kişiləri 
öldürdülər.  Uşaqlarını  qucaqlarına  alıb-qaçan  anaların  ah-
naləsi,  qışqırığı  göyə  qalxmışdı.  Bu  dəhşətli  hadisələri, 
vəhşilikləri  insan  artıq  şərh  edə  bilmir»  (Seyid  Əhməd 
Kəsrəvi.  «Tarixe-Hicdə  sale-ye  Azərbaycan,  3-cü  çapı, 
Tehran, 1961, səh. 605-606). 
Erməni  terrorunun  tarixi  qədimdir.  Bu,  1896-cı  il 
avqustun  14-nə  təsadüf  edir.  Həmin  gün  «Daşnaksutyun» 
partiyasından 25 erməni İstanbulda Osmanlı bankının binasını 

 
 
 
144 
gözlənilmədən  ələ  keçirdilər.  Quldurlar  binanı  istehkama 
çevirib,  dinamit  və  bombalarla  müdafiə  olunaraq  şəhərdəki 
Avropa  səfirlərinə  müraciət  edib,  kömək  istədilər.  Onlar 
bildirdilər  ki,  binanı  və  onun  içərisində  olan  bütün  qiymətli 
əşyaları sənədlərlə birlikdə məhv edəcəklər... Terrorçuların bu 
hərəkəti  ermənilərin  nəinki  sosial  vəziyyətini  yaxşılaşdırdı, 
bütünlüklə onları ümidsiz vəziyyətə saldı. 
Erməni terrorçuları sentyabrın 12-də yeni terror həyata 
keçirmək  üçün  səylə  təbliğata  başladılar.  Başkaldan  şərqə 
tərəf,  Salmas  sərhədində  bir  erməni  quldur  dəstəsi  İran 
kürdləri  ilə  birləşərək  kürd  tayfasının  nümayəndəsi  Mərzək 
Şərəf  bəyin  düşərgəsinə  hücum  edib,  onu  ağır  yaraladılar  və 
150  nəfərə  qədər  kürd,  o  cümlədən,  kişilər,  qadınlar,  uşaqlar 
öldürüldü  və  yaralandı...  1898-1899-cu  illərdə  Bitlis 
vilayətində  Seronun  quldur  terrorçu  dəstəsi  qanlı  cinayətlər 
törətdi. 
Yuxarıda deyildiyi kimi «DaĢnaksutyun» partiya-
sının  yaranması  ilə  ermənilərin  bədbəxt  günləri 
baĢlandı.  V.Mayevskinin  bu  iyrənc  partiya  haqqında  bir 
neçə  fikrini  yada  salmaq  yerinə  düşərdi:  «...  Sübut  edə 
bilərəm  ki,  «Daşnaksutyun»  və  onun  kimi  təşkilatlar  istər 
Türkiyədə, 
istərsə 
də 
Qafqazda 
erməni 
xalqının 
bədbəxtliyinin  əsas  mənbələridir...  «Daşnaksutyun»un, 
«Qnçak»ın  və  başqa  təşkilatların  gələcəkdə  də  mövcud 
olması erməni əhalisinə, hətta indi konstitusiyalı Türkiyədə 
də yeni-yeni bəlalar gətirəcək. 
Ermənilərin gizli təşkilatlarının fəaliyyəti onlar üçün 
təkcə maddi tələfatı demirəm nə qədər göz yaşları, nə qədər 
məşəqqət,  nə  qədər  insan  tələfatına  başa  gəlib?  Və  əgər 
«Daşnaksutyun»  və  onun  kimi  təşkilatlar  olmasaydı, 
ermənilər  yoldan  çıxmasaydılar,  necə  firavan  yaşayardılar, 
necə  parlaq  mövqedən  istifadə  edərdilər»  (V.Mayevskinin 
qeydləri, səh. 125). 
Gürcü  yazıçısı  İ.Q.Çavçavadze  erməni  saxtakarlı-

 
 
 
145 
ğından  bəhs  edərkən  yazırdı:  «Ermənilərin  gürcü  məbəd-
lərində  və  monastırlarında  gürcü  mənşəli  izləri  məhv 
etməyə,  gürcü  yazılarını  daşlardan  qaşıyıb-təmizləməyə  və 
yox  etməyə,  daşların  özünü  tikililərdən  çıxarıb,  yerinə 
erməni  yazıları  olan  başqa  daşları  qoymaq  üçün  əlləşdik-
lərinə çoxlu misal gətirə bilərəm. Bu haqda, hətta həm rus, 
həm  də  gürcü  qəzetlərində  yazılıb.  D.Bakradze  erməni 
saxtakarlığı  haqqında  sərrast  yazmışdır:  «Artvində  çox 
qədim  bir  kilsə  var.  Orda  yaşayan  ermənilər  bu  məbədi 
özlərinin adlarına çıxmaq istəyirlər... Məbəddə gürcü yazısı 
olan  daş  götürülüb,  çünki  bu  yazı  məbədin  gürcülərə 
məxsus  olmasını  sübut  edir,  onda  ermənilər  bu  daşı  ağıllı 
surətdə  fikirləşib,  gizlətmək  üçün  fırıldağa  əl  atıblar» 
(İ.Q.Çavçavadze.  «Erməni  alimləri  və  fəryad  edən  daşlar». 
səh. 13). 
Son zamanlar ermənilər yeni bir xəyala düşüblər. Buna 
ancaq  dəlilik  demək  olar.  Ermənilər  özlərini  gah  Qafqaz 
Albaniyasının, gah da Urartu dövlətinin «varisi» adlandırırlar. 
Əvvəla, onu deyim ki, Ermənistan qətiyyən etnoqrafik termin 
yox,  coğrafi  termindir.  Erməni  hara,  yuxarıda  qeyd  olunan 
dövlətlər  hara?  Ermənilərin  dünyanın  hər  tərəfə  yayılmasının 
günahı  kimdədir?  Əlbəttə,  özlərində.  Ona  görə  ki,  onların 
vətəni yoxdur. Özgə torpaqlarında xırda sənətkarlıqla, alverlə 
məşğul  olan  ermənilərin  sonralar  müəyyən  səbəblərə  görə 
Cənubi  Qafqazda,  o  cümlədən,  Azərbaycan  torpaqlarında 
məskunlaşmaları  tarixi  hadisələrlə  bağlıdır.  Onların  özlərini 
tərifləyib,  «ali  irqə»  mənsub  olmaların  söyləmələrinə  nə 
demək  olar.  Biz  onlara  siyasi  sığınacaq  verdik,  onları  məhv 
olmağa  qoymadıq,  onlar  isə  nadürüstlük  edib  verdiyimiz 
çörəyi tapdaladılar... 
«1905-ci  ildə  erməni-müsəlman  davasında  sülh  və 
əmin-amanlıq yaratmaq üçün Şuşaya göndərilən Qoloşapov 
adlı  bir  rus  generalı  azərbaycanlılara  qarşı  düşmən 
mövqeyinə  keçdi.  Ermənilər  hər  gecə  Kiki  Kələntərovun 

 
 
 
146 
başçılığı ilə Qoloşapovun mənzilində kef məclisi qurur, 2-
3  nəfər  xoş  surət  erməni  övrəti  gecə-gündüz  ona  xidmət 
edirdi.  Ermənilər  Qoloşapova  rüşvət  verərək  rusların 
köməyi  ilə  erməniləri  silahlandırıb,  azərbaycanlıların 
üzərinə  qaldırmağa  razı  saldılar.  General  və  ermənilər 
azərbaycanlılara  qarşı  müharibəyə  1905-ci  il  iyulun  12-də 
başlamağı qərara aldılar. 
Qoloşapov  erməniləri  arxayın  salaraq  bildirdi  ki, 
erməni  silahlıları  ilə  rus  silahlı  qüvvələri  24  saat  ərzində 
Azərbaycan türklərini məhv edəcəklər. Bu zaman Şuşada 7 
min erməni quldur dəstəsi, 6 topu və rusların isə beş top var 
idi.  Bunlardan  əlavə,  rusların  bir  neçə  yüz  silahlı  kazak 
dəstəsi də var idi. 
...Ermənilərdən 10 min manat rüşvət alan Qoloşapov 
onlara  söz  verdi  ki,  rus  kilsəsindən  başlayaraq  Böyük 
məscidə kimi Rastabazarı, Meydanı, Şeytanbazarı və bütün 
evləri  yandırmağı  həyata  keçirəcək.  Dələduz  generala  hər 
rus  topundan  müsəlmanlara  atılan  atəşə  görə  15  manat  və 
rus  əsgərlərinin  atdığı  hər  bir  gülləyə  görə  1  manat  pul 
verməyi  ermənilərin  başçısı  Kələntərov  öz  öhdəsinə 
götürdü.  7  min  erməni  qulduru  və  850  nəfər  kazak  və  rus 
silahlı  qüvvələri  müsəlmanlara  heç  bir  ziyan  vura 
bilmədilər.  Topların  mərmiləri  Böyük  məscidin  ətrafında 
yerləşən  evlərin  pəncərələrinə  və  taxtapuşlarına  ziyan 
vurdu...  Düşmənin  yarısından  da  az  olan  müsəlmanlar 
onlara 
qarşı 
mərdliklə 
müqavimət 
göstərdilər. 
Müsəlmanların toplarının gurultusu düşməni lərzəyə salırdı. 
Nəticədə  18  erməni  qulduru  öldürüldü  və  yaralandı» 
(M.M.Nəvvab. Göstərilən əsəri, səh. 113, 114, 118). 
1906-cı  il  erməni-müsəlman  davasında  Şuşaya  ətraf 
kəndlərdən,  İrəvandan,  Gəncədən  və  digər  yerlərdən  7  min 
silahlı  erməni  qulduru  göndərildi.  Beş  gün  davam  edən 
şiddətli  döyüşlərdə  azərbaycanlılardan  18  nəfər  şəhid  oldu. 
Onlardan 5 nəfəri adlı-sanlı cavan, qalanları isə qocalar idi ki, 

 
 
 
147 
onlar  da  ermənilər  tərəfindən  qəflətən  güllə  ilə  vurulanlar 
idi.  M.M.Nəvvab  qeyd  edir  ki,  döyüşlərdə  öldürülən  erməni 
quldurlarının  sayı  700-ə  qədər,  yaralananların  sayı  isə  287 
nəfər idi. 
Şuşa  cavanları  sayca  özlərindən  çox  olan  düşmənə 
layiqli cavab verdilər. Qalalılar Qoloşapovun əməlləri barədə 
yuxarı  dövlət  orqanlarına  tutarlı  məlumat  verdilər.  Güclü 
təzyiqdən  sonra  Qoloşapov  qovuldu.  Şuşaya  yeni  komendant 
Bauyer adlı bir nəfər təyin olundu. 
Tarixi  sənədlərdə  deyilir  ki.  1906-cı  ildə  general 
Qoloşapov  Tiflisdə  bir  nəfər  azərbaycanlı  tərəfindən  qətlə 
yetirilib. 
Əldə  olan  tarixi  məlumatlar  erməni  «alimləri»nin, 
«başbilənləri»nin  və  onlarla  həmfikir  olanların  fırıldaqlarını 
artıq  çoxdan  ifşa  etmişdir.  Erməni  saxtakarlığı  və  cinayəti 
hələ  də  beynəlxalq  ictimaiyyət  tərəfindən  lazımi  səviyyədə 
qiymətəndirilmir. Bu yaxınlarda Ermənistanda keçirilən saxta 
seçkilər,  insan  qırğını,  demokratik  təsisatların  kobud  surətdə 
pozulması  heç  də  beynəlxalq  aləmdə  mənfi  rəy  doğurmadı. 
Ermənistan  işğalçı  və  təcavüzkardır.  Öz  havadarlarının 
köməyi  ilə  bu  işğalçı  dövlət  ərazimizin  20  faizini  işğal 
etmişdir. Bir milyondan artıq azərbaycanlı öz doğma ata-baba 
torpağında qaçqın olmuşdur. 
Erməni  fırıldaqçıları  hər  il  aprelin  24-nü  «genosid 
günü» kimi qeyd edirlər. Saxta tarixi günü təkzib etmək üçün 
tarixi  faktlara  müraciət  edək:  Birinci  Dünya  müharibəsi 
ərəfəsində bütün dünya ərazisində təxminən 3  milyona qədər 
erməni – 1 milyon 100 min nəfəri Cənubi Qafqazda, 100 min 
nəfəri  İranda,  400  min  nəfəri  Türkiyədə  yaşayırdı.  Deməli, 
Ermənistanda  1  milyon  300  min,  Türkiyədə  isə  400  min 
erməni  yaşayırdı.  Ermənilərin  iddialarına  görə  1  milyon  500 
min erməni Türkiyə ərazisində məhv edilmişdir. 400 min hara 
1 milyon 500 min hara? 
Don  Kixotun  dəyirmanla  vuruşmasını  ermənilər, 

 
 
 
148 
görəsən,  bilirlərmi?  Yoxsa,  onlar  dilənməyin  başqa  bir 
forması  olan  genosid  adı  ilə  yardım  almaq  niyyətindədirlər. 
Atalar  demişkən,  «Utanmasan,  oynamağa  nə  var».  Yuxarıda 
deyildiyi  kimi  ermənilərin  bədbəxtliyi  «Daşnaksutyun» 
partiyasının  yaranması  və  fəaliyyəti  ilə  sıx  bağlıdır.  Bu 
üzdəniraq  partiya  başqa  xalqlara,  o  cümlədən  də,  türk-
Azərbaycan xalqlarına qarşı düşmənçilik təbliğatı aparır. 
ABŞ-ın  Arkanzas  ştatından  olan  vəkil  və  tədqiqatçı 
Səmuel A.Uimzin “Ermənistan-terrorçu “xristian” ölkənin 
gizlinləri” əsərində erməni millətinin mənşəyindən və erməni 
xristianlığının  xüsusiyyətlərindən  söhbət  açır.  Amerika  alimi 
ermənilərin  xristian  olmasına  şübhə  ilə  yanaşır,  onların  türk-
müsəlman  dünyasının  başına  açdığı  müsibətləri,  XIX-XX 
əsrlərdə  Cənubi  Qafqaz  və  Kiçik  Asiya  regionlarında 
törətdikləri  təxribatçı  fəaliyyətlərini,  insanlığa  yaraşmayan 
çirkin  əməllərini  dəyərli,  elmi  və  tarixi  sənədlərə  istinad 
edərək açıb-göstərir. 
V.L.Veliçko qeyd  edirdi ki, “Əgər  erməni  tarixinin 
üz  qabığı  üçün  “uydurma”  sözündən  baĢqa,  bir  söz 
axtarsaydıq,  “xəyanət”  sözündən  heç  vəchlə  yayına 
bilməzdik”. 
Aparılan  gərgin  araşdırmalar  nəticəsində  mənşəcə 
erməni  olan  keşiş  Tiriğişa  Kiğamyansın  “Erməni  hərəkatının 
tarixçəsi”  adlı  əsəri  əldə  edilmişdir.  Kitabda  Rusiya  impe-
riyasının Şərq siyasətinin həyata keçirilməsində ermənilərdən 
bir  alət  kimi  istifadə  olunması  qabarıq  şəkildə  verilmişdir. 
Rusların  və  ermənilərin  mənafeyinə  burda  toxunan  fikirlər 
olduğu üçün əsər demək olar ki, məhv edilmişdir. 1917-ci ildə 
Mirzə  Fətəli  İsmixanov  ad-familiyalı  bir  nəfər  tərəfindən 
Azərbaycan  dilinə  tərcümə  edilmişdir.  Həmin  nüsxənin 
tapılmasında  və  tədqiqatçıların  istifadəsinə  verilməsində 
AMEA  Tarix  İnstitutunun  direktor  müavini,  tarix  elmləri 
namizədi  Cəbi  Bəhramovun  böyük  əməyi  xüsusilə  qeyd 
edilməlidir. 

 
 
 
149 
Türk səyyahı Övliya Çələbi 1647-ci ildə, fransız səy-
yahı Jan Şarden isə 1673-cü ildə İrəvanda olmuşlar. Onlar öz 
yazılarında şəhər əhalisinin türk olduğunu təsdiq etmişlər. 
İrəvanın  etnik  tərkibi  haqqında  1700-cü  ildə  burda 
olmuş alman səyyahı G.Şillingerin məlumatı daha maraqlıdır. 
“İrəvan  şəhərinin  daxilində  yalnız  farslar  (Azərbaycan  türk-
ləri),  şəhərin  ətrafındakı  qəsəbələrdə  isə  kilsəyə  xidmət  üçün 
(Üçkilsə  nəzərdə  tutulur)  erməni  tacir  və  sənətkarları 
yaşayırlar və farslara (azərbaycanlılara) vergi verirlər. 
I  Şah  Abbas  dövründə  ermənilərə  bir  sıra  güzəştlər 
verilmişdir.  Onlar  bundan  istifadə  edərək  xarici  ticarətdə 
iştirak  etmiş,  şahlığın  ərazisində  kilsə  tikmək  üçün  icazə 
almışlar.  Ermənilər  bunlara  görə  birbaşa  xəzinəyə  vergi 
verirdilər. Üçkilsədəki erməni kilsəsinin başçısı Filippos I Şah 
Abbasa  yaltaqcasına  yazdığı  müraciətində  bildirirdi: 
“Hazırda  bizim  vilayətdə  yaĢayanların  əksəriyyəti  bura 
müxtəlif  vilayətlərdən  əlahəzrət  hökmdarın  tükənməz 
sevgisi  və  qayğısı  nəticəsində  köçürülmüĢdür.  Üçkilsədəki 
300  ibadətkar  gecə  və  gündüz  öz  dualarında  burda 
yaĢamaları 
üçün 
tamamilə 
əlahəzrət 
hökmdarın 
mərhəmətinə borclu olduqlarım göstərirlər”.
 
Erməni  kilsəsinin  cinayətkar  əməlləri  bütün  aləmə 
məlumdur.  Hətta  xristianlar  özləri  də  bunu  etiraf  edirlər. 
A.Səmuel  bu  barədə  yazır:  “Ermənistan  elə  bir  şeytan 
məmləkətin  nümunəsidir  ki,  yalnız  dövlət  və  kilsə  bir  olanda 
belə  nümunə  mümkündür.  Erməni  kilsəsinin  rəsmi  internet 
saytında deyilir: “Erməni kilsəsi tarix boyu erməni xalqı ilə o 
qədər  yaxın  olmuşdur  ki,  indi  onları  bir-birindən  ayrı 
düşünmək  mümkün  deyil...  Yarandığı  vaxtdan  bu  günə  kimi 
erməni  kilsəsi  siyasi  və  ictimai  problemlərin  müzakirə 
meydanına çevrilmişdir”. 
Yeri  gəlmişkən,  onu  da  qeyd  edim  ki,  əsrlər  boyu  hər 
bir  erməni  ailəsi  kilsə  fonduna  ianə  şəklində  müəyyən 
məbləğdə  üzvlük  haqqı  verir.  Həmin  pullar  isə  sonra  çirkin 

 
 
 
150 
işlərə  – özgə torpaqlarını ələ keçirməyə, terror hərəkətlərinə 
sərf 
olunurdu. 
Matenadaranda 
saxlanılan 
alqı-satqı 
sənədlərinin  birində  deyilir:  “1431-ci  ildə  Ağqoyunlu  Yaqub 
padşahın nümayəndəsi Əmir Rüstəm Üçkilsə də daxil olmaqla 
7  kəndi  katolikos  Qriqor  Makuluya  530  min  Təbriz  dinarına 
satmışdı.  Belə  siyahıların  sayını  artırmaq  da  olar.  Torpağı 
satın  almaqla  ələ  keçirən  ermənilər  baş  verən  siyasi 
hadisələrdən  məharətlə  istifadə  edərək  onu  özününküləşdirə 
bilmişlər.  Bu  siyasi  hadisələr  Osmanlı  Türkiyəsi  ilə  Rusiya 
imperiyası arasında baş verən və Türkiyənin  məğlubiyyəti ilə 
başa  çatan  müharibələrlə  və  Səfəvi  dövlətinin  tənəzzülü  ilə 
bağlıdır. 
Erməni  saxtakarları  Qarabağın  xristian  məliklərindən 
“ağızdolusu”  danışırlar.  Məliklərin  mənşəyi,  Qarabağda 
yerləşmələrinin səbəbləri tarixi baxımdan araşdırılmır. Məlum 
olduğu  kimi,  Qarabağın  beş  məliyindən  yalnız  biri  Həsən 
Cəlalyanlar  nəslinə  mənsub  olan  Xaçın  məliyi  yerli  alban 
mənşəli  idi.  Qalan  dörd  məlik  Dizaq,  Vərəndə,  Gülüstan  və 
Çiləbörd  məlikləri  ordan-burdan  qovulan  və  ya  qaçıb 
Qarabağın  Dağlıq  ərazisində  özlərinə  sığınacaq  tapanlar  idi. 
Hətta  bu  həqiqəti  qatı  millətçi  olan  erməni  tarixçisi  Raffi  də 
inkar edə bilməmişdir. Onlar da alban xristian məlikləri idilər. 
1723-cü  ilin  mart  ayında  Xaçın  məliyindən  başqa 
yerdə qalan dörd məlik I Pyotra yazdıqları məktubda özlərinin 
alban  olduqlarını  bildirmişdilər.  İ.Petruşevski  də  XV  əsrdə 
Qarabağ  əhalisinin  etnik  tərkibindən  danışarkən  göstərir  ki, 
buranın  alban  əhalisi  müxtəlif  dövrlərdə  erməniləşməyə 
məruz  qalmışdır.  Dəfələrlə  qeyd  etdiyimiz  kimi,  gəlmə 
məliklər siyasi və iqtisadi cəhətdən o qədər zəif idilər ki, heç 
bir siyasi qurum yarada bilməmişdilər. 
“Ermənistan”  adlı  saxta  bir  məfhumu  zorla  dünya 
ictimaiyyətinə çatdırmaq nə qədər saxta səslənir. Axı Cənubi 
Qafqazda  erməni  ərazisi  olmamışdır.  Hökmdarı  və  paytaxtı 
məlum  olmayan  hansı  “Ermənistan”dan  söhbət  gedə  bilər? 

 
 
 
151 
Qondarma  erməni  “dövləti”  Qərbi  Azərbaycan  ərazisində 
sığınacaq  tapmışdı.  Özünə  paytaxt  etdiyi  İrəvan  da 
Azərbaycanın qədim şəhəridir, İrəvan xanlığının paytaxtıdır. 
Ermənilərin  Azərbaycan  torpaqları  hesabına  özlərinə 
dövlət  yaratmaq  xülyası  kimi  çirkin  ideyanı  zorla  həyata 
keçirmələri  artıq  tarixi  sənədlərlə  təsdiq  olunmuşdur.  Onlar 
Rusiyanın  və  bir  sıra  Avropa  dövlətlərinin  fəal  köməyinə 
arxalanaraq  Azərbaycan  torpaqları  hesabına  “öz  dövlətləri”ni 
yaratmaq  üçün  hər  cür  alçaq  niyyətlərə  əl  ataraq,  nəhayət, 
1918-ci ildə buna nail oldular. 
Ermənistan  deyilən  dövlətdə  siyasi  hakimiyyəti  zorla 
ələ  keçirən  bir  qrup  cinayətkar  nəzarətsizlikdən  istifadə 
edərək  demokratiyanı,  insan  hüquqlarını,  ən  adi  yaşayış 
normalarını  kobud  surətdə  pozur,  hakimiyyətdən  istifadə 
edərək sərvət toplayan, milli mənafeyi şəxsi mənafeyə qurban 
verirlər. 
2008-ci  il  fevralın  19-da  ermənilərin  fırıldaqçı  və 
biabırçı prezident seçkisi özünün saxtakarlığı ilə dünyaya səs 
saldı. Fırıldaqçı “prezident seçkiləri”nə etiraz edən ermənilərə 
divan  tutuldu.  Erməni  müxalifətinin  saxta  seçkilərə  qarşı 
mübarizəsi  indi  də  davam  edir.  Çox  təəssüf  ki,  ermənilər  bu 
hərəkətlə  Avropa  Şurasının  və  dünyanın  aparıcı  dövlətlərinin 
müqaviməti  ilə  qarşılaşmadı,  mənfi  əks-səda  vermədi. 
Cinayətkar  qrupun  Ermənistanda  yenidən  siyasi  hakimiyyəti 
zəbt  etməsi,  beynəlxalq  aləmə  “meydan  oxumaqdan”  başqa, 
bir  şey  deyil.  Demokratiyanın  müdafiəsini  və  terrorizmlə 
mübarizəni öz öhdəsinə  götürən  ABŞ-ın ermənilərin hərəkət-
lərinə biganəliyi təəssüf hissi doğurur.  
Ermənilər  Birləşmiş  Millətlər  Təşkilatının,  Avropa 
Şurasının  qərarlarmı  yerinə  yetirməkdən  imtina  edir.  Həmin 
qərarlarda  danışıqsız  olaraq  erməni  silahlı  qüvvələrinin 
Azərbaycanın işğal edilmiş torpaqlarından çıxarılması təkidlə 
tələb olunur. 
Erməni  problemi  onların  iştirakı  olmadan  həll 

 
 
 
152 
edilməlidir.  Başqalarının  əlində  alətə  çevrilən  ermənilərin 
taleyi,  həyatı  və  ümidləri  həmişə  onların  əlində  olmuşdur. 
Ermənilər  bütün  dövrlərdə  həmişə  özlərinə  qarşı  başqa 
xalqlarda nifrət yaratmağa adət etmişlər. Sanki bu adətə qarşı 
ermənilərdə  ehtiyac  hissləri  formalaşmışdır.  Bu,  elə  bir 
xəstəlikdir  ki,  müalicəsi  qeyri-mümkündür.  Ermənilər  özləri 
etiraf edirlər ki, sayları artanda öz pis əməllərinin ucbatından 
mütləq  qırılmalıdırlar.  Tarixi  hadisələr  sübut  edir  ki,  hər  bir 
əsrdə ermənilər cinayətkar hərəkətlərinin qurbanı olurlar. 
Ermənilər işğal altında olan Azərbaycan torpaqlarında 
hərbi təlim keçirlər. Onların bu cinayətkar hərəkətlərini yalnız 
qorxaqlıq  əlaməti  kimi  qiymətləndirmək  olar.  Ermənilər 
bilməlidirlər  ki,  Azərbaycan  Milli  Ordusu  istənilən  an 
düşməni  torpaqlarımızdan  vurub  çıxara  bilər.  Amma  hələlik 
münaqişəni  sülh  yolu  ilə  həll  etməyə  üstünlük  veririk.  Eyni 
zamanda  onu  da  deyim  ki,  ermənilər  artıq  bizimlə  bir 
torpaqda yaşaya bilməzlər. Onlar bunu yaxşı başa düşürlər. 
Mənə belə gəlir ki, erməniyə canıyananlıq edən Rusiya 
rəhbərliyi  ölkəsində  hüdudsuz  boş  ərazilərində  onları  yerləş-
dirə bilər. Nəticədə regionda erməni ünsürünün pozucu əməl-
lərinə son qoyular və eyni zamanda da onlardan istədiyi kimi 
istifadə  edə  bilər.  Əgər  bu,  həyata  keçirilsə,  onda  rus 
rəhbərliyi  dünyada  xeyirxah  iş  görər,  itirilmiş  şəxsi 
nüfuzlarını bərpa edə bilər. 
Azərbaycan dövləti və başqa müstəqil respublikalar öz 
qanuni  hüquqlarını  müdafiə  edəcəklərini  bildirdikdə  RF-nin 
rəhbərliyi vaxt itirmədən bəyanat verərək müxtəlif bəhanələrlə 
pozucu qüvvələri hərtərəfli müdafiə edəcəyini bildirir. Erməni 
cinayətkarlarının müdafiə olunması bir daha sübut edir ki, bu 
cinayətkarların arxasında Rusiya dayanır. 
2008-ci  ilin  aprel  ayında  Ermənistan  parlamenti 
qondarma Dağlıq Qarabağ məsələsini müzakirəyə çıxarmaqla 
bir  daha  sübut  etdi  ki,  Ermənistan  işğalçıdır.  Ermənistan 
parlamentinə Azərbaycan Milli Məclisi mədəni surətdə cavab 

 
 
 
153 
verərək  bildirdi  ki,  dövlət  büdcəsinə  əlavə  dəyişikliklər 
edilərkən  hərbi  xərclər  bir  daha  artırılır.  Məlum  olduğu  kimi 
Azərbaycanın  hərbi  büdcəsi  Ermənistanın  illik  büdcəsindən 
xeyli çoxdur. 
Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti  Cənab  İlham 
Əliyev  dəfələrlə  bildirmişdir  ki,  biz  torpaqlarımızın  bir 
qarışını  da  heç  kəsə  verməyəcəyik,  istənilən  anda  öz 
torpaqlarımızı  azad  etməyə  qadirik.  Nə  qədər  gec  deyil, 
ermənilər  ağlını  başına  yığmalı,  günahsız  qan  tökülməsinə 
bais  olmamalıdırlar.  Əgər  onlar  işğal  etdikləri  torpaqları 
xoşluqla  tərk  etməsələr,  tökülən  qanlar  üçün  beynəlxalq 
ictimaiyyət  qarşısında  cavab  verməli  olacaqlar.  Verilən 
tələblərə  biganəlik  göstərərlərsə,  ordumuz  xalqın  iradəsini 
yerinə  yetirəcək,  torpaqlarımızı  tamamilə  azad  edəcək. 
Bununla  da  onların  dövləti  yer  üzündən  silinəcək.  Qərbi 
Azərbaycan  torpaqları  vahid  Azərbaycan  dövləti  halında 
birləşdiriləcək.  Nəticədə  erməni  məsələsinə  birdəfəlik  son 
qoyulacaq. 
2008-ci  ilin  aprel  ayında  ABŞ-ın  dövlət  rəhbərləri 
Buşun  və  Raysın  çıxışlarında  Ermənistanı  demokratiya 
sahəsində Azərbaycana nümunə göstərmələrinə nə ad vermək 
olar?  Ermənistanda  seçkilərdən  sonra  saxtakarlıqla  həyata 
keçirilən seçkilərə etiraz edənlərə divan tutulması, bu prosesin 
indi  də  davam  etməsi,  ən  adi  insan  hüquq  və  azadlıqlarının 
kobud  surətdə  pozulmasından  ABŞ  rəhbərlərinin,  görəsən, 
xəbərləri yoxdurmu? 
ABŞ-ın  dövlət  katibi  Kondaliza  Rays  Azərbaycan 
haqqında  qeyri-obyektiv  və  məntiqsiz  bəyanat  verərək 
Ermənistanda  və  Gürcüstanda  ictimai-siyasi  vəziyyətin 
sağlam  olmasını  bəyan  etmişdir.  Onun  bu  məntiqsiz 
bəyanatından  belə  çıxır  ki,  2008-ci  ilin  fevral  və  mart 
aylarında  terrorçu  və  antidemokratik  Ermənistanda  baş  verən 
qanlı  cinayətlər  Azərbaycanda  da  baş  verməlidir  ki,  bundan 
sonra o, Azərbaycanı da tərifləsin. 

 
 
 
154 
Qoy  ermənilər  möhkəm  yadda  saxlasınlar  ki, 
Azərbaycan  Milli  Ordusu  hərbi  əməliyyatlara  başlasa,  işğal 
altında  olan  torpaqlarımız  çox  qısa  müddətdə  azad  ediləcək. 
Qoy erməni quldurları yaxşı yadda saxlasınlar ki, Azərbaycan 
xalqı  Qarabağa,  onun  zümrüd  tacı  olan  Şuşaya  top-tüfənglə 
yox, sülh yolu ilə getmək istəyir. 
 
 
Yunis HÜSEYNOV,  
tədqiqatçı-tarixçi 
“Şuşa” qəzeti,  
avqust, 2008, №7-8 

MÜNDƏRĠCAT 
 
Şuşa şəhərinin Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən 
işğalının iyirminci ildönümü haqqında Azərbaycan 
Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ........................................ 3 
 
Şuşanın təbii mənzərəsinin qısa təsviri ....................................... 5 
 
Pənahabad-Şuşa qala-şəhərinin salınması tarixindən ................. 8 
 
Şuşanın inkişaf tarixindən ......................................................... 19 
 
Şuşa xarici müdaxiləyə qarşı mübarizədə ................................. 26 
 
Şuşanın əhalisi .......................................................................... 40 
 
Şuşanın iqtisadi həyatı .............................................................. 44 
 
Şuşa sovet hakimiyyəti dövründə ............................................. 47 
 
Şuşa mədəniyyətimizin mərkəzidir ........................................... 50 
 
Təvazökarlıq və bilik ................................................................ 72 
 
Qarabağın keçmişinə səyahət .................................................... 77 
 
Əmir Teymurun Azərbaycana hərbi yürüşləri .......................... 85 
 
Yusif  Vəzir  Çəmənzəminlinin  “İki  od  arasinda” 
romanında erməni məsələsinin qoyuluşu .................................. 94 
 
Azərbaycanlıların soyqırımı .................................................... 119 
 
Erməni sayıqlamaları .............................................................. 132 
Erməni cinayətləri mənbələrdə ............................................... 139 

HÜSEYNOV Yunis Rza oğlu 
 
ġUġA ġƏHƏRĠNĠN TARĠXĠ 
 
Bakı, “ġuĢa” nəĢriyyatı, 2013
 
 
 
 
 
Kompüter operatoru və dizayner   
Azad Qasımlı 
 
Texniki redaktor  
 Azər Rəsulov 
 
 
 
 
Yığılmağa verilmişdir: 05.05.2013 
Çapa imzalanmışdır: 20.05.2013 
Kağız formatı: 60x84 1/16 
Həcmi: 10 ç.v. 
Sayı: 300