Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti yordamchi tarix fanlari

3. Umar Xayyom kalendarining joriy etilishi. Umar Xayyom kalendarining dunyodagi mukammal quyosh kalendari sifatidagi xususiyatlari. Umar Hayyom kalendari. Umar Hayyom 1074 yilido sti Nizom ul - Mulkni taklifi bilanBog'dodga boradi. U yerdagi «Nizomiya» akademiyasining atoqli munajjimlariga rahbarlik qiladi. Bu kalendar bo'yicha 33 yilda8 ta kabisa yili keladi va yilning uzunligi 365 kun 5 soat 49 minut 5,5 sekundga teng 1079 yil16 martdan boshlab Eronda qabul qilindiva xozirgacha Eron va Afg'onistonda qo'llanibkelmoqda. Yangi yilni 1 kuni Hamal (Nvruz) hisoblanadi. Xijriy shamsiy oylar doimo yilning ma'lum bir vaqtida keladi.
1. Hamal (kuy)-31
2. Savr (sigir) - 31
3. Javzo (egizak qiz)-31
4. Saraton ( qisqichbaqa) - 31
5. Sunbula (boshoq)-31
6. Asad (arslon) - 31
7. Mezon (tarozi) - 30
8. Aqrab ( chayon) - 30
9. Qavs(yoy)-30
10.Jadiy(tog' echkisi)-30
11.Dalv(kovga)-30
12.Hut(baliq)-29-30
Bu kalendar «Ziji Malikshoh» deb ham atalgan. Kalendar 4500 yilda 1 sutka xato qiladi.
Milodiy 1079 yilda Saljuqiylar sultoni Jaloliddin Malikshoh Yazdigird yil hisobini isloh qilish tо‘g‘risida buyruq beradi. Kalendar islohoti maxsus tuzilgan hay’at tomonidan о‘rganib chiqiladi. Unga shoir va olim Umar Xayyom (1040-1123) rahbarlik qiladi. Kalendar Eron shohi Malikshoh tomonidan 1079 yil 16 martda (bu davrda yulian kalendari bо‘yicha bahorgi teng kunlik shu kunga tо‘g‘ri kelardi) yoki hijriy oy kalendari bо‘yicha 471 yilning ramazon oyiida qabul qilindi. Yangi kalendarda yilning boshlanishi bahorgi tengkunlikka tо‘g‘ri kelishi kerak edi. Chunki о‘sha vaqtda yangi yilning boshlanishi bahorgi teng kunlikdan deyarli bir hafta uzoqlanib, 14-16 martga tо‘g‘ri kelib qolgan edi. Agar yangi yil 20, 21va 22 martdan boshlansa maqsadga muvofiq bо‘lar edi. Umar Xayyom boshchiligidagi hay’at yangi yilni bahorgi teng kunlikdan boshlaydi va buning uchun kabisa yili tanlab olinadi. Bu kalendarda ham Yazdigird yil hisobidagi kabi bir yil 12 oyga bо‘linadi va har bir oy 30 kundan iborat bо‘ladi. Bu kalendar Yazdigird kalendaridan farqli о‘laroq kabisa yiliga 6 kun ham qо‘shilgan. Kalendarda har 33 yil bir davr hisoblangan. Unda har о‘ttiz uch yilda sakkiz marta kabisa yili kelgan. Bunda kabisa kuni yetti marta tо‘rtinchi yil oxiriga, sakkizinchi kabisa kuni esa beshinchi kabisa yili oxiriga qо‘shilgan. Bu kalendar hijratning birinchi yili 622 yildan boshlab hisoblanadi. Kalendarning tadbiq etilgan kuni hijriy 471 yil 10 ramazon, (Yazdigird hisobi bо‘yicha 448 yil 19 fevraldan) 1079 yil 16 martga tо‘g‘ri keladi. Ushbu sana hijriy-shamsiy hisobi bо‘yicha 458 yilning birinchi boshlanish kuni - bahorgi tengkunlik kuni (Navrо‘z) bо‘ldi. Bu kalendar Umar Xayyom kalayendari deyilishi bilan birga saljuqiylar sultoni Jaloliddin Malikshoh nomi bilan Jaloliy kalendari deb nom oldi. Umar Xayyom kalendari dunyoda bugungi kungacha yaratilgan mukammal kalendarlardan biri hisoblanadi. Unda xatolik bir sutkaga yetish uchun 4500 yil kerak bо‘ladi. Bu esa kalendarning aniqlik darajasi qanchalik yuqori ekanligini kо‘rsatadi. Umar Xayyom kalendari XIX asr о‘rtalarigacha Eronda qо‘llanildi. Keyinroq hijriy-shamsiy kalendari isloh etilib, oylarning kun miqdori burj oylarining kun miqdoriga tо‘g‘rilanadi. Shu vaqtdan boshlab hijriy-shamsiy kalendarida qadimgi Eron oylarining nomi ham qо‘llanila boshlandi. Ularning tartibi quyidagicha: