TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü
Yüklə 5,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRBAYCAN XALQININ VƏ AZƏRBAYCAN DĠLĠNĠN FORMALAġMASININ BAġA ÇATMASI
Tarixi-arxeoloji araĢdırma lar Ģimalda Dərbənddən cənubda Zəncanadək, qərbdə Kiçik Qafqaz dağları, Urmiya gölü ətraflarından Ģərqdə Xəzər dənizinədək geniĢ bir ərazin i əhatə edən tarixi Azərbaycan torpaqlarının ən qədim insan məskənlərindən olduğunu təsdiq edir. Əsrlər ötmüĢ, bu ərazidə e.ə. III—II minilliklərdə yaĢamıĢ kuti, lullubu (lullubi), hürri və b. tayfaların yaratdıqları qəbilə ittifaqları, qurumlar e.ə. I minilliyin əvvəllərində mannalıların güclənməsi ilə əlaqədar təĢəkkül tapmıĢ vahid dövlət qurumu ilə əvəz olunmuĢdur. Həmin dövrü bu və ya digər müna- sibətlə araĢdıran müxtəlif tədqiqatçılar öyrənilən ərazi əhalisinin etnik mənsubiyyətinin müəyyənləĢdirilməsi üçün yazılı, arxeoloji və etnoqrafik materialın bütün mümkün növlərindən istifadə edərək, son nəticə olaraq biri digərinə zidd fikirlər söyləsələr də, xalqımızın etnik tarixinin öyrənilməsi problemini aĢkar etməyə çalıĢmıĢlar. Azərbaycan xalqının tarixində özünün taleyüklülüyü ilə seçilən bu problemin həllində tələsik söylənilən fikir və mülahizələrin böyük mənəvi zərərini, fikir sahiblərinin ayrı-ayrılıqda hər birinin elmdə tutduğu sanballı mövqeyini, eləcə də yüksək elmi-nəzəri bilik, dərin tədqiqat bacarığı və professionalizm tələb edən bu problemin həllində dünya tarixĢünaslığında qəbul və təqdir ediləcək son sözün hələ mütləq deyiləcəyini nəzərə alaraq, alimlərimizin öyrənilən sahədə bu gün əldə etdikləri əsas nəticələri təqdim edirik. Azərbaycan ərazisində təĢəkkül tapmıĢ ilk tayfa ittifaqları, eləcə də bilavasitə Manna və Midiya tarixi ilə məĢğul olan tədqiqatçılar (Ġ.Əliyev, Q.MelikiĢvili, Ġ.Dyakonov, S.QaĢqay və b.) Azərbaycan xalqının ulu əcdadları olan kutilərin dilini Qafqaz-hürri və ya ZaqroĢ-Ela m dilləri qrupuna aid edirlər. Lullubu dilinin lüğət tərkibindən dövrümüzə gəlib çıxan və "ki-u-ru-u m" kimi səslənən ("Allah" deməkdir) yeganə sözlə yanaĢı aĢĢur mənbələrində olan onomastik materiala əsasən alimlər bu dili də ZaqroĢ-Elam dilləri qrupuna aid edirlər. Urmiyayanı hövzə əhalisinin etnik cəhətdən formalaĢmasında e.ə. III minilliyin sonlarından mühüm rol oynayan hürrilərin dili isə yenə həmin tədqiqatçıların son araĢdırmalarına görə ġimali Qafqaz dillərinin Ģərq qoluna aid edilir və "çox güman ki, kuti tayfalarının da mənsub olduqları Nax-Dağıstan dilləri qrupu ilə bir sıra oxĢar struktur cizgilərinə malikdir" (S.QaĢqay, Ġ.Dyakonov). Ümumi tarixĢünaslıqda qəbul edilmiĢ bu mülahizəyə qarĢı Azərbaycan alimlərindən bir neçəsi özlərinin irəli sürdükləri yeni mülahizə ilə çıxıĢ etmiĢlər. Q.Qeybullayev "kutilərin və lullubilərin mənĢəyi"ni "qaranlıq" görsə də, baĢlıca olaraq etnonim, o monim və toponimlərə əsasən, eləcə də qonĢuluqda yaĢayan ġumer, Elam, 356
Urartu sakinlərinin kitabələrində (urartulular hürrilərlə birlikdə Qafqaz mənĢəli xalq sayılır) üzə çıxarılan və bəzi alimlər tərəfindən türk mənĢəli sayılan sözlərə görə kutiləri, lullubuları və kasları (kaĢĢu, kassi) altay-türk mənĢəli hesab etmiĢdir. Y.Yusifovun fik- rincə, Cənubi Azərbaycan ərazisində e.ə. IV minilliy in sonu. III minilliyin əvvəllərində yaĢayan kuti, lullubi (lullubu), su, turukki və b. tayfalar prototürk olmuĢ, qonĢu Ģumerlərlə yaxın ünsiyyətə girmiĢ və Ģumer d ilinə təsir göstərmiĢlər. Azərbaycan xalqının etnogenezi ilə məĢğul olan alimlərdən S.Əliyarovun fikrincə, türklərin Azərbaycan ərazisində olması haqqında "ən qədim dəlillər" e.ə. I minilliyin mixi yazılarında olan turukki və turuxi etnik adları ilə təsdiq edilir. Tədqiqatçı, ədəbiyyatda irəli sürülmüĢ bir fikri qeyd etməklə, görünür, ona Ģərik çıxır: bu, kenger və ya kener adının (bu adı ġumer tədqiqatçıları belə verir: Ki-Ninder və ya Ki-Endi) əslində sumer (ġumer) adını bildirməsi, sonuncu terminin isə həmin adın təhrif edilmiĢ akkad ifadəsi olması haqqında mülahizədir. Azərbaycanlıların etnik baĢlanğıcında türklərin iĢtirakını tarixi-müqayisəli dilçilik vasitəsilə təsdiq etməyə çalıĢan dilçi-alim A.Məmmədov "türk dilləri ilə qədim Ön Asiyanın yazılı mənbələri, o cümlədən ġumer dili arasında mövcud olan çoxsaylı müĢtərəklikləri" nəzərə alaraq belə bir fikir irəli sürmüĢdür ki, "türktipli dil sistemi və onu Zaqafqaziya ərazisində təcəssüm etdirən Azərbaycan dilinin qədim layları mövcud baxıĢların qəbul etdiyi kimi eramızın ilk əsrlərinə deyil, daha qabaqlara - ən aĢağısı 3-4 min il bundan əvvəllərə aiddir". Dilçi T.Hacıyevin daha qəti söylədiyi fikrinə görə, "dil sistemlərinin uyğunluğu ən azı onu təsdiq edir ki, 6 min il əvvəl türk dilli etnoslar ġumerlə (ən çox da Midiya səmtindən) yaxın mədəni, siyasi, iqtisadi əlaqədə idi". Sözsüz ki, bu və ya baĢqa tədqiqatçılar onların mülahizələrini təsdiq edən, bəzi hal- larda çox da Ģübhə doğurmayan (xüsusilə ġumer-türk leksik paralellərində), bəzi hallarda istər-istəməz suallara səbəb olan, bəzən isə yalnız güman kimi qəbul edilə bilən dəlil və sübutlar da irəli sürmüĢ, lakin bu mülahizələri dünya tarixĢünaslıq elmində qərarlaĢdıra bilməmiĢlər. Buna səbəb olan obyektiv və subyektiv amillər içərisində mənbələrin azlığı və bəlkə də yaxĢı öyrənilməməsi ilə yanaĢı, irəli sürülən, bəzən hətta maraq doğuran bir sıra mülahizələrin prinsipial elmi-nəzəri baxımdan özünə qəti yer tuta biləcək səviyyədə inandırıcı olmamasıdır. Onu da qeyd etməliyik ki, yazılı məlumatın çox cüzi, bəzi hallarda isə heç olmaması bu tədqiqatçıların baĢlıca olaraq onomastik materiala müraciət etməsinə, ayrı-ayrı qədim xüsusi ad və sözlərin müasir dilimizdəki uyğun variantlarını aramasına səbəb olmuĢ, bu isə opponentlər, tədqiqatçılar arasında inamsızlıq yaratmıĢdır; belə ki, dilin dinamik olduğunu, onun leksik və səs tərkibində zaman keçdikcə yaranan mütləq dəyiĢikliyi, həmin alimlərin istinad etdikləri 6000 il əvvəlki (və ya bir qədər sonrakı) "prototürk" və ya ilkin (erkən) türk dilinin (belə bir dilin mövcudluğu da elmi baxımdan sübut edilməmiĢdir) müasir elm üçün qaranlıq olan vəziyyəti, həmin dilin zaman-zaman, özü də sözsüz, köklü dəyiĢikliyə uğradığını nəzərə alaraq qədim dillərlə müasir Azərbaycan türk dilinin müqayisəsindən doğan fikirləri son elmi nəticə kimi qəbul etmək olmur. Görünür, meydana çıxan sualları aradan götürmək üçün Azərbaycanda türk etnosunun çox qədimliyini və bəlkə də 357
avtoxtonluğunu sübut etməyə çalıĢan tədqiqatçılar daha inandırıcı və sanballı dəlillər gətirməli, öz mülahizələrinin doğruluğunu dünya tarixĢünaslığında təsdiq etmək üçün yalnız sanballı elmi isbatlara və prinsiplərə əsaslanmalıdırlar. Eyni sözləri Azərbaycana türk etnosunun gəliĢini e. I minilliyinə aid edənlərə də Ģamil etmək olar. Alimlərin apardığı araĢdırmalar e.ə. I minilliyin əvvəllərində Urmiyayanı hövzədə dövlət yaratmıĢ azərbaycanlıların ulu əcdadları mannalıların etnik mənsubiyyətlərini hələlik qəti müəyyənləĢdirmək imkanı vermir. Onomastik materiala əsaslanan bir sıra tədqiqatçılar (E. Qrantovski, Ġ. Əliyev, R. Bö mer və b. ) onların, ―dil və mədəni – etnik cəhətdən ZaqroĢ – Elam və hürri etnosları ilə yaxınlığını əsaslandırmağa‖ cəhd göstərirlər. Qədim ġərq dilləri və Qafqaz dilləri arasındakı linqvistik əlaqələr problemini tədqiq edən Ġ. Dyakonov Manna dövlətinin Diyala çayının yuxarı axarınadək cənub əyalətlərinin əhalisini kuti – lullubu etnik qrupuna, Diyala və Kərxa çaylarının yuxarı axarındakı əhalini isə kassi etnik qrupuna aid edilir.
mənsubiyyətlərini qəti müəyyənləĢdirməsə də hürri tayfalarının Mannanın bütün ərazilərində yaĢamaması ehtimalını irəli sürür; belə ki, onun tədqiqinə əsasən, Mannanın, xüsusən Ģimal əyalətlərində ―etimologiyası açılmamıĢ və hürri dili ilə izah edilə bilməyəcək toponimik adlar‖ qalmıĢdır.
Tədqiqatçıların böyük bir qrupu e.ə. VII əsrdə Mannanı da öz tərkibində birləĢdirən Maday (Midiya) dövləti əhalisinin irandilli olduğunu irəli sürür. Bu fikir bilavasitə bu dövlətin tarixi ilə məĢğul olan Ġ. Dyakonov, Ġ.Əliyev və b. tərəfindən xüsusi tədqiqatlarda araĢdırılır və təsdiq edilir. TarixĢünaslıqda özünə möhkəm yer tutmuĢ bu mülahizəyə qarĢı son zamanlar, azərbaycanlıların ulu əcdadlarından olan madayların, eləcə də yuxarıda haqqında danıĢılan mannalıların türk mənĢəli olması fikri irəli sürülür. Yalnız toponim və antroponimlərin təhlilinə əsaslanan bu mülahizənin müəllifləri (Q. Qeybullayev, Y. Yusifov) öz fikirlərini təsdiq etmək üçün bəzən ayrı – ayrılıqda maraqlı olan paralellərə istinad etsələr də, bütövlükdə onların gətirdiyi faktlar tarixĢünaslıqda artıq özünə elmi vətəndaĢlıq hüququ qazanmıĢ konsepsiyanı tam inkar etmək üçün əsaslı deyil. Buna görə də ―Mannada əhalinin baĢlıca dili ən qədim türk dili olmuĢdur‖ (Y.Yusifov) və ya ―madaylar Cənubi Azərbaycan ərazisində mannalılarla birlikdə eradan əvvəlki minilliklərdə yaĢamıĢ kutilərin, lullubilərin, maqların və b. qədim Altay – türk mənĢəli tayfaların nəsilləridir‖ (Q. Qeybullayev) mülahizələrini irəli sürən tədqiqatçılar bu fikirlərini dəstəkləyən daka ötkəm, tutarlı faktlara, daha əsaslı elmi prinsiplərə istinad etməlidirlər. Əks halda, onların qəti hökm irəli sürdükləri mülahizə elmi araĢdırmalar zamanı meydana çıxan növbəti fərziyyə səviyyəsindən yuxarı qalxa bilməz. Beləliklə, Azərbaycan xalqının və Azərbaycan dilinin forma laĢması haqqında indi əsasən iki mülahizən in olduğu aydınlaĢır: 1) Azərbaycan xalqının etnogenezində yerli (Qafqaz mənĢəli) etnoslarla yanaĢı gəlmə (türkdilli və irandilli) etnoslar da iĢtirak etmiĢ, tarixən türkdilli etnoslar böyük üstünlük təĢkil edərək e. XI-XII əsrlərində türkdilli Azərbaycan xalqının formalaĢmasına gətirib çıxarmıĢdır; 2) 358
Azərbaycan xalqı ta qədimdən bu ərazidə yaĢayan yerli türk etnosların və qonĢu ölkələrdən gəlib burada məskunlaĢmıĢ, türk dillərində danıĢan 1 digər tayfaların qaynayıb-qarıĢmasından yaranmıĢ, formalaĢma prosesində və sonrakı dövrlərdə onun tərkibinə baĢqa dillərdə danıĢan ayrı-ayrı etnoslar, xüsusilə farsdilli tayfalar daxil olmuĢdur; Azərbaycan türkləri erkən dövrdən türk (prototürk, erkən türk) dilində danıĢmıĢ və heç bir baĢqa xalqdan dönməmiĢdir. Əgər birinci mülahizənin tərəfdarları türk etnosunun tarixi Azərbaycan ərazisinə ilkin gəliĢini e. I minilliyinin əvvəllərinə aid edirlərsə, ikinci mü lahizən in tərəfdarlarından bir qis mi türk etnosunun avtoxtonluğunu, digər bir qismi isə onun qədimliyini, yəni e.ə. VIII-VII yüzillərdə Cənubi Qafqaza, o cümlədən Azərbaycana axıĢan köçəri tayfaların tərkibində gəldiyini irəli sürür. Bu tədqiqatçılar antik mənbələrdə "skif', aĢĢur mənbələrində isə "aĢquzay, iĢquzay" adlanan bu tayfaları "sak", aĢĢurların "qimirray" (antik mənbələrin "kimmer") adlandırdıqları tayfaları isə "kəmər" kimi izah edərək, onların mənĢəcə türk olduqlarını bildirirlər. Azərbaycanlıların etnik tarixində mühüm rol oynayan bu tayfaları birinci mülahizənin tərəfdarları isə irandilli hesab edirlər. Azərbaycan xalqın ın yaranmasına dair xüsusi kitab yazmıĢ M.Ġsmayılovun fikrincə, iĢquz-sak soylarından olan sak-massagetlər "digər iĢquz soylarından fərqli" olaraq türk mənĢəli etnoslardır. Skif, sak problemi ilə məĢğul olan Avropa və rus tarixçilərin in böyük əksəriyyəti irandilli hesab etdikləri bu iki tayfa adını eyniləĢdirsələr də, həmin alimlər arasında sakları irandilli skiflərdən ayıran və onları Orta Asiyadan gələn türk hesab edənlər də yox deyil. Bu barədə Azərbaycan tarixĢünaslığında da xeyli araĢdırmalar mövcuddur, bu araĢdırmalar sakların baĢdan-baĢa irandilli olması fikrini müəyyən dərəcədə sarsıtsa da, gətirilən etnonimik paralellərin və onomastik faktların bəzi hallarda mübahisə doğurması yeni əlavə dəlil və elmi sübutlar tələb edir. Bu sözləri avtoxton alban tayfasını türk mənĢəli hesab edənlərə də aid etmək olar. Yeni etnik birlik - Azərbaycan xalqının formalaĢmasında iĢtirak edən etnik komponentlərdən biri olan avtoxton albanların bu prosesdə oynadıqları əhəmiyyətli rolu nəzərə alaraq, onların etnik mənsubiyyətinin tarixĢünaslıqda əksi məsələsini göstərməyə çalıĢaq. Albaniya və albanların tarixi ilə bilavasitə məĢğul olan tədqiqatçılardan əksəriyyəti (Q.MelikiĢvili, A.ġanid ze, K.Trever, F.Məmmədova və b.) ilk dəfə e.ə. IV əsrdə baĢ verən hadisələrlə əlaqədar adları çəkilən albanların ġərqi Qafqaz dilləri ailəsinin Nax-Dağıstan qrupundan olduqlarını irəli sürürlər. Elmdə hakim olan bu rəy konkret alban tayfasının və ya albanların, ya da alban tayfalarından çoxunun türk mənĢəli
1 Bəzi tədqiqatçılar (məs., T.Hacıyev və b.) erkən orta əsrlərdə Azərbaycana axıĢan tayfaların "türk dilində danıĢan tayfalar" adlandırılmasına etiraz edir, belə halda həmin tayfaların "bura gəlməzdən əvvəl haradasa assimilyasiya olunduğunu" qeyd edirlər. Sözsüz ki, biz, türkdilli və ya türk dilində danıĢan tayfa dedikdə, "haradasa assimilyasiya olunmuĢ" və türkləĢmiĢ tayfaları deyil, mənĢəcə türk olan, türk dili dialektlərindən birində danıĢan, özünü isə sabir, barsil, xəzər, oğuz və s. adlandıran xalqları və tay faları nəzərdə tuturuq. 359
olduqları mülahizəsini müdafiə edən Y.Yusifovun, Q.Qeybullayevin, M.Ġsmayılovun və baĢqalarının irəli sürdükləri fikirlərə ziddir. Y.Yusifov "alban" etnoniminin "Albaniyanın aborigen (yerli) əhalisinin" danıĢdığı türk dilləri əsasında yarandığını qeyd edirsə də, albanların türk mənĢəli olduqlarını bildirən digər tədqiqatçılar (Q.Qeybullayev, M.Ġsmayılov və b.) onların e.ə. VII əsrdə saklarla gəldiklərini ehtimal kimi irəli sürür, öz gümanlarını aĢağıdakı faktlarla əsaslandırmağa çalıĢırlar: mənĢəyi əsasən saklarla bağlı Orta Asiya və Qazaxıstan xalqlarında alban adlı tayfanın olması, albanların əsasən sakların məskunlaĢdığı ərazilərdə yaĢadığını göstərən Alban, Alpan toponimlərinin mövcudluğu, Moisey Kalankatlının albanları Ģimal xalqı kimi qələmə verməsi, Dion Kassinin "mənĢəyini massagetlərdən götürən albanlar" ifadəsi və s. Antik Azərbaycan tarixi ilə bilavasitə məĢğul olan Kamal Əliyevin rəyinə görə, "alban" etnonimi yerli Qafqaz mənĢəli deyil, gəlmə türk mənĢəlidir (alp - qəhrəman, ər). Onun fikrincə, Azərbaycanda "türkləĢmənin baĢlanması" I minilliyin əvvəllərində Ģimal-Ģərqdən hərəkət edən nomadların - köçərilərin gəliĢi ilə eyni vaxta düĢür. Məhz bu dövrdən baĢlayaraq, Azərbaycan ərazisində "öz üzərlərində ya aborigen və ya əsas etibarilə irandilli əhalinin təsirini hiss edən türk dilləri daĢıyıcılarının yayılması qeyd olunur". Bir çox tədqiqatçıların (Y.Krupnov, A.ġanidze, K.Trever, F.Məmmədova) qarqarları (kərkərləri) Qafqaz mənĢəli hesab etmələrinə baxmayaraq, onlan türk etnosu sayan digər alimlərin fikrini müdafiə edən K.Əliyev həmin alimlərin gətirdikləri dəlillər sırasına yeni bir ehtimal əlavə edir: e. V-VII əsrlərinə aid edilən və bu vaxtadək elmdə əsasən oxunulmamıĢ sayılan Mingəçevir yazılarından birini türk dili baxımından oxuyur və bununla alban tayfalarından biri olan qarqarların türklüyünü sübut etməyə çalıĢır. Onu da qeyd edək ki, qarqarların türk mənĢəli olması haqqında gətirilən dəlillər konkret albanların özlərinin türk mənĢəliliyinə dair irəli sürülən dəlil və sübutlardan daha tutarlı olsalar da, elmdə hələ əsaslı təsdiqlənməmiĢdir. Azərbaycan xalqının ulu əcdadları arasında e.ə. IV yüzildə təĢəkkül tapmıĢ yeni dövlət qurumu olan, qaynaqların sərkərdə Atropatın adı ilə bağladığı Atropatenanın əhalisi xüsusi yer tutur. Pəhləvi mənbələrində Adurbadaqan, siryani və ərəb mənbələrində Azərbaycan adını almıĢ bu ölkə əhalisinin etnik tərkibini araĢdıran və bilavasitə həmin dövrün tarixi ilə məĢğul olan tədqiqatçılar (Ġ.Əliyev, S.Qasımova, Ġ.Dyakonov, E.Qrantovski və b.) e.ə. IV yüzilin sonu, III yüzildə irandilli Atropaten xalqının təĢəkkülü üçün zəmin yarandığını qeyd edir, antik müəlliflərə əsaslanaraq bu xalqı midiyalıların bir hissəsi adlandırırlar. A limlərin rəyincə, erkən orta əsr Cənubi Azərbaycan əhalisinin, görünür, bir hissəsinin danıĢdığı və ərəb qaynaqlarında "azəri" adlanan dil də, sözsüz ki, Ġran dillərindəndir; lakin mənbələrdəki məlumatın təhlili erkən orta əsrlər azəri dilinin fars dilindən baĢa düĢülməz dərəcədə kəskin fərqləndiyini, bir çox ləhcə və dialektlərə parçalandığını göstərir. Bu məsələ ilə məĢğul olan Q.Qeybullayev atropatenlilərin d ilini iran mənĢəli hesab etdiyi azəri dilindən fərqləndirir, Atropaten xalqını "Manna və Maday etnoslarının birbaĢa varisi", atropatenlilərin dilini isə "əsrlər boyu davam etmiĢ 360
etnik prosesin nəticəsində təĢəkkül tapmıĢ türkdilli dil" sayır. Onun fikrincə, orta əsr müəlliflərin in (əl-Biruni, Xətib Təbrizi və b.) iĢlətdikləri ―azərilər, azəri dili‖ anlayıĢları ilə azərbaycanlılar (atropatenlilər) və Azərbaycan (Atropaten) dili anlayıĢları eyni deyildir: "Azəri dili Atropatenanın irandilli əhalisin in dili, Azərbaycan dili isə burada yaĢayan və çoxluğu təĢkil edən türkmənĢəli əhalinin d ili idi". Bəzi tədqiqatçıların (məsələn, Y.Yusifovun) heç bir elmi dəlil göstərmədən mənbələrdə "azəri" adlanan dili türktipli say masına, bu dili "Azərbaycanda qədim dövrlərdən bəri" yaĢayan türk etnoslarının "birləĢ məsi nəticəsində yaranmıĢ ümu mazərbaycan türk dilinə Ģamil" etməsinə baxmayaraq, Q.Qeybullayev, görünür, haqlı olaraq ondan əvvəlki baĢqa tədqiqatçıların (B.M iller, S.Qasımova) ardınca o dövrün iran mənĢəli "azəri dilinin" əsasən Cənubi Azərbaycan ın Ģimal- Ģərqində, Ərdəbil mahalında iĢlənild iyini qeyd etmiĢdir. Dövrün tədqiqatçıları artıq XIV yüzildə yalnız kiçik bir ərazidə qalmıĢ və öz yerin i türk-Azərbaycan dilinə vermiĢ "Ərdəbil azəricəsi" və ona yaxın d ialektlərin Sasanilərin hakimiyyətdə olduqları və sonrakı yüzillərdə "Cənubi Azərbaycanın görünür bütün Ģərq hissəsində" yayıldığını göstərmiĢlər. Bunu X yüzilin 70-80-ci illərində Azərbaycanda olmuĢ əl-Müqəddəsinin Ərdəbilin dağ kəndlərində 60 dildə danıĢıldığı haqqındakı məlu matı da təsdiq edir. Eramızın III əsrindən baĢlayaraq bizə məlu m mənbələr türkd illi tayfaların Azərbaycan ərazisinə hücumları haqqında məlu mat verir. Bu hücumları həmin tayfaların A zərbaycana ilk gəliĢi kimi qiynıət ləndirən birinci mü lahizən in tərəfdarlarından (Ġ.Əliyev, Y.Cəfərov və b.) fərq li olaraq A zərbaycanda türk etnosunun qədimliyi və ya yerliliy i mü lahizəsinin tərəfdarları (Q.Qeybullayev, M.Ġsmay ılov və b.) bu hadisəni türkmənĢəli tayfaların Azərbaycan ərazisinə ikinci gəliĢi adlandırırlar (b irinci gəliĢ, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, e.ə. VIII -VII əsrlərdə saklarla əlaqələndirilir). V əsrin əvvəllərində türkdilli tayfala rın Cənubi Qafqa za a xını güclən ir. Sonrakı iki əsrdə baĢ verən hadisələr, xüsusilə VII yüzilin 20 -ci illərin in sonunda xəzərlərin Azərbaycanda qərarlaĢa bilməsi, Qafqazdilli və irandilli əhaliyə nisbətən buradakı türkd illi əhalin in xüsusi çəkisin in daha da artmasına səbəb olur. Beləliklə, VII yüzilin ortalarına yaxın baĢlayan ərəb yürüĢləri ərəfəsində tarixi Azərbaycan ərazisində həm Ģimalın, həm də cənubun aran yerlərində məskunlaĢ mıĢ xəzərlər, q ıpçaqlar, sabirlər və b. türkdilli əhali ilə yanaĢı Albaniyanın Qafqazdilli xalqları, eləcə də irandilli azərilər, tatlar, talıĢlar, kürd lər və b. yaĢayırdılar. Tədqiqatçılar (K.Əliyev) Qafqazdilli əhalinin əsasən Kürdən Ģimala və cənuba doğru uzanan ərazin i tutduğunu, irandilli əhalin in baĢlıca olaraq Azərbaycanın Ģərqindən AbĢeron və Xəzərsahili xətt daxil o lmaqla AtropatenaqarıĢıq Ġran yaylasınadək olan ərazidə yaĢadığını, türkd illi əhalin in isə əvvəlcə Kür-Araz çayları arasında və daha cənub vilayətlərdə məskunlaĢdığını qeyd edirlər. V-VII yüzillərdə tarixi Azərbaycan əra zisində baĢ verən siya si hadisələr 361
zəminində əhalinin etnik tərkib indəki türkdilli elementin daha da artması Azərbaycanın baĢdan-baĢa türkləĢməsi prosesinin "ərəblər siyasi səhnəyə çıxmazdan çox əvvəl, hələ Sasanilər imperiyası daxilində" (Z.Bünyadov) baĢlanmasına səbəb olmuĢdu. Z.M.Bünyadovun araĢdırmalarına görə "ərəblərin Azərbaycanı istila edib burada məskən salmaları əvvəllərdə bu prosesi dayandırdı, Lakin az sonra ərəblərlə türklərin assimilyasiyasının baĢlanması bu prosesi sürətləndirdi, həm də o dərəcədə ki, cəmi yüz ildən sonra bu proses çox geniĢ vüsət aldı". Bu dövr Azərbaycanının etnik vəziyyəti VII yüzilə aid ərəb mənbəyində qorunub saxlanılmıĢ nadir və qiymətli bir məlu matla da təsdiq olunur; rəvayətə görə, ilk Əməvi xəlifəsi I Müaviyə (661-680) qədim tarixə yaxĢı bələd olan Abid ibn ġəriyə əl-Curhu midən soruĢmuĢdu: "Türklər və Azərbaycan nə deməkdir?" Abid cavab vermiĢdi: "Azə rbaycan qədimdən türklərin məskunlaĢdığı torpaqdır". Dilçi-alim V.Aslanovun yazdığına görə, "islamın zühurundan əvvəl yarandığını güman etdiyimiz "Kitabi-Dədəm Qorqud" dastanlarının varlığı, ürək oxĢayan və almma sözləri ço x olan bayatı-lanmız, laylalarımız, mü xtəlif mərasim mahnıları bizə haqq verir ki, eramızın I min illiyində Azərbaycanda Ģifahi ədəbi dilin və bu dildə zəngin Ģifahi ədəbiyyat nümunələrinin olduğu fikrin i bir daha təsdiq edək". BaĢqa bir d ilçi-alim Q.VoroĢilin fikrincə,"ən geci VII əsrin sonlarında vahid Azərbaycan xalqın ın formalaĢ ması ilə əlaqədar olaraq ümu mxalq Azərbaycan dili də meydana gəlir. Lakin bu dil əvvəlki əsrlərdə də ümu münsiyyət vasitəsi idi". "Azərbaycan tarixi" dərsliyindəki xüsusi bölmədə Azərbaycan xalqının təĢəkkülü haqqında mülah izəsini irəli sürən Y.Yusifov yazır: "Ölkədə baĢ verən siyasi və dini hərc-mərclik Azərbaycan türklərinin (alban və azərbaycanlıların) türk dili əsasında vahid xalq kimi birləĢməsinə Ģərait yaratdı. Köhnə dinlərə sitayiĢ forması Azərbaycan xalqının ideoloji dünyagörüĢünü təĢkil etmiĢdi. Azərbaycan dili və xalqının təĢəkkülü III-VII əsrlərdə baĢ vermiĢ, VII-VIII əsrlərdə baĢa çatmıĢdı. Bu zaman Azərbaycanda gedən dini mübarizə artıq sona yetmiĢdi". Azərbaycanda türk etnosunun avtoxtonluğunu qəbul edən Q.Qeybullayevin fikrincə, "VII əsrdən sonra Azərbaycan xalqının və onun dilinin formalaĢması pros esi daha da intensivləĢərək təqribən X əsr üçün baĢa çatır, bunu artıq Qətran Təbrizi yaradıcılığında onun (türk dilinin), bəzi leksik elementlərinin əks olunması faktı sübut edir".
VII yüzili "türk etnosunun Cənubi Qafqaza yayılmasının zirvəsi" sayan S.Əliyarov türk tayfalarının məhz bu vaxt, demək olar, bütün Albaniya vilayətlərində məskunlaĢdığını qeyd edərək yazır: "Etnogenez prosesi məcrasına bütün əsas komponentlərin - dini və etnik mənsubiyyətlərindən asılı olmayaraq tayfa və xalqların geniĢ cəlb edilməsini bu dövrün səciyyəvi xüsusiyyəti hesab etmək lazımdır". Onun fikrincə, "yeni etnik birlik olan Azərbaycan xalqının təĢəkkülünü VII-IX əsrlərə a id 362
etmək olar". Xalqımızın təĢəkkül tarixi haqqında yazan tarixçilərdən M.Ġsmayılov da artıq VII yüzildə "Azərbaycanda ümumxalq danıĢıq dilinin" - Azərbaycan türk dilinin formalaĢmasının baĢa çatması fikrini irəli sürür. K.Əliyevin tədqiqatına görə, Azərbaycan ərazisində baĢlanan türkləĢmə prosesi XI yüzil daxil olmaqla həmin əsrin sonunadək davam etmiĢdir. Onun fikrincə, "yalnız bu vaxtdan bütün Azərbaycan üçün ümu mi türk dili qərarlaĢmıĢdır". Azərbaycan ərazisində türkdilli Azərbaycan xalqının formalaĢmasını XI-XII yüzillərə aid edən tədqiqatçılar (Ġ.Əliyev, Y.Cəfərov və b.) bu hadisəni türkdilli tayfaların kütləvi yürüĢləri, eləcə də ölkədə mövcud olan "ərazi, iqtisadi və dini ümumiliklə" bağlayırlar. Qeyd etməliyik ki, üçcildlik "Azərbaycan tarixi"nin I cildində öz əksini tapmıĢ təsəvvürə görə, "...XIII əsrdə türk dilində danıĢan köçəri tayfaların buraya (Azərbaycan ərazisinə - N. V.) gələn güclü dalğası azəri, aran və baĢqa dillərin sıxıĢdırılması və Azərbaycan dilinin tamamilə qələbə çalması üçün Ģərait yaratdı". TürkləĢmənin XI-XII əsrlərdə baĢlandığını qəbul etməyin "səhv" fikir olduğunu qeyd edən akademik Z.Bünyadov yazırdı: "TürkləĢ mə prosesi yalnız türk aborigenlərin in (burada ilk orta əsrlərdə Azə rbaycana gəlmiĢ türklə r nəzə rdə tutulur, - N.V.), cənubdan gələn oğuzlar və Ģimaldan gələn qıpçaqlarla qarıĢması nəticəsində, bunların assimilyas iyasından sonra baĢlandı və getdikcə sürətlənib XI- XII əsrlərdə qurtararaq, Azərbaycan və Arran əra zisində müasir Azərbaycan millətini əmələ gətirən türkd illi A zərbaycan xalqının təĢəkkü l tap ması ilə nəticələndi". Beləliklə, demək olar ki, bütün tədqiqatçılar A zərbaycan xalqının həyatında baĢ verən taleyüklü hadisənin - xalq ımızın və dilimizin formalaĢması prosesinin məhz b izim eranın I minilliy ində getdiyini təsdiq etsələr də, bu prosesin baĢlanğıc və baĢa çatma vaxtlarında fikir ay rılığı vard ır. Yeni etnik birliyin - bugünkü türkdilli A zərbaycan xalq ının era mızın I minilliyinin məh z hansı yüzilində təĢəkkül tapdığını dəqiqləĢdirməkdən ötrü, bu birliy in yaranması üçün vacib olan Ģərtlərin - dil, ərazi, mədəniyyət vahidliyinin, məhəlli iqtisadi əlaqələr ü mu miliyin in nə vaxt baĢ verdiyini müəyyənləĢdirmək lazımd ır. Tarixi və coğrafi qaynaqlardakı ço xsaylı faktların, eləcə də ono mastik və folklor materialının tədqiqi sübut edir ki, artıq VII yüzilin sonlarında, yəni ərəblərin Azərbaycanda hegemon qüvvəyə çevrilməyə baĢladığı, Ģimallı-cənublu torpaqlarımızın Xilafət tərkib inə daxil ed ild iyi dövrdə türkdilli, irandilli və Qafqazdilli o lan Azərbaycan əhalisi içərisində funksional birincilik türk dillərinə məxsus idi. Doğrudan da, Xilafətin Ģimal vilayətlərindən olan Arran və Azərbaycanın əhalisinin etnik tərkibi haqqında məlu mat verən ərəb mənbələri burada mü xtəlif dillərdə danıĢan onlarla tayfaların yaĢadığından xəbər versələr də, Azərbaycanın, yu xarıda qeyd etdiyimiz kimi, "ta qədimdən türklərin ölkəsi" 363
olduğunu da bildirirlər. Gö rünür, buna, hələ ərəb yürüĢləri ərəfəsində baĢqa türkdilli tayfaların Azərbaycana olan axının ın güclən məsi ilə yanaĢı ərəb mənbələrində çox vaxt "türk" adlandırılan xəzərlərin burada müəyyən müddət siyasi üstünlük əldə edə bilməsi də təsir göstərmiĢdi. Türk dilin in Azərbaycanın mü xtəlif dill i və ləhcəli xalq ları arasında ünsiyyət dilinə çevrildiyi həmin dövrdə ərəb iĢğalının baĢlanması, ərəblərin xəzərlərlə bir əsri adlayan arasıkəsilməz hərbi münaqiĢələri, Abbasilərin hakimiyyətə gəlməsilə Azərbaycana köçürülən (və ya köçən) ərəblərin sayın ın artması və nəhayət, islamlaĢ ma və müəyyən yerlərdə qriqoryanlaĢman ın getməsi burada baĢlanmıĢ türkləĢ mə prosesini bir qədər ləngitdi. Azərbaycanlılar arasında əvvəlki iĢğalçıların fars dili ilə yanaĢı xüsusilə IX yüzildən bəri yeni iĢğalçıların ərəb dili də ö zünə yer etməyə baĢladı. Özündən əvvəl yaĢamıĢ müəlliflərin məlu matını sistemləĢdirmiĢ Yaqut əl- Həməvi (XIII əsrin əvvəlləri) Azərbaycanda o vaxt iĢlədilən dili "əl-azriyyə (azəri, azərb i)" adlandırırd ı. Bərdə (yəni Arran) nahiyələrində iĢlədilən Arran dilindən, Qafqazda yayılmıĢ mü xtəlif yerli dillərdən söhbət açan əl-Ġstəxri (X əsrin 20-30-cu illəri) A zərbaycan, Arran və Ermənistanda fars və ərəb dillərinin rəsmi d il kimi iĢləndiyini qeyd edir. Ondan az sonra Azərbaycana səyahət edən Ġbn Havqəl Qabh (Qafqa z) dağlarında 360 dildə danıĢıldığ ını xəbər verərə k yazır: "Mən bunu bir çox kənddə olub, hər kəndin azəri və fars dillərindən baĢqa öz dilin in olduğunu görənədək inkar edirdim". Gö rdüyümüz kimi, azəri dilin i fars dilindən fərqləndirən Ġbn Havqəl həmçin in təsdiq edir ki, Qafqazdakı ərəb iĢğal dairəsində yaĢayan xalq ların rəsmi ünsiyyət dili fars və ərəb dillərid ir. Ġbn Havqəl yazır: "Lakin ərəb dilində danıĢanlar azdır. Farsca danıĢanlar isə ərəb dilini baĢa düĢmürlər. Ərəb d ilin d ə fəsih danıĢanlar tacir və mü lk sahiblərid ir. Ərminiyənin ucqarla rında və buna bənzər yerlərdə yaĢayan tayfalar üçün baĢqa dillər də mövcuddur. Dəbil və onun nahiyələrin in əhalisi ermən i dilində, Bərdə əhalisi isə Arran dilində danıĢır". X əsrin 70-80-ci illərində Azərbaycanda olmuĢ əl-Müqəddəsinin məlu matına görə, Ərdəbilin dağ kəndlərində 60 d ildə danıĢırlar. Arranda arran dilində danıĢıldığ ını xəbər verən müəllif yerli əhalinin fars dilində xorasanlılar kimi danıĢdığını, lakin onları an lamaq mü mkün olduğunu da qeyd edir. MəĢhur ərəb səyyah-coğrafiyaĢünası və tarixç isi əl-Məsudinin (X əsr) yazdığına görə, Qafqazda hər birinin öz hökmdarı və baĢqalarının anlamad ığı dili olan 72 xalq yaĢayır. Ərəb mənbələri (əl-Bəlazuri, Ġbn Xordadbeh və b.) iĢğal dövründə "ta qədimdən türklərin məskun olduğu" Azərbaycan ərazisində ərəblərin fəth etdikləri yerlər sırasında Taylasanın (TalıĢanın), yəni talıĢların yaĢadığı yerin də adını çəkirlər. Tarixçi ət-Təbərin in Dərbəndin alın ması ilə əlaqədar yerli dağlılar (qabci- qafqazlı) və gəlmə, "qərib" ermənilər haqqında olan məlu matı da o dövr Azərbaycanında yaĢayan xalqların etnik tərkibin i müəyyənləĢdirmək baxımından 364
maraqlıdır: "Həmin dağların yamaclarında olan ölkədə elə hündür yerlər var ki, ermənilər o yerlərdə az qalırlar, çünki onlar onun ətrafında yaĢayanlardandır, özləri də gəlmədirlər". ĠĢğal prosesində ərəblərlə azərbaycanlılar arasında bağlanılan müqavilədə Balasakan və Savalan kürdlərinin adlarının çəkilməsi Ģimalın və cənubun bu yerlərində o dövrdə kürd məskənlərinin o lmasından xəbər verir. IX-X əsr müə lliflə ri (ə l-Bə la zuri, əl-Məsudi, əl-Ġstə xri) hələ iĢğal ərəfəsində Gəncə və Tiflis arasındakı yerlərdə yaĢayan, ərəb mənbələrində əs - siyavurdiya (erməni mənbələrində sevordik) ad landırılan, "qanun-qayda bilməyən, qaçaq-quldurluqla məĢğul olan" tayfanın da adını çəkirlər. Tədqiqatçılar (V.F.M inorski) onlan bizanslıların "sabarta əsfələ" (ağ sabartlar) adlandırdıq ları və türk hesab etdikləri macarlarla bağlayır, onların VIII əsrin ortalarında, peçeneqlərin hücumundan sonra mərkəzi indiki Tovuz o lan, Gəncə ilə Tiflis arasındakı ərazidə məskən saldıqları, sonralar qriqoryanlığı qəbul edib erməniləĢdiklərini gü man edirlər. Mənbələrə görə, VI əsrin ortalarında köçəri avarların təzyiq i ilə Ağstafa ilə ġəmkir arasında məskən salmıĢ türkdilli döyüĢkən sabir tayfaları, görünür sonradan xristianlığ ı qəbul etmiĢ, ərəblər burada möhkəmləndiyi dövrdə isə artıq erməniləĢmiĢdilər. Elə buna görə də X əsrdə Azərbaycanda olmuĢ əl-Ġstəxri əs- siyavurdiya tayfasını erməni cinsindən (sınf) olan "pozğun adamlar" ki mi təqdim etmiĢdi. Ərəb mənbələrin in tarixi A zərbaycan əhalisin in etnik tərkib i və danıĢdığı dil haqqında bu məlu matı, yəni yerli əhalin in azəri və arran d ilindən baĢqa, xüsusilə ucqar və dağ rayonlarında onlarla (həmin mənbələrdə iĢlədilən 60 -70 (72) və ya 360 rəqəmləri, sözsüz ki, dəqiq olmayıb, yaln ız ço xluğa iĢarədir) dildə danıĢması, eləcə də fars və ya ərəb dillərin i bilməsi tədqiqatçılar arasında mü xtəlif rəylərə səbəb olmuĢdur. Bəzi alimlər (məsələn, Z.Bünyadov) belə bir ehtimal irəli sürmüĢlər ki, "ola bilsin, Arran əhalisinin bir h issəsi (albanlar) ço x tez ərəbləĢ məyə məruz qalıb ərəblərlə qaynayıb-qarıĢ mıĢ, sonralar isə səlcuq türkləri gəldikdən sonra ərəblərlə birlikdə türkləĢməyə məruz qalmıĢlar. Arranın dağ rayonlarında yaĢayan albanların digər bir hissəsi isə erməniləĢ məyə məruz qalmıĢlar". Eyni materialı araĢdıran tədqiqatçılar (məsələn, Y.Yusifov) "Azərbaycanın Dərbəndə kimi ərazisində nə farslaĢma, nə də ərəbləĢ mə o lmamıĢdı" nəticəsinə də gəlmiĢlər. Yerli əhali arasında ərəb və fars dillərin in iĢlədilməsin i islamın burada yayılması ilə əlaqələndirən Y.Cəfərovun fikrincə, IX-X əsrlərdə albanlar arasında baĢlayan "kütləvi islamlaĢ ma prosesi nəticəsində çox mühüm hadisə baĢ verdi: udindilli alban əhalisinin islamlaĢması onun ərəb və fars dillərinə keçməsinə səbəb oldu". Yenə onun yazdığına görə, bu, "ġimali Afrikadan Orta Asiyayadək ərəblərin iĢğal etdikləri hər bir ölkədə gedən obyektiv və qanunauyğun etnosiyasi proses" idi.
Qeyd etməliyik ki, müsəlman mədəniyyətinin yüksək səviyyəyə qalxdığ ı, tədqiqatçıların " müsəlman intibahı" dövrü adlandırdığı X yüzildə isla mı qəbul 365
etmiĢ hər bir müsəlman, hər Ģeydən əvvəl, dini icmanın ü zvü, ondan sonra isə bu və ya digər yerin sakini, hər hansı xalqın nü mayəndəsi olsa da, çox iĢdə əsas amil olan dini mənsubiyyət etnik mənsubiyyətə tam üstün gələ bilmədi. Ərəb -müsəlman mədəniyyətinin in kiĢafı prosesində iĢtirak edən və islamı qəbul etmiĢ mü xtəlif millətdən olan xalqlarla ü mu mi " müsəlman" məfhu mu ilə birləĢən Azərbayc an əhalisinin müəyyən qismi, mənbələrin məlu matından göründüyü kimi, bütün Xilafət xalq larının ünsiyyət vasitəsinə, kargüzarlıq və elm d ilinə çevrilmiĢ ərəb dilini bəzi hallarda, hətta mükəmməl mənimsəsələr də öz ana dillərini də yadırğamad ılar. Xilafətin "ərəbləĢmiĢ" xalqlarından (suriyalılar, mis irlilər və b.) fərqli olaraq islamı qəbul etmiĢ azərbaycanlılar yalnız müsəlmanlaĢdılar. Hətta Azərbaycan ərazisində məskunlaĢmıĢ ərəb qəbilələrin in nümayəndələri də tədricən öz doğma dil və adətlərini unudaraq həmdin və həmməslək olduqları türk əhalisinin artıq bu dövrdə üstünlük təĢkil edən dilin i, onun həyat və məiĢət tərzini qəbul etdilər. Lakin rəs mi (danıĢıq yo x) dil kimi obyektiv olaraq Xilafətdə Əməvilərin hakimiyyətdə olduqları dövrdə (750-ci ilədək) Sasanilərdən qalma fars və yeni siyasi qüvvənin dili o lan ərəb dili, Abbasilərin hakimiyyətinin ilk illərində ərəb dili, Ġran Ģuubiyyə hərəkatının gücləndiyi dövrdə isə bu dillə yanaĢı yenidən fars dili iĢlənird i. XI yüzilin ortalarında Səlcuq yürüĢü zamanı oğuz elinin, XII yüzilin ilk yarısında isə qıpçaqların Azərbaycana axını gücləndi. Əksəriyyəti türk-oğuz dili daĢıyıcısı olan bu tayfalar çox keçmədən Azərbaycan ərazisində yaĢayan və artıq bir-birinə qovuĢmuĢ onlarla türk tayfa və qəbilələri ilə qaynayıb qarıĢdılar. Hələ bu oğuzların gəliĢindən çox əvvəl Cənubi Qafqaz, Mesopotamiya və Kiçik Asiya ərazisində oğuz dil qrupuna mənsub olan tayfaların (onoğuzların, kəngərlərin və b.) məskunlaĢması səlcuq yürüĢündən sonra Azərbaycanın həm Ģimal, həm də cənub hissəsində oğuzdilli türk- lərin üstünlüyünə, tədricən məhz bu dil qrupunun qalib gəlməsinə, türkdilli Azərbaycan xalqının hələ ərəblərin gəliĢi ərəfəsində baĢ layan formalaĢma prosesinin tam baĢa çatmasına səbəb oldu. Lakin mənĢəcə türk olan səlcuqların hökmranlığı heç də türk dilini Azərbaycan ədəbi dilinə çevirmədi. Fars dilinə üstünlük verən səlcuq hökmdarlarının, eləcə də Atabəylərin, ġirvanĢahların saraylarında ünsiyyət yalnız fars dilində idi, kargüzarlıq da bu dildə aparılırdı. XII yüzildə belə Xaqani, Nizami kimi dahilərimiz məhz buna görə fars dilində yazırdılar 1 . Lakin bu heç də o demək deyildi ki, dövrün Ģairləri danıĢdıqları Azərbaycan-türk dilində yazıb-yaratmamıĢlar. XI yüzilin görkəmli ədəbi və siyasi xadimi, uzun müddət ġamaxıda, Beyləqanda və Gəncədə dövlət iĢlərində çalıĢmıĢ Məsud ibn Namdarın ərəb (arabiyyə), fars (əcəmiyyə), türk (türkiyyə) və yerli (zimmiyyə; bəlkə də alban - ?) dillərində Ģeir yazması haqqındakı məlumatı bunu təsdiq edir. Onu da qeyd edək ki, XI-XII yüzildə yaĢayıb-yaradan sənətkarlarımız (Qətran Təbrizi, Xaqani, Nizami və b.) öz əsərlərində tez-tez türk dili mənasında "türki (torki)" məfhumu iĢlətmiĢ, fars dilində yazdıqları əsərlərində yeri
1 Fars dilinin geniĢ yayılması səbəbləri haqqında b a x: XV fəsil, § 6, Ədəbiyyat. 366
gəldikcə onlarla türk-Azərbaycan sözlərindən istifädə etmiĢlər 1 . Beləliklə, gördüyümüz kimi, haqqında bəhs etdiyimiz dövrdə tarixi Azərbaycan ərazisində cərəyan edən dil, ərazi, mədəniyyət və iqtisadi əlaqələr vəhdəti zəminində yeni etnik birliyin - türkdilli A zərbaycan xalqının təĢəkkülü prosesi baĢa çatır. Böyük axınla Azərbaycana gələn oğuz türklərinin bu prosesdə iĢtirakı isə Azər- baycan türklərinin səlcuq yürüĢlərindən əvvəl baĢlayan formalaĢmasını yalnız sürətləndirmiĢdi. Bu prosesin baĢa çatması nəticəsində təqribən bugünkü Azərbaycan dilimizdə danıĢan və artıq əksəriyyəti təĢkil edən xalqımızın təĢəkkülündən sonra da Azərbaycan ərazisində, əvvəllər olduğu kimi, qafqazdilli və irandilli xalqlar yaĢayırdılar. Maraqlı burasıdır ki, Azərbaycanın etnik xəritəsi bu gün də min il əvvəlki cizgilərini saxlamıĢdır. Bu gün də Azərbaycan torpağında indi "azsaylı xalqlar" adlandırdığımız irandilli talıĢlar, tatlar, kürdlər və b., qafqazdilli udinlər, ləzgilər, xınalıqlar, bııduqlar və b. yaĢayırlar. Tarixin gediĢatı elə gətirib ki, Sasanilərin və ərəblərin ağalığı dövründə etnik, inzibati və coğrafi məfhumları özündə birləĢdirən "Azərbaycan" adı IX-X əsrin əvvəllərində Xilafətin zəifləməsi ilə əlaqədar mü xtəlif sülalələrin (yerli və gəlmə) baĢçılıq etdiyi ayrı-ayrı feodal dövlətlərinin yaranması ilə inzibati və tədricən etnik mənasını itirərək, yalnız coğrafi mahiyyətini saxladı. Tarixi Azərbaycan ərazisində yaranan dövlətlər biri digərini əvəz etdi, bu dövlətlərin sərhədləri çox vaxt bilavasitə Azərbaycan hüdudlarını aĢaraq bir neçə tarixi ərazini də özündə birləĢdirdi. Beləliklə, sərhədlər dəyiĢdi, hökmdarlar dəyiĢdi, yalnız yerli əhali - azərbaycanlılar nə öz simalarını (bunu antropoloji araĢdırmalar da sübut edir), nə də öz doğma dillərini dəyiĢdi.
1 B a x: XV fəsil, § 6
|