TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü
§ 4. TĠCARƏT, TĠCARƏT ƏLAQƏLƏRĠ VƏ PUL
Yüklə 5,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 5. ġƏHƏRLƏR
|
§ 4. TĠCARƏT, TĠCARƏT ƏLAQƏLƏRĠ VƏ PUL
DÖVRĠYYƏSĠ
XI əsrin ilk illərində əvvəlki tarixi dövrdə müĢahidə olunan ümumi iqtisadi in kiĢaf daha böyük vüsət alır. 1027-ci ildə ġəddadi hökmdarı II Fəzlunun dövründə Araz çayı üzərində onbirtağlı Xudafərin körpüsünün tikilməsi daxili və xarici ticarət əlaqələrin in inkiĢafı zərurətindən irəli gəlmiĢdi. Bu körpünün tikilməsi A zərbaycanın təkcə iqtisadi deyil, həm də siyasi və etnososial həyatı üçün böyük əhəmiyyət kəsb etmiĢ, onun əsas vilayətlərini b ir-birinə daha sıx bağlamıĢdı. Səlcuq istilaları ö lkən in iqtisadi inkiĢafın ın bu ümu mi mey lin i müvəqqəti olaraq ləngitsə də, onu dayandıra bilmədi. Böyük bir imperiyanın yaranması və ilk səlcuqlar dövründə onun nisbi sabitliyi A zərbaycanın ticarət -iqtisadi əlaqələrin in 345
geniĢlənməsi üçün əlveriĢli Ģərait yaratdı. Səlcuq hökmdarlarının özləri ticarətin inkiĢaf etdirilməsi və tica rət yolların ın qaydaya salınmasına xüsusi diqqət yetirirdilər. Ticarətin ən yüksək in kiĢaf səviyyəsinə qalxd ığı MəlikĢahın hakimiyyəti illərində (1072-1092) ölçü sisteminin tənzimlən məsi və yeganə pul vahidinin müəyyənləĢdirilməsi sahəsində cəhd göstərildi. Bir ço x yolüstü ticarət- post məntəqəsi tikildi, karvan yollarının təhlü kəsizliyin i təmin etmək üçün tədbirlər görüldü. Beynəlxalq ticarətin canlanması üçün MəlikĢahın bütöv bölgələrin tacirlərin i bəzi ticarət rüsumlarından azad edən 1087-ci il tarixli fərmanın ın mühü m əhəmiyyəti oldu. ġəhərlərin və Ģəhər sənətkarlığ ının in kiĢafı, əmtəə-pul münasibətlərinin kənd təsərrüfatına geniĢ surətdə daxil o lması və nəhayət, əvvəlki yüzillərdə də coĢqun fəaliyyət göstərən geniĢ ticarət yolları Ģəbəkəsinin varlığ ı XI əsrin sonu - XII əsrdə Azərbaycanın ticarət-iqtisadi əlaqələrinin geniĢlən məsi üçün əlveriĢli Ģərait yaratdı. Həm ġimali, həm də Cənubi A zərbaycanın Ģəhər və vilayətləri daxili və beynəlxa lq əhəmiyyətli ticarət yollarının sıx Ģəbəkəsi vasitəsilə əlaqələnirdi. Bu ticarət əlaqələrinin nə qədər intensiv və geniĢ olduğunu, məsələn, Beyləqan ərazisində arxeolo ji qazıntılar zaman ı aĢkar ed ilmiĢ sikkə tapıntıları sübut edir. Burada böyük miqdarda (1500 nüsxə) Eldəniz sikkələri ilə yanaĢı, ġirvanĢahların, Dərbənd məliklərinin, Kiçik Asiya səlcuqilərinin, Əhər hakimlərinin kəsdirdikləri pullar, habelə gürcü, Bizans və b. sikkələri aĢkara çıxarılmıĢdır. Eldəniz sikkələrinin təxminən yarısını Cənubi Azərbaycan Ģəhərlərində, o cümlədən Ərdəbildə zərb olunmuĢ sikkələr təĢkil edirdi. Ticarət yolları A zərbaycanı nəinki qonĢu ġərq ölkələri, eləcə də bir çox uzaq ölkələr - Hindistan, Orta Asiya və hətta Çinlə bağlayırdı. Bakı, ġamaxı və Beyləqanda aparılmıĢ arxeoloji qazıntılar zamanı aĢkara çıxarılan çini qab-qacaq qırıqları və baĢqa tapıntılar da bunu sübut edir. Sənətkarlığın bazar, əmtəə istehsalı sahəsinə çevrilməsi, əmtəə-pul münasibətlərinin geniĢ Ģəkildə kənd təsərrüfatına müdaxilə etməsi, köçəri təsərrüfatın bu münasibətlər dairəsinə cəlb olunması daxili və xarici bazarlarda intensiv əmtəə mübadiləsi üçün Ģərait yaradırdı. ġəhər sənətkarlığı əmtəə istehsalının müəyyənləĢdirici sahəsi idi. Müxtəlif ipək, pambıq və yun parçalar, metal, ağac və dəri məmulatları daxili və xarici bazarda baĢlıca ticarət məhsulu idi. Parça və baĢqa toxuculuq məhsulları ticarəti burada birinci dərəcəli rol oynayırdı. Təbrizin daxili və xarici bazarlara çıxardığı mallar içərisində mühüm yeri rizə (əba) üçün parçalar, Çin zərxarası, ipək parçalar (kimxa), örtüklər, atlas və digər parçalar, to xuculuq məmulatları tuturdu. Gəncə bazarlara atlas, zərxara, pambıq və pambıq parçalar, xa m ipək, ipək sap, ipək parçalar, xəz çalmalar, keçə, "əl-gənci" adlanan donlar, Ərdəbil - qara zərxara, Xoy - zərxara, nazik kətandan paltarlıq parça və hazır paltar, Naxçıvan - yüksək keyfiyyətli Çin zərxarası, zərlə iĢlənmiĢ zərif örtüklər, miləmil hamam qətfələri, yun parçadan uzun üst paltarı, keçə, Beyləqan - ipək parça və saplar, Bərdə - xa m ipək və ipək parça, Dərbənd - kətan parçalar, Marağa və UĢnu - çoxlu yaxĢı keçələr çıxarırdı. Urmiya və UĢnudan digər mallarla yanaĢı, kiçik xalçalar və balıĢlar, Surmaridən kiçik xalçalar və i.a. ixrac olunurdu. 346
Bəzi Ģəhərlərin daxili və xarici ticarətində metal, ağac, dəri və saxsı məmulatları da az rol oynamırdı. Məsələn, Xoydan mis qablar, ġəmkirdən - yüksək keyfiyyətli bıçaqlar, Naxçıvan və Ərdəbildən taxta qab-qacaq (böyük və kiçik tabaqlar, boĢqablar və s.), taxta daraqlar, sazlar, sandıqlar, Təbrizdən dəri kitab cildləri, Urmiya və UĢnudan dəri ayaqaltılar, balıĢlar ixrac olunurdu. Beyləqan, Qəbələ, ġabran, ġəmkir və bir sıra digər sənətkarlıq mərkəzlərinin iqtisadiyyatı üçün müxtəlif saxsı qablar istehsalının və eləcə də onların bazara çıxarılmasının az əhəmiyyəti yox idi. Məsələn, Beyləqan ġirvanın Bakı, ġamaxı və digər Ģəhərlərinə yüksək keyfiyyətli Ģirli saxsı məmulatlar göndərirdi. Bu Ģəhər eyni zamanda Ġranın məĢhur sənətkarlıq mərkəzləri Rey və KaĢanla sıx ticarət əlaqələri saxlayır, oradan yüksək bədii keyfiyyətli saxsı məmulatlar alırdı. Suriya və Misirdən Beyləqana və Azərbaycanın digər Ģəhərlərinə zərlə iĢlənilmiĢ ĢüĢə qablar gətirilirdi. Əvvəllər olduğu kimi, Bakın ın əsas satıĢ məhsulu neft və duz idi. Təkcə daxili bazara deyil, həm də bir çox Yaxın və Orta ġərq ölkələrinin bazarlarına geniĢ miqdarda neft göndərilirdi. Neftdən yaĢayıĢ məskənlərinin iĢıqlandırılması üçün də istifadə edir, hərbi iĢdə və müxtəlif xəstəliklərin dərmanı kimi tətbiq edirdilər. Bakı, Gəncə, ġamaxı, Dərbənd, ġabran və digər Azərbaycan Ģəhərləri ərazisində tapılmıĢ, mü xtəlif yerlərdə zərb edilmiĢ qızıl və xüsusilə mis sikkələr bu Ģəhərlərin XI-XII əsrlərdə inkiĢaf etmiĢ əlaqələrindən xəbər verir.
Beynəlxalq ticarət magistralı rolunu oynayan Dərbənd və Volqa-Xəzər tranzit yolları bu dövrdə də fəaliyyətlərini davam etdirirdilər. Bu yollar vasitəsi ilə Volqaboyu Ģəhərləri, Rusiya, PolĢa və digər Avropa ölkələri ilə əlaqə saxlanılırdı. Yerli tacirlər kimi o ölkələrin də tacirləri çoxlu qiymətli xəzlər, Ģallar, xalçalar, gözəl corablar və s. gətirir, mallarını çox vaxt bu ətraflarda, həmçinin ən iri qul alveri yeri o lan Dərbənd bazarında satırdılar. ġəhər ticarət həyatının əsas mərkəzi bazar idi. Təkcə iri və orta deyil, kiçik Ģəhərlərdə də bazarlar vardı. Məsələn, ənənəvi mallarla yanaĢı, bazara kağız da çıxaran kiçik Xunə Ģəhərinin, Yaqut əl-Həməvinin sözləri ilə desək, "yaxĢı bazarları" var idi. Ġstehsalın bu yeni sahəsi Ģəhərin əvvəlki Xunə (Xunəc) adının Kağazkunana çevrilməsinə səbəb olmuĢdu. XII əsrdə əmtəə-pul münasibətləri kənd təsərrüfatına da geniĢ müdaxilə etmiĢdi. ġəhərlərin ətrafında geniĢ aqrar rayonlar vardı. Bu rayonların əmtəəlik məhsulunun əsas hissəsi Ģəhər əhalisini ərzaq məhsulları və xammal ilə təmin etmək üçün Ģəhərlərə daxil olurdu. Dövrün mənbələrindən birində olan məlu mata görə, Urmiya və UĢnunun aqrar rayonları baĢlıca olaraq bal, yağ, qoz-fındıq, sumax, Beyləqanınkı taxıl, heyvandarlıq məhsulları, nar, üzüm, ev quĢları, ġəmkir və ġuturunku əncir, nar, qovun, kahı və s. verirdi. Dəhxərqandan çoxlu badam və baĢqa meyvələr, Sərabdan ağ lobya gətirilirdi. Bir sıra Ģəhərlərin meyvəyə olan tələbatı ətraf rayonların hesabına ödənilirdi. Belə ki, Yaqut əl-Həməvinin məlumatına görə, Ərdəbilə "meyvəni dağın arxasından, birgünlük və ya daha artıq məsafədə yerləĢən baĢqa nahiyələrdən gətirirdilər". Xaçından Gəncəyə yüksək keyfiyyətli Ģərab, ətirli almalar, 347
üzüm və nar gətirilirdi. Arranın Kür və Araz çayları arasında yerləĢən, inkiĢaf etmiĢ əkinçilik və maldarlığa malik vilayətlərindən daxili və xarici bazarlara xeyli miqdarda xam ipək, düyü, davar, iri buynuzlu mal-qara və atlar çıxarılırdı. Beyləqan bazarında yerli mallarla yanaĢı, kənardan (xüsusilə ġirvandan) gətirilmiĢ çoxlu mallar olurdu. Təbrizin yaxınlığındakı Kuzəkunan kəndindən Təbriz bazarına xeyli miqdarda taxıl və heyvandarlıq məhsulları gətirilirdi. ġəhərə bu məhsullar baĢqa yerlərdən, o cümlədən Sufiyandan da gətirilirdi. Beləliklə, təkcə texniki bitkilər və əkinçilik təsərrüfatları deyil, Muğan və digər Azərbaycan vilayətlərinin yaylaq-qıĢlaq (köçmə) və yarımköçəri maldarlıq təsərrüfatları da Ģəhərlə əmtəə münasibətləri dairəsinə cəlb olunmuĢdu; lakin bütün bunlar natural müna- sibətlərin buradakı mövqeyini hələ də sarsıda bilməmiĢdi. XI-XII əsrlərdə, qonĢu ġərq ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanın pul dövriyyəsində də əsas yeri mis pul - fəls tuturdu. Bu dövrdə Ön ġərqi, o cümlədən Azərbaycanı bürümüĢ "gümüĢ böhranı" təkcə gümüĢ mədənlərinin tükənməsi və gümüĢ ixracatçılarında bu metalın ehtiyatlarının azalmasından deyil, həm də ticarət mübadiləsi nəticəsində gümüĢün Ģimala axmasından, əmtəə-pul münasibətlərinin inkiĢafı ilə əlaqədar olan tələbatın artmasından doğmuĢdu. Hər halda, bu hadisə hər Ģeyə, o cümlədən daxili ticarətə də öz mənfi təsirini göstərə bilmiĢdi. Beynəlxalq ticarət əmə- liyyatlarında pul dövriyyəsinin əsas vasitəsi olan gümüĢ və qızıl pulları mis pullar əvəz edə bilməzdi. Çünki mis sikkələrin dövriyyə dairəsi lokal, məhdud xarakter daĢıyır, onlar zərb edildikləri dövlətlərin hüdudları xaricinə adətən çıxarılmırdılar. Bununla belə, Azərbaycan ərazisində Səlcuqların, gürcü və Bizans hökmdarlarının mis sikkələri tapılmıĢdır. Ödənc vasitələrindən biri kimi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda geniĢ yayılan Bizans qızıl pulları Səlcuq qızıl dinarları ilə müvəffəqiyyətlə rəqabət apa- rırdılar. Gü müĢ böhranı və onun səbəbləri tarixi ədəbiyyatda biri digərinin əksi olan zidd mü lahizələr, Ģərhlər doğurmuĢdur. Lakin bu prosesin özü də ziddiyyətli olmuĢdur. Böhran, eləcə də XII-XIII əsrlərin hüdudlarında ticarət yollarında artan təhlükə Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrində bir qədər durğunluq törətmiĢdi. Lakin bütün bunlar müəyyən dərəcədə daxili, ilk növbədə Ģəhər ticarətinin geniĢlənməsi üçün əlveriĢli Ģərait yaratmıĢ, gümüĢ pulun dövriyyədən çıxması isə Azərbaycanda əmtəə-pul münasibətlərinin sonrakı inkiĢafı yolunda maneə törədə bilməmiĢdi. Onun dövriyyə vasitəsi və beynəlxalq pul kimi funksiyalarını mis və qızıl müvəffəqiyyətlə əvəz edə bild i; bu, Azərbaycan və bütün Qafqaz ərazisində tapılan böyük miqdarda mis və qızıl sikkə dəfinələri ilə sübut edilir.
348
Səlcuq yürüĢləri nəticəsində bəzi Ģəhərlərin dağılması, köçəri təsərrüfatın isə geniĢlənməsi Azərbaycanda Ģəhər həyatının ümu mi inkiĢaf meylinin qarĢısını ala bilmədi. ġəhərlərin sahəsinin artması ilə yanaĢı, onların sosial-iqtisadi strukturunda da müəyyən dəyiĢikliklər baĢ verdi. Məhz, bu dövrdə Ģəhər həyatının mərkəzi qəti o laraq köhnə kübar məhəllələrindən - Ģəhristandan ticarət-sənətkarlıq ucqarlarına - rabadlara keçdi. Beləliklə, Ģəhərlərin zahiri görkəmi bir qədər dəyiĢdi, lakin möhkəm və uca divarlarla əhatə olunmuĢ içqala - kuhəndiz (və ya narınqala) əvvəlki kimi yenə də Ģəhərin ən möhkəmləndirilmiĢ hissəsində yerləĢirdi. ġəhər və onun vilayətinin sahibi olan feodalın (və ya onu təmsil edən Ģəhər idarəsinin baĢçısı olan əmirin) iqamətgahı, onun ən yaxın adamları, hərbi qarn izon, eləcə də xəzinə və zindan burada yerləĢirdi. ġəhristanı təĢkil edən köhnə Ģəhər məhəllələri kuhəndizin ətrafında cəmləĢird i. Adətən Ģəhristan kompleksi də divarla əhatə edilir və Ģəhərin bir növ daxili h issəsini təĢkil edirdi. Ümu miyyətlə, feodal Ģəhərinə xas olan pərakəndəlik və basırıq bu hissə üçün də səciyyəvi idi. Kuhəndizdən əlavə, burada əsas ictimai və mədəni binalar, iri bazarlar, Ģəhər böyüklərinin evləri, came məscidi, hamamlar, karvansaralar yerləĢird i. ġəhərin iĢgüzar və ictimai həyatı adətən Ģəhristanda cərəyan edirdi. Onu, "əhl əs-suk" (bazar camaatı) adlandırılan sənətkar və tacirlərin ço xunun yaĢadıği
edilird i. Onu qüllələri olan qala divarları əhatə edir, bayır tərəfdən divar boyunca su ilə doldurulmuĢ xəndək qazılırdı; Ģəhərin baĢ qapısı yanında bu xəndəyin üzərindən qaldırılan körpü salın ırd ı. Rabadlar kənd əhalisi hesabına böyüyürdü; oradakı binalar baĢlıca olaraq Ģəhərə gedən əsas yolların kənarında yerləĢird i. Ona görə də Ģəhərin sənətkarlıq- ticarət ucqarları bəzi hallarda b ir neçə kilo metr boyunca uzanırdı. Məsə lən, Beyləqanın rabadı Ģəhərdən qərbə doğru, Mil-Minarə xarabalarına qədər təqribən 2,5 k m u zanırd ı. Təhlükə za manı ətraf yerlə r in əhalisi ö z ma l-qa rası və Ģeyləri ilə rabadda sığınacaq tapırdılar. ġəhəri əkin sahələri, bağlar və bostanlar, yerli əhalini su ilə təmin edən mənbələr və s. əhatə edirdi; Ģəhərlilərin ma l-qarası da burada otarılırd ı. Bunların hamısı - kuhəndiz, Ģəhristan və rabadla vahid orqanizm təĢkil edən kənd nahiyəsi, "feodal Ģəhəri" anlayıĢı ilə müəyyənləĢən vahid tam idi. XI-XII əsrlərdə, de mə k olar ki, bütün Azərbaycan Ģəhərləri, bir hissəsi (məsələn, Bakı qalası) bu gün də mövcud olan müdafiə qurğuları sisteminə malik idi. Belə qurğuları daĢdan, çiy və biĢmiĢ kərpicdən tikird ilər. Beyləqan Ģəhərinin qala divarları 6 m, Gəncəninki isə orta hesabla 2 m. qalınlıqda idi. Onların hündürlüyü 6-10 m-dən 15 m-ə çatırdı. Müəyyən məsafədən bir bu divarlarda dördkünc, dairəvi və yarımdairəvi bürclər qurulu rdu. XI-XII əsrlərdə yarımdairəvi bürclər daha geniĢ yayılmıĢdı. ġəhər d ivarların ın bir neçə qapısı olurdu. Dəmirdən və ya dəmir qurĢaqlarla möhkəmləndirilmiĢ taxtadan düzəld ilən bu qapılar
349
darvazaüstü bürclərdən mühafizə ed ilirdi. Arxeoloji tədqiqatlar, alimlərin araĢdırmaları sübut edir ki, Bakı Ģəhərin in Ģəhristan hissəsinin - ĠçəriĢəhərin 1738-ci ilə aid dövrümü zə gəlib çıxan planı əy ri küçələri, dar dalanları, seyrək yaĢıllığ ı olan Ģəhər məhəllələrinin feodal dövrü üçün səciyyəvi simasını əyani nümayiĢ etdirir. Bey ləqan Ģəhərinin arxeolo ji qazıntılar vasitəsilə aĢkarlaĢdırılmıĢ planı əhalin in mü xtəlif təbəqələri arasında olan əmlak bərabərsizliy ini ü zə çıxarır. Varlılar əsasən Ģəhərin mərkəzi hissəsində yaĢayırdılar. Ən möhkəm, memarlıq baxımından zəngin, arxeoloji tapıntıları çox olan binalar da burada yerləĢirdi. Dərbənd Ģəhristanında da Ģəhər əyanlarına məxsus biĢmiĢ kərpicdən tikilmiĢ zəngin yaĢayıĢ binaları aĢkara çıxarılmıĢdır. ġəhərlərin su təchizatı daha çox onların yerləĢdikləri yerdən və təbii Ģəraitdən asılı olurdu. Dağlıq və dağətəyi yerlərdə suyu yaxın çay və bulaqlardan arxlar, yeraltı kəhrizlər və ya saxsı borular vasitəsilə gətirirdilər. Düzənlik yerlərə isə su Kür və Arazdan baĢlayan suvarma kanalları vasitəsilə gəlirdi. Suvarma kanallarından uzaqda yerləĢən Ģəhərlərdə həmin Ģəhərin ərazisində qazılmıĢ quyulardan istifadə edirdilər. Belə su təchizatı sistemi, məsələn, Bakı üçün səciyyəvi idi. Bu Ģəhərin köhnə hissəsində indiyədək xeyli quyu qalmıĢdır. Bununla yanaĢı, Bakı və Gəncədə kəhrizlərdən də istifadə edirdilər. Lakin orta əsr Azərbaycan Ģəhərlərinin ən çox inki- Ģaf etmiĢ, səciyyəvi və geniĢ yayılmıĢ su təchizatı növü saxsı borulardan və yonulmuĢ dördkünc daĢlardan düzəldilmiĢ su kəmərləri idi. Belə su kəmərləri Azərbaycanın, demək olar ki, bütün feodal Ģəhər və qalalarında, o cümlədən, Gəncə və Qəbələdə, Beyləqan və Bakıda, Təbriz və Gülüstan qalasında (ġamaxı yaxınlığında), GümüĢlüdə aĢkara çıxarılmıĢdır. ġəhərlərin, qalaların və baĢqa yaĢayıĢ məskənlərinin, eləcə də yolüstü karvansaraların və karvan yollarının su təchizatı üçün ovdan adlanan yeraltı su anbarları da səciyyəvi idi. Bəzi Ģəhərlərdə yağıĢ suyundan da istifadə edirdilər. Məsələn, Məsud ibn Namdarın məlumatına görə, Beyləqanın qala divarlarının bayır hissəsində "yağıĢ suları üçün çən" qoyulmuĢdu. Bu dövrün iri Ģəhərlərində on minlərlə əhali yaĢayırdı. AraĢdırmalar sübut edir ki, Beyləqan, Naxçıvan, ġamaxı və Təbriz Ģəhərlərinin hər birinin ən azı 100 min sakini var idi; bu - ilk növbədə, həmin Ģəhərlərin Azərbaycanın təsərrüfat həyatında, beynəlxalq və yerli ticarətdə tutduğu mövqe ilə izah olunur. Ġqtisadi və sosial vəziyyətinə görə Azərbaycanın Ģəhər əhalisi bir neçə qrupa bölünürdü: sənətkarlar, tacirlər, torpaq sahibləri (feodallar), ruhanilər, Ģəhər yoxsulları və sinfi simasını itirmiĢlər. Əhalinin əsas hissəsini maddi nemətlərin bilavasitə istehsalçıları olan sənətkarlar təĢkil edirdi. ġəhərin və Ģəhərlilərin siyasi, iqtisadi və dini həyatı, onun idarəsi Ģəhərdə yaĢayan və onun sahibi olan iri feodalların, eləcə də iri məmurların, böyük emalatxanaların zəngin sahibkarlarının, tacirlərin, ruhanilərin əllərində id i. ġəhərlilərin etnik tərkibi də qarıĢıq idi. Əhalin in əsas hissəsini türk-oğuz dilində danıĢan azərbaycanlılar təĢkil edirdi; onlarla yanaĢı qədim albanların nəsilləri, eləcə də fars, ərəb, yəhudi və b. dillərdə danıĢanlar da vardı. 350
Din i mənsubiyyətlərinə görə Ģəhərlilərin böyük əksəriyyəti müsəlman id i, burada həmçinin atəĢpərəst, yəhudi və xristianlar da vardı. Xristian dininə sitayiĢ edənlər əsasən albanların və ya erkən orta əsrlərdən Azərbaycana gələrək, ö lkən in cənub vilayətlərində nisbətən toplu halında yaĢayan siryanilərin törəmələri id i. Bütövlükdə feodal Avropası Ģəhər mərkəzlərinə nisbətən daha abad, daha təmiz və böyük olan XI-XII əsr Azərbaycan Ģəhərləri bir ço x əlamətlərinə görə o rta əsr ġərqinin ən məĢhur Ģəhərlərini xatırladırd ı. XII-XIII əsrin əvvəllə rində Azə rbaycanda 70-dək iri, orta və kiç ik Ģəhərlər vardı. IX-X əsrlərlə müqayisədə Ģəhərlərin ü mu mi sayı nəzərə çarpacaq dərəcədə azalsa da, bu, heç də Ģəhər həyatının tənəzzülü demək deyild i. Əksinə, Ģəhərlər yeni, daha yüksək inkiĢaf pilləsinə qalxa bildilər. Bu zaman Ģəhərlərin kəmiyyət artımı prosesi öz yerini onların keyfiyyətcə inkiĢaf etməsinə, tacir- sənətkar elementlərinin sayının artmasına verir; beləliklə, Ģəhər iqtisadiyyatında sənətkarlıq və ticarətin xüsusi çəkisi yüksəlir, əmək məhsuldarlığı artır, Ģəhər iqtisadiyyatının daxili və xarici bazarla əlaqəsi geniĢlənir. Gəncə, Təbriz, Naxçıvan, Marağa, Ərdəbil, Dərbənd, ġamaxı, Bakı və Beyləqan bu dövrün iri ticarət-sənətkarlıq mərkəzləri id i. O dövrdə Yaxın ġərqin ən iri t icarət-sənətkarlıq mərkəzlərindən biri o lan Gəncənin inkiĢafı üçün bir sıra siyasi və sosial iqtisadi amillər hesabına əlveriĢli Ģərait yaranmıĢdı; X əsrin 70-ci illərindən etibarən bu Ģəhər Arranda hökmranlıq edən ġəddadilər sülaləsinin paytaxtı o lur. Ço x keçmədən Gəncə ticarət-sənətkarlıq mərkəzi kimi əhəmiyyətini xeyli dərəcədə itirmiĢ Bərdəni geridə qoyaraq, Arranın ən iri Ģəhərinə çevrilir. Gəncənin daha intensiv inkiĢafı ġəddadi əmiri Əbuləsvar ġavur ibn Fəzlin hakimiyyəti dövrünə (1049-1067) təsadüf edir. ġəhəri möhkəmləndirmək üçün o, 1063-cü ildə Gəncə rabadının ətrafına davamlı divar çəkdirərək, ona möhkəm qapılar qoydurur, Ģəhərin ətrafında dərin xəndək qazdırır. Gəncə əvvəlkinə nisbətən iki dəfə böyüyür. XII əsrin I yarısında Gəncənin tərəqqi və inkiĢafı bu rada baĢ verən dağıdıcı zəlzələlər və gürcülərin "daha dağıdıcı" basqın və qarətləri ilə ləngidilir. Dövrün tarixçisi Ġbn əl-Əzraqın "Məyyəfariqinin tarixi" əsərində xəbər verdiyi kimi, birinci zəlzələ 1122/23-cü illərdə baĢ vermiĢdi. O zaman, Ģəhərin bir hissəsi batmıĢ, divarları isə uçmuĢdu. QarıĢıqlıqdan istifadə edən gürcü hökmdarı Dav id Ģəhərə basqın edərək, salamat qalmıĢ sakinlərin i əsir almıĢ, Ģəhəri qarət etmiĢdi. Bu hadisədən sonra Ģəhərin mühüm iqtisadi və strateji əhəmiyyəti nəzərə alınaraq, Gəncənin dağılmıĢ təsərrüfatı tezliklə bərpa edilmiĢ və o yenidən Yaxın ġərqin gur Ģəhərlərindən birinə çevrilmiĢdi. Lakin 17 il sonra 1139-cu ildə baĢ verən yeni zəlzələ Ģəhərin vəziyyətinə daha ağır təsir etmiĢdi. Ġbn əl-Əsirin yazd ığına görə, "534-cü ildə Gəncədə, eləcə də A zərbaycan və Arranın baĢqa nahiyələrində zəlzələ oldu. Lakin Gəncədə baĢ verən zəlzələ ən güclüsü idi. Onun bir çox evləri dağılmıĢ, saysız-hesabsız sakinləri məhv olmuĢdu". Əl-Bundarin in məlu matına görə, baĢ vermiĢ zəlzələ "Ģəhəri elə d ağıtdı 351
ki, sanki o heç vaxt olmamıĢdı". Had isələri ö z gözlərilə görmüĢ alban tarixçisi gəncəli M xitar QoĢ bu müdhiĢ hadisəni belə təsvir edirdi: "Areq ayının 18-ci günündə, cümədən Ģənbəyə keçən gecə (Ģənbə 30.IX.1139) Allah ın qəzəbi dünyanı tutdu. Yerin dəhĢətli qeyzlə hərəkətə gələn coĢqunluğu və b öyük dağıntı Albaniyanın torpağına da yetiĢdi. Nəticədə, onun paytaxtı Gəncə də cəhənnəmin girdabına atılaraq, ö z sakinlərin i də uddu". Mənbələr (Ġbn əl-Əsir və b.) Gəncə zəlzələsi zamanı 230 minədək adamın həlak o lduğu haqqında məlu mat verir. Hətta əl-Bundari bu rəqəmin 300 min olduğunu qeyd edir. Verilən rəqəmin, ola bilsin, bir qədər ĢiĢirdild iyin i qəbul edən tədqiqatçılar, hər halda, Gəncədə baĢ verən zəlzələnin 150 minədək Ģəhər sakinini məhv etdiyin i irəli sürürlər. Bu rəqəmlər, təqribi olsa da, Gəncənin əhəmiyyətini və gurluğunu bir daha təsdiq edir. Qeyd edilməlidir ki, bu zəlzələ zaman ı da gürcü hökmdarı David in oğlu I Demetre (1125-1158) Ģəhərin ağır vəziyyətindən istifadə edərək, Gəncəyə basqın etmiĢdi. O, Ģəhərin sağ qalmıĢ sakin lərini soyub -taladıqdan və bir qismin i qırıb-çatdıqdan sonra min lərlə əsir götürmüĢ, indi də bir tayı Kutaisi yaxınlığındakı Gelati monastırında saxlanılan məĢhur Gəncə qapıların ı da özü ilə aparmıĢdı. Ço x keçmədən soltanın caniĢini Qara Sunqurun tələsik gəlmiĢ qoĢunları gürcüləri darmadağın edərək, Ģəhərdən çıxarmıĢdılar. Öz qoĢunları ilə gəncəlilərə qoĢulmuĢ caniĢin onlarla birlikdə dağılmıĢ qala divarlarını və Ģəhərin "əvvəlki gözəlliy ini" bərpa edə bilmiĢdi. Nəticədə, xarabalıqlar içərisindən baĢ qaldıran Gəncə özünün əvvəlki həĢəmətini geri qaytararaq, yenidən Azərbaycanın ən iri Ģəhər- lərindən birinə çevrilmiĢdi. O dövrün ən mühüm feodal Ģəhərlərindən olan Təbriz də 1042-ci ildə baĢ vermiĢ zəlzələdə 40-50 min sakinini və gözəl binalarını itirsə də, çox keçmədən yenidən bərpa edildi. Bu təbii fəlakətdən cəmi dörd il sonra Təbrizə gəlmiĢ səyyah Nasir Xosrov onun artıq böyük və abad bir Ģəhər olduğunu təsdiq edirdi. Rəvvadilər dövləti zamanı Təbriz yeni sülalənin paytaxtı oldu; bu isə Ģəhərin sürətli inkiĢafı üçün əlveriĢli Ģərait yaratdı. BaĢqa Azərbaycan Ģəhərlərindən daha qüdrətli müdafiə sisteminə malik olan bu möhkəmləndirilmiĢ Ģəhər qalın divarlarla əhatə olunmuĢ, burada qəsrlər və müxtəlif binalar ucaldılmıĢdı. ġəhərdə bir neçə mədrəsə, özündə və ətrafında ziyarətgahlar olduğu üçün, XI əsrin anonim müəllifinin yazdığı kimi, buraya həmiĢə "çoxlu alim və zahidlər" axıĢırdı. Lakin Təbrizin daha yüksək və sürətli inkiĢafı Eldənizlər dövrünə təsadüf edir. O, gözəl kərpic və gips evləri olan gur Ģəhərə çevrilir. "Əcaib əd-dünya"nın müəllifi heyranlıqla yazırdı: "Eldənizin mübarək dövründə əzəmətli görkəm almıĢ Təbriz paytaxt oldu, dünyanın hər yerindən olan əcnəbilər burada məskən saldılar. Dünyada elə bir sənət yoxdur ki, Təbrizdə onunla məĢğul olmasınlar". Tədqiqatlar təsdiq edir ki, bu dövrdə Təbriz Ģəhristanının sahəsi 200 ha-dan artıq, əhalisinin sayı isə 100 min nəfərdən çox idi. Paytaxta və ya hər hansı sülalənin iqamətgahına çevrilən bu Ģəhərlər öz iqtisadi inkiĢafında da baĢqa Ģəhərləri xeyli qabaqlayırdı. Belə Ģəhərlərdə hakimlərin əsas hərbi qüvvələri cəmləĢdirildiyi üçün onlar daha yaxĢı qorunurdu. Ona görə də 352
ticarət və sənətkarlıqla məĢğul olan adamlar paytaxtlarda daha həvəslə məs - kunlaĢırdılar. Azərbaycanın belə Ģəhərlərindən biri müəyyən dövrdə Eldənizlərin əsas Ģəhəri olmuĢ Naxçıvan idi. "Əcaib əd-dünya" əsərində bu Ģəhər ən böyük və abad Ģəhərlərdən biri kimi təqdim edilir: "Naxçıvan Azərbaycanda böyük və gur Ģəhərdir, yüksək yerdə yerləĢir, çox möhkəmdir. [Orada] çoxlu saray, köĢk və eyvanlar tikilib, Ģəhərin yaxınlığında daĢdan qala ucaldılıb, qalada isə mədrəsə və məscid tikiblər. ...Deyirlər ki, yer üzündə bundan abad Ģəhər yoxdur. Eldənizin mübarək zamanında Naxçıvan böyük həĢəmət sahibi oldu". ġübhəsiz, Naxçıvanın mühüm beynəlxalq ticarət yolları qovĢağında yerləĢməsi də Ģəhərin iqtisadi inkiĢafı üçün əlveriĢli Ģərait yaradırdı. Bu dövr Azərbaycanının iri Ģəhərlərindən olan Marağa, Ərdəbil və ġamaxıda sosial tərkibi əsasən tacir və sənətkarlardan ibarət on minlərlə əhali yaĢayırdı. O vaxt ġirvanın baĢ Ģəhəri sayılan ġamaxı Azərbaycanın çiçəklənən və abad Ģəhərlərindən idi. Onun qala divarları içərisindəki ərazisi 90 hektardan artıq sahən i tuturdu. Alimlərin fikrincə, qaladan kənardakı məhəllələrlə birlikdə Ģəhərdə o zaman təxminən 100 min nəfərdən çox sakin ola bilərdi. 1192-ci ildə baĢ vermiĢ dağıdıcı zəlzələ ġa ma xının sürətli inkiĢafına ara verdi. "Tacdarların tarixi və tərifi" adlı gürcü qaynağı gürcü sarayı əyanlarından birinin dili ilə bu təbii fəlakəti belə təsvir edir: "...Yerin lərzəsi ġamaxı Ģəhərinin divar və qalalarını sarsıdıb dağıtdı, orada olanların hamısı heç olub getdi. ġirvanĢahın arvadı və uĢaqları da həlak o ldular". Ərəb dövrünün mühüm Ģəhərlərindən biri olan Beyləqan b u dövrdə də Azərbaycanın böyük ticarət-sənətkarlıq mərkəzi idi. IX yüzildə baĢ verən hadisələr nəticəsində Muğan düzündə yerləĢən, indi ġəhriyar abidələri kompleksi adlanan Ģəhər və qalaların tənəzzül edib aradan çıxması, X yüzilin ortalarında rus basqınından sonra dağılmıĢ Bərdənin öz əvvəlki mövqe və əhəmiyyətini itirməsi, əvvəllər də mühüm Ģəhər olan Beyləqanın mövqeyini daha da möhkəmləndirir. Zəkəriyyə əl-Qəzyin inin "Arran ölkəsində məĢhur böyük Ģəhər" adlandırdığı Beyləqan həmin dövrdə öz vəziy- yəti ilə baĢqa Azərbaycan Ģəhərlərindən seçilirdi. XII əsrin əvvəllərində buradakı Səlcuq valilərinin hakimiyyəti o dərəcədə zəifləmiĢdi ki, Beyləqan demək olar ki, onların nəzarətindən çıxaraq, mu xtariyyət əldə edə bilmiĢ vilayət Ģəhərinə çevrilmiĢdi. Atabəy Əbubəkrin və xüsusilə Özbəyin dövründə Beyləqanda böyük tikinti iĢləri aparılması haqqında "Əcaib əd-dünya" əsərində maraqlı məlu mat vardır. Bu məlu mata görə, Ģəhərdə "çoxlu saray və köĢklər tikildi. KeçmiĢlərdə bu Ģəhərdə su yox idi, Ģəhər əhalisi bundan çox əziyyət çəkirdi, [indi] buraya Arazdan bir neçə arx axıd ılır". Qədim Ģəhər yerində aparılmıĢ arxeoloji qazıntılar sübut edir ki, XI-XIII əsrin əvvəlləri, bu mühüm iqtisadi mərkəzin ən yüksək çiçəklənmə dövrü olmuĢdur. Burada uzun illər arxeoloji araĢdırmalar aparmıĢ professor Qara Əhmədovun əldə etdiyi nəticəyə görə, Beyləqan Ģəhristanında o vaxtlar təqribən 3720 ev olmuĢdur, bu isə təqribən 20 min əhali deməkdir. Əgər Ģəhərin ribat hissəsində də əhalinin kifayət 353
qədər sıx yerləĢdiyini nəzərə alsaq, tədqiqatçının müəyyənləĢdirdiyi kimi, o dövrdə ətrafı ilə birlikdə Beyləqanda təqribən 40 min adam yaĢadığını demək olar. Arxeoloji qazıntılarla təsdiq edilən mənbələr (Məsud ibn Namdar və b.) sübut edir ki, XI-XIII əsrin əvvəllərində Beyləqanda çoxlu yaĢayıĢ binaları ilə yanaĢı, karvansaralar, mədrəsə və məscidlər, bazarlar və s. vardı. Arxeoloqlar aĢkarlaĢdırmıĢlar ki, digər orta əsr Ģəhərlərində olduğu kimi, buranın da küçələrinin çoxu dar və əyri-üyrü olsa da, Ģəhərin üzbəüz yerləĢmiĢ Ģimal-qərb və cənub-Ģərq qapılarını birləĢdirən düz küçə bütün Beyləqanı kəsib keçirdi. ġəhər divarlarının bayır tərəfində indi də xarabalıqları qalan bir neçə kiçik qala, əzəmətli M il-M inarə məscid-mədrəsə kompleksi və onun ətrafındakı məqbərələrlə yanaĢı, Ģəhər sənətkarlarının yaĢayıĢ evləri də vardı. Arxeoloji qazıntılar Beyləqan divarlarının XI-XIII əsrin əvvəllərində Ģəhərin qala hissəsindən yalnız qərbə doğru təqribən 3 km məsafədə uzandığını təsdiq edir. X əsrin ortalarından etibarən öz əvvəlki əhəmiyyət və qüdrətini itirməyə baĢlamıĢ Bərdənin tacir və sənətkarlarının çoxu Gəncə və Beyləqana köçür, Bərdə isə kiçik Ģəhərə çevrilir. Bir vaxtlar çiçəklənən Ģəhərlər cərgəsində adları çəkilən Urmiya, Mərənd və Səlmas da bu dövrdə Bərdə kimi tənəzzül keçirirdi. Həmin vaxtlar bu yerlərdə olmuĢ Yaqut əl-Həməvi, məsələn, "gözəl, hər cür ərzaqla bol olan" Urmiya Ģəhərində gördüyü acınacaqlı vəziyyəti hakimiyyətdə olan atabəylərin qayğısızlığı ilə əlaqələndirirdi. Lakin Bərdə kimi iri və bəzi orta kiçik Ģəhərlərin çox vaxt hərbi-siyasi amillər üzündən baĢ verən bu tənəzzülü Ģəhər həyatının ümumi inkiĢaf meylini dayandıra bilmədi. ĠnkiĢafa səbəb olan sosial-iqtisadi amillər vaxtaĢırı baĢ verən neqativ hərbi- siyasi aktları xeyli dərəcədə neytrallaĢdırdı, Ģəhərlərin inkiĢafı üçün əlveriĢli Ģərait yaratdı. Belə ki, məhz bu dövrdə Xəzər dənizinin mühüm limanı, müsəlman dünyasının sərhədi olan Dərbənd burada baĢ verən siyasi çəkiĢmələrə baxmayaraq, Yaxın ġərqin mühüm Ģəhərlərindən biri olmaqda idi. Xəzər vasitəsilə aparılan ticarətin çox hissəsi bu Ģəhərdə mərkəzləĢmiĢdi. Ticarət isə Dərbənd hakim dairələrinin əsas gəlir yeri, "onların siyasətə hakim təsirinin mənbəyi" idi. Bakı, bu dövrün ilk çağlarında kiçik Ģəhər olsa da, ticarət-sənətkarlıq mərkəzi kimi az rol oynamırdı. Mənbələrin məlumatına görə, hələ ərəb iĢğalının ilk dövrlərində neft və duzdan böyük gəlir götürülən bu yerdən təkcə Azərbaycana deyil, həm də Yaxın və Orta ġərqin bir çox ölkələrinə neft və duz göndərilirdi. Arxeoloji qazıntılar XI-XII əsrlərdə Qəbələ, ġabran, Bakı və baĢq a Azərbaycan Ģəhərlərinin intensiv təsərrüfat həyatını təsdiqləyir. 1192-ci ildə baĢ vermiĢ ġamaxı zəlzələs indən sonra ĢirvanĢah I Axsitanın iqamətgahına çevrilmiĢ Bakı XII əsrin sonu XIII əsrin əvvəllərində feodal çiçəklənmə dövrünü keçirirdi. ġirvanĢahlar Ģəhəri bir sıra müdafiə qurğuları ilə möhkəmlətdilər. Mənbələr bu dövrdə möhkəm qala divarları ilə əhatə edilmiĢ Bakını ġərqin mühüm Ģəhəri, alınmaz qala kimi təsvir edirlər. Bu fikri təsdiqləyən böyük Ģair Əfzələddin Xaqani ĢirvanĢah Axsitanı mədh etdiyi qəsidəsində müdafiə qurğuları sistemində Qız qalası kimi nadir abidəsi olan Bakını, Xorasanın o 354
zaman ġərqdə möhkəmliyi ilə məĢhur olan Bistam Ģəhəri ilə müqayisə edir. Tariximizin bu dövründə ölkənin iqtisadi həyatında böyük rol oynamıĢ onlarla kiçik Ģəhərlər var idi: Miyanə, Xalxal, Kağazkunan (Xunəc), Əhər, Sərab, Unar, Cəbrəvan, ġiz, UĢnuh, Dəhhərrəqan, Bərzənc, ġəmkir, ġəki və b. Əvvəllər olduğu kimi, bu dövrdə də feodal Ģəhərləri yarımaqrar xarakterli idi. Bağçılıq və heyvandarlıq kiçik Ģəhərlərin çoxunun iqtisadiyyatında mühüm rol oynayırdı. Bu tipli Ģəhərlərin bəzilərində (Səlmas, Sərab, Xalxal və b.) sənətkarlıq məhdud xarakterli və yalnız yerli əhəmiyyətli idi. Elə Ģəhərlər də vardı ki, burada sənətkarlıq və aqrar təsərrüfat eyni səviyyədə idi. Urmiya, UĢnuh, Mərənd, Unar və baĢqaları belə Ģəhərlərə aid idilər. Aqrar təsərrüfatın və bununla bağlı kəndlilərin üstünlük təĢkil etdikləri bu yaĢayıĢ məskənlərinin Ģəhər adlanması çox vaxt onların müəyyən inzibati vahidlərin mərkəzi olması ilə əlaqədar idi.
Bütövlükdə götürdükdə, tariximizin XII yüzilində Ģəhər həyatının səviyyəsi özünün bütün orta əsrlər tarixi ərzində ən yüksək mərhələsinə çatır. Kənd əhalisinə nisbətdə Ģəhər əhalisinin xüsusi çəkisi haqqında əldə olan müqayisəli məlumat göstərir ki, bu nisbət həmin dövrdə Qərb ölkələrində olduğundan xeyli yüksək olub, təxminən 30-40 % təĢkil edirdi.
XI – XII əsrlərdə Azərbaycan Ģəhərlərinin inkiĢafı qeyri – bərabər Ģəkildə baĢ verirdi. Arasıkəsilməz feodal ara çəkiĢmələri və müharibələri bu və ya digər Ģəhərlərin xeyli dağılmasına səbəb olur, Ģəhər həyatının inkiĢaf sürətini ləngidirdi. Belə vəziyyət xüsusən də XII əsrin sonu, XIII əsrin əvvəlləri üçün səciyyəvi idi. Feodal pərakəndəliyinin güclənməsi və Eldənizlərin hakimiyyətinin zəiflən məsi ilə əlaqədar xarici hücumlar, xüsusilə gürcü hökmdarının və xarəzmĢahın qoĢunlarının basqınları tez- tez baĢ verməyə baĢladı.
Bu dövrdə Azərbaycanda öz alınmazlığı və qüdrəti ilə ad çıxarmıĢ, xarici iĢğalçıların hücumunun əks edilməsində böyük rol oynamıĢ çoxlu qala vardı. Bunlardan atabəylərin xəzinəsi saxlanılan Əlincə qalasını, Gəncənin 40 km Ģərqində yerləĢən ġuturu, eləcə də mənbələrdə adları çəkilən Ruindeji, Talanı, Qoturu, Dizmarı, ġahini, ġəmiranı, Firuzabadı, Uçanı və b. göstərmək olar.
|