TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü

§ 1. ALBANĠYADA  MĠHRANĠLƏRĠN  HAKĠMĠYYƏTƏ  

GƏLMƏSĠ 

 

VI  əsrin  sonu  -  VII  əsrin  əvvəllərində  Albaniyada  Girdiman  vilayətinin 

sahibləri  olan  feodal  Mihranilər  nəsli  üstünlük  əldə  etdi.  Moisey  Kalankatlının təqdim 

etdiyi məlumata görə, VI əsrin sonlarında, saray çevriliĢində iĢtirak edən Ġran Mihranilər 

nəslinin baĢçısı Mihr, Sasani hökmdarı Xosrov II Pərvizin (591-628) qəzəbindən xilas 

olmaq  məqsədilə,  30  min  qohum  əqrəbası  ilə  Xosrovun  düĢmənləri  olan  xəzərlərə 

sığınmaq  üçün  Ġrandan  baĢ  götürüb  qaçmıĢdı.  Vəziyyətin  gediĢindən  narahat  olan 

Xosrov onu qabaqlayaraq, ardınca  məktub göndərmiĢ,  istədiyi  yeri  məskən seçməsinə 

icazə  vermiĢdi.  ġahın  məktubunu  Uti  əyalətinin  Girdiman  vilayətində  alan  Mihr  elə 

buradaca  qalmağı  qərarlaĢdırmıĢdı.  Girdimanı  öz  nəsli  mülkü  edən  Mihr  və  onun 

xələfləri  yerli  feodalları  müxtəlif  yollarla  aradan  götürməklə,  AranĢahilər  nəslinin 

demək olar axırına çıxmıĢ, öz qohumluq əlaqələrindən istifadə edərək, nəhayət, bütün 

Albaniyaya sahib ola bilmiĢdilər. 

Moisey  Kalankatlı  alban  Mihranilər  nəslinin  Ģəcərə  cədvəlini  belə  təqdim 

edir: Mihr, Armael, Vard (I), Qoçaq Vafdan, Vard (II), Varazman (I), Varaz Qriqor, Varaz 

Peroz, CavanĢir, Yezud Xosrov, Varazman (II). 

Mihranilərin Albaniyaya gəliĢi siyasi vəziyyətdən irəli gəlmiĢdi. Onlar özlərinin 

farslığını  təqribən  iki  nəsil  saxlamıĢ,  bundan sonra  xristianlığı qəbul  etmiĢ,  yerli  alban 

əyanlarına  qohum  olmuĢ,  nəhayət,  alban  mədəniyyətini  və  dilini  qəbul  edərək 

albanlaĢmıĢdılar. 

Akademik  V.V.Bartoldun  rəyincə,  Mihranilərin  simasında,  Albaniyada 

"yenidən albanların milli,  lakin fars mənĢəli sülaləsi bərpa olundu". Sasanilərin istəyinə 

rəğmən  bu  sülalə  inadla  albanpərəst  siyasət  -  Albaniyanın  müstəqilliyi  siyasətini 

yürüdürdü. 

Mihranilər  Albaniyada  603-cü  ilə  yaxın  qərarlaĢsalar  da,  bütün  ölkənin 

tamhüquqlu  hakimi,  Albaniyanın  "ilk  böyük  knyazları"  kimi  yalnız  630-cu  ildən 

fəaliyyət göstərməyə baĢladılar. 

591-ci  ildə  Ġranla  Bizans  arasında  20  ildən bəri davam  edən  müharibə baĢa 

çatdı. Həmin ilin müqaviləsinə görə, Ermənistan növbəti parçalanmaya məruz qalsa da, 

Albaniya belə aqibətdən yaxa qurtara bildi. Lakin ölkəni Ġran mərzbanları idarə etməkdə 

idi, 603-629-cu illərdə iki  imperiya arasında hərbi əmə liyyatlar  yenidən baĢ layanda, 

127 

 

Albaniya bu müharibəyə cəlb olundu. 

603-604-cü illərdə Ġran-Bizans müharibələrindən istifadə edən Albaniya əhalisi 

Sasani  hökmranlığına  qarĢı  ayağa  qalxsa  da,  bu  üsyan  II  Xosrov  tərəfindən 

amansızlıqla  yatırıldı.  Alban  əyanlarının  bir  çoxu  məhv  edildi,  yalnız  II  Xosrovun 

arvadı  ġirinin  köməyi  ilə  alban  katolikosu  Viro  sağ  qaldı.  Moisey  Kalankatlının 

məlu matma  görə,  "çox  cidd-cəhddən  sonra  hökmdar,  [Vironun]  həyatını  (ġirinə) 

bağıĢladı". Lakin II Xosrov belə bir Ģərt qoydu: Viro ö mrünün sonunadək "öz ölkəsinə 

qayıtmayacaq, nəzarət altında sarayda qalacaqdı". Bununla yanaĢı, II  Xosrov onun 

katolikos rütbəsini saxladı, patriarxlıqdan gələn gəlirlərdən məhrum etmədi. 

Əsirlikdə  olarkən  Viro  Mihranilər  sülaləsindən  olan  alban  knyazlarına  II 

Xosrov tərəfindən "Girdiman hakimi və Albaniyanın iĢxanı" titulunun verilməsinə nail 

oldu.  Bu  haqq  Varaz  Qriqor  za manı,  o,  bütün  Albaniyanın  ilk  knyazı  olduqda  əldə 

edilmiĢdi.  II  Xosrovun  Viroya  olan  xoĢ  münasibəti  bu  Ġran  hökmdarın ın  özünü, 

ümumiyyətlə,  xristianlarla  əhatə  etməsindən  irəli  gəlirdi.  Onun  arvadlarından  biri 

Bizans Ģahzadəsi Mariya (Məryəm), digəri isə sonralar bir çox əsərlərin qəhrəmanı olan, 

Nizami  Gəncəvinin  türk  qızı  kimi  -  təqdim  etdiyi  ġirin  idi.  Lakin  özünün  xristian 

əhatəsinə  baxmayaraq,  II  Xosrov  Cənubi  Qafqaz  ölkələrini  Bizansdan  ayırmaq 

siyasətini  güdən  Sasanilərin  ardıcıl  davamçısı  idi.  Bu  məqsədlə  612-613-cü  illərdə 

onun  təĢəbbüsü  ilə  imperiyaya  tabe  xristianların  məĢhur  Ġran  məclisi  çağırılır  və 

burada  Bizans diofiziliyi  müqabilində  monofizilik  rəsmi  tanınmıĢ  xristian  etiqadı  elan 

edilir. 

Ġran-Bizans  müharibələri  dövründə  Ġranın  beynəlxalq  siyasi  meydanda 

qazandığı ilkin müvəffəqiyyətlər 623-624-cü illərdə imperator Ġraklinin Kiçik Asiya və 

Cənubi Qafqazda əldə etdiyi uğurlarla heçə endirilir. O, Kolxida və Ġberiyadan keçərək, 

dolama  yolla  Ġrana yürüĢ edir.  624-628-ci  illərdə  Ġberiya  kimi  Albaniya  da  Ġran-Bizans 

müharibələrinin döyüĢ meydanına çevrilir. 

Albaniyaya sahib olmaq istəyən hər iki rəqib  imperiya burada  yalnız siyasi 

deyil, iqtisadi məqsədlər də güdürdü. 624-cü ildə Dvini tutduqdan sonra Bizans ordusu 

Adurbadaqan ərazisinə daxil oldu, Naxçıvanı da ələ keçirib, Arazı adladı. Bundan sonra 

Cənubi  Azərbaycanın  paytaxtı  Qanzak  Ģəhəri  iĢğal  edildi.  Moisey  Kalankatlının 

məlumatına görə,  Ġrakli  Albaniya,  Ġberiya və  Ermənistan  hakimlərinə  aĢağıdakı  tələblə 

müraciət  etdi:  onlar  "onun  piĢvazına  çıxmalı,  bütün  qıĢ  boyu  öz  qoĢunları  ilə  onun 

qulluğunda durmalı  idilər;  əks  təqdirdə,  o,  onlarla  bütpərəstlərlə  edilən  kimi  rəftar 

edəcək, onun qoĢunları isə qalaları fəth edəcək, onların ölkələrini viran qoyacaq". 

Ġran ĢahənĢahı II Xosrovun əmri ilə Albaniyanın knyazları ölkənin paytaxtı olan 

Bərdəni  tərk  edərək,  qalalarda  möhkəmləndilər.  Albaniya  ərazisinə daxil  olan  Bizans 

qoĢunu "keçdiyi gözəl bağ və düzləri dağıdıb, viran qoydu", Uti əyalətində, Dyutakan 

kəndi  yaxınlığında  düĢərgə  saldı.  Lakin  Ġraklinin  bu  yürüĢü  müvəffəqiyyətsizliklə 

nəticələndi. Yenidən qüvvə toplamağa nail olmuĢ iranlılar Bizans qoĢununa hücum edib, 

onu ölkədən çıxartdılar. Bizanslıların "ələ keçirdikləri Ģəhərləri geri qaytardılar". 

625-ci  ildə  Ġra kli  xə zərləri  kö məyə  çağırdı.  Mənbədəki  məlu mata  görə, 

128 

 

"Xosrovun hakimiyyətinin 36-cı ilində" Ġrakli "Çola qapılarını açmaq, müxtəlif barbar 

xalqlarını  dəvət  etmək  və  onlarla  birgə  məğrur  Xosrovu  qovmaq" qərarına gəldi.  Bu 

məqsədlə o, öz elçisi Andreyi böyük vədlərlə xəzərlərin yanına göndərdi. 

Ġranlılar  isə,  öz  növbəsində,  Balkanlarda  hökmranlıq  edən  avarlarla  ittifaq 

bağlayıb, onların diqqətini Konstantinopola cəlb etməyə nail oldular.  

626-cı  ildə  xəzərlər  Albaniyaya  hücum  etdilər.  Moisey  Kalan katlı  yazırdı: 

"Xosrovun  hakimiyyətinin  37-ci  ilində Ģimalın  hökmdarı  vəd  etdiyi  döyüĢkən ordunu 

ġatın  baĢçılığı  ilə  [Albaniyaya]  göndərir.  [ġat]  Albaniyanın  bütün  hüdudlarına, 

Adurbadaqanın bir sıra yerinə yürüĢlər edib, çoxlu  xristianı və hətta bütpərəsti qılınc-

dan  keçirir.  Əsir  alın mıĢların  sayını  kim  bilə  və  saya  bilərdi?"  Əsərinin  baĢqa  bir 

yerində yenə də  həmin  hadisəyə qayıdan  alban  müəllifi  yazırdı:  "Xəzərlər  Ġraklin in 

əmri  ilə  saysız-hesabsız  qoĢunla  bizim  ölkəmizə  yürüĢlər  edirdi".  Bu,  xəzərlərin 

Albaniyaya ilk geniĢ hücumu idi.  

628-ci ildə, "Xosrovun hakimiyyətinin 38-ci ilində - onun öldürüldüyü ildə" 

xəzərlər  ölkəyə  yenidən  yürüĢ  etdilər.  Ġlk  zərbəni  Dərbəndə  (Çolaya),  sonrakını  isə 

Bərdəyə endirdilər. "Alban tarixi"ndə yazılıb: "Bu dəhĢətli xəbər Albaniyaya çatdıqda, 

Xosrovun  ölkəni  idarə  etmək  üçün  göndərdiyi  QayĢah  adlı  birisi  bizim  ölkə mizi  və 

əzəmətli  paytaxtımız  Bərdəni  möhkəmlətmək  istədi.  O,  ətraf  vilayətlərin sakinlərini 

[Ģəhərə]  yığdı,  ölkəmizin  əyanları  və  Ģəhərlərin  əhalisi  ilə  razılaĢmadan  əldə  etdiyi 

qüvvə  ilə  xəzərlərdən  müdafiə  olunmaq  istədi.  Lakin  o,  əzəmətli  Çola  Ģəhəri 

müdafiəçilərinin  və  heyrətamiz  divarları  qoruyan  əsgərlərin  baĢına  gələnləri 

görmüĢdü...  Hamımızı  gözləyən ümumdünya  fəlakəti yaxınlaĢanda,  təlatümlü  dənizin 

dalğalan əvvəlcə onu (yəni Çolanı) vurub yerlə yeksan etdi". 

Paytaxt əyanları Arsaxın əlçatmaz dağlarında gizləndilər. Bu, artıq xəzərlərin 

ikinci böyük hücumu idi. Albaniya ərazisini ələ keçirdikdən sonra onlar Tiflisə doğru 

hərəkət  etdilər  və  Bizans  imperatoru  Ġraklinin  ordusu  ilə  birgə  Ģəhəri  mühasirəyə 

aldılar. 

628-ci  ilin yazında Ġraklinin məsləhəti ilə Tiflisi mühasirə edən qoĢunlar geri 

çəkildilər; Ġrakli  xəzərlərin baĢçısına dedi: "Gələn il  yetiĢəndə, isti aylar qurtaran kimi, 

dərhal buraya qayıt... Mən isə bu vaxt Ġran hökmdarı  ilə vuruĢmağa ara verməyəcək, 

ölkələri və onun təbəələrini təhlükəyə məruz qoyacağam".  

Tiflisin  ikinci  mühasirəsindən  sonra,  görünür,  628-ci  ilin  sonunda  Ģəhər 

iĢğal edilir. Bundan sonra Bizans Cənubi Qafqaz ölkələrini ö zünə tabe edir. 

Gürcü mənbələrinə görə, Ġrakli Mtsxeta, Ucarma Ģəhərlərində,  eləcə də baĢqa 

yerlərdə,  nəinki  atəĢpərəstlərin,  həmçinin  monofizilərin  də  təqib  edilməsi  siyasətini 

aparırdı.  628-ci  ildə  Albaniyanın  Girdiman  -  " Varaz  Qriqorun    mülkü  olan  

Qardabani‖  vilayətinə  gələn  Ġraklinin əmri  ilə  Varaz  Qriqorun  özü və onun  təbəələri, 

eləcə  də  "Metskevank  sahibi",  Lal  adlı  yerdə  diofiziliyi  qəbul  etdilər.  Bu  hadisə, 

görünür, Tiflisin I və II mühasirələri arasındakı dövrdə baĢ vermiĢdi. 

Ġraklinin  623-628-ci  illərdə  etdiyi  müvəffəqiyyətli  yürüĢlər  Ġran  üzərində 

qələbəni  təmin  etməklə  yanaĢı,  Bizansa onun bidətçi  ġərq  əyalətlərini  qaytarmıĢ oldu. 

129 

 

Ġrakli  Bizans  imperiyasında,  eləcə  də  ona  tabe  Qafqaz  ölkələrində  xalkidonçuluğu 

(diofiziliyi) bərpa etməklə kilsə birliyinə nail olmaq qərarına gəldi. 

Albaniyanı  hələ  də  Ġran  mərzbanlarının  idarə  etdiyi  bu  dövrdə  Girdiman 

hakimi  Varaz Qriqor özünü Ġraklinin vassalı elan etdi.  Yeni süzereni və onun dini olan 

diofiziliyi qəbul etməklə bu knyaz bütün Albaniyanın tam səlahiyyətli hakiminə çevrilirdi. 

Lakin  beynəlxalq  meydanda baĢ verən dəyiĢikliklər,  görünür,  Ġraklinin  Varaz  Qriqora 

verdiyi  hüquq və səlahiyyətləri  alban hökmdarının  həyata  keçirməsinə  mane olmuĢdu. 

Belə  ki,  bu  vaxt  Ġran  Ģahı  II  Xosrov  öldürülür,  taxta  628/29-cu  ildə  Ġrakli  ilə  sülh 

bağlayaraq,  II  Xosrovun tutduğu  torpaqları  Bizansa  qaytaran  II  Kavad çıxır.  Albaniya 

yenidən  Ġranın  təsiri  dairəsində  qalır.  Bununla belə  ölkənin  faktiki  sahibləri  -  xəzərlər 

olurlar. 629-cu ildə Albaniyaya hücum edən  xəzərlərin baĢçısı ġat, ölkədə oturan Ġran 

mərzbanına, eləcə də 628-ci ildə siyasi dustaqlıqdan azad edilmiĢ katolikos Viroya elçi 

göndərərək,  Albaniyanın  ona  tabe  olmasını  tələb  edir.  Bu  dəfə  söhbət  artıq  siyasi 

asılılıqdan  gedirdi.  Lakin  Albaniya  müqavimət  göstərmək  iqtidarında  deyild i.  ġatın 

tələbini  qəbul  etməyən  mərzban  Ġrana  qaçır.  Katolikos  Vironun  baĢçılığı  ilə  alban 

əyanları  xəzərlərin  ali  hakimiyyətini qəbul  edirlər. Albaniya, yerli  tarixçinin  ifadəsinə 

görə,  xəzər  xaqanın ın "əbədi  mülkü" olur.  Beləliklə,  "Ġran ĢahənĢahı Kavadın oğlu 

ƏrdəĢirin  hakimiyyətinin  ikinci  ilində",  yəni  629-630-cu  ildə  xəzərlər  Albaniyanı 

iĢğal  edirlər.  Aramsız  hücumlar,  eləcə  də  xəzər  ağalığı  ölkəni  var-yoxdan  çıxarır. 

Burada  hökm  sürən  aclıq  və  xəstəlik  yerli  əhalinin  çox  hissəsinin,  o  cümlədən 

Albaniya katolikosu Vironun məhvinə səbəb olur (630-cu ildə). 

Ölkənin  faktik  sahibinə  çevrilən  xəzərlər  alban  feodallarından,  əvvəllər 

Sasanilərin  xəzinəsinə  keçirdikləri  dövlət  vergilərinin  indi  onlara  verilməsini  tələb 

edirdilər. Albaniyanın, bu dövrdən baĢlayaraq, həmçin in Xəzər adlandırılan qədim 

paytaxtı  Qəbələdə  möhkəmlən miĢ  xəzərlər,  solsahil  Albaniyasını  tamamilə  ələ 

keçirə  bilmiĢdilər.  Lakin  məh z  bu  dövrdə  Albaniyanın  hüdudlarından  kənard a 

ölkənin  siyasi  həyatında  həlledici  rol  oynayan  hadisələr  baĢ  verdi.  Beynəlxalq 

vəziyyət  -  Ġranda  taxt-tac  üstə  gedən  çəkiĢmələr,  Bizansda  xalkidonçularla 

monofizilər arasındakı  mübarizə bu ölkələrin  diqqətini Ģimal sərhədlərindən, u zaq 

Albaniyada baĢ verən hadisələrdən yayındırmıĢ oldu. 

VII  əsrin  30-cu  illərin in  əvvəllərində  Xəzər  dövlətində  Cəbu  xaqanın 

öldürülməsi  ilə  nəticələn miĢ  ara  münaqiĢələri  xəzərlərin  Albaniyadakı  ağalığ ına 

son  qoyub,  ölkəni  dəhĢətli  talandan  xilas  etdi.  Beləliklə,  tarixin  iradəs i  ölkəni 

müstəqillik  yoluna  çıxardı.  Suverenliy in  qazanılmasına  iki  rəqib  imperiyanın  - 

Bizansın  və  Ġranın  öz  aralarında  apardıqları  müharibələrdən  yorulması  və  əldən 

düĢməsi də kö mək etdi. 

Alban  taxt-tacı  Mihranilər  sülaləsindən  olan  Vara z  Qriqorun  əlinə  keçdi. 

Son tədqiqatlar hakimiyyət illəri ənənəvi olaraq  628-636-cı illərdə qəbul edilən bu 

alban hökmdarının əslində 630-642-ci illərdə hökmran lıq etdiyini, onun 628-ci ildə 

Bizans  hökmdarı  Ġraklinin  əlindən  diofiziliy i,  630-cu  ildə  isə  katolikos  Vironun 

əlindən monofiziliy i qəbul etdiyin i təsdiq edir. 

130 

 

Məhz  bu  dövrdə  Yaxın  ġərqdə  yeni  bir  qüvvə  -  ərəb  dövləti  meydana 

çıxır. 

 

 

 

§ 2. ƏRƏB ĠġĞALLARININ BAġLANMASI. 

AZƏRBAYCANA ĠLK YÜRÜġ VƏ ONUN NƏTĠCƏLƏRĠ 

 

630-cu  ilin  sonlarına  ya xın,  Azə rbaycandan  uzaqlarda  ya Ģasalar  da,  az 

sonra  onun  xalq larının  müqəddəratında  həlledici  rol  oynayacaq  ərəblərin  çox 

hissəsi  Məhəmməd  peyğəmbərin  hakimiyyətini  tanıdılar.  Ço x  keçmədən, 

peyğəmbərin siyasi istedadını, onun az qala hərəsi b ir bütə sitayiĢ edən pərakəndə 

ərəb  qəbilələrini  öz  rəhbərliy i  altında  birləĢdirmək  qabiliyyətini  yüksək  qiy -

mətləndirən  məkkəlilər  də  müqaviməti  dayandırıb,  Məhəmmədə  "Allahın  yerdəki 

elçisi, din in və dövlətin baĢçısı" kimi iman gətirdilər.  

Fəaliyyətinin ilk dövründə yeni dini etiqadın - islamın qəbulunu hər kəsin 

öz vicdanına həvalə edən, yalnız inandırma, təlq in yolunu seçən Məhəmməd, siyasi 

üstünlüyü  də  əldə  etdikdən  sonra  bütpərəstliyə  qarĢı  qəti  mübarizə  elan  etdi.  Bu 

məsələni  araĢdıran  tədqiqatçılar  Məhəmmədin  siyasi  və  diplo matik  mərifətini 

xüsusi  qeyd edirlər.  Belə  ki,  bütpərəstliyin  qatı  əleyhdarı  olan  Məhəmməd  qəbilə 

baĢçılarına  islamı  və  peyğəmbərin  hakimiyyətini  yaln ız  silah  gücü  ilə  deyil, 

xoĢluqla  da  qəbul  etmək  imkanı  verirdi.  Bunun  üçün  onlara  möhlət  də  ayırmıĢdı. 

Yaln ız təyin olunmuĢ vaxt baĢa çatanda, bütpərəstlər isə inadlarından dönməyəndə 

onlar  silah  gücünə  ram  edilir,  ayrı-ayrı  qəbilələrin  müstəqilliyin in  rəmzi  o lan 

qəbilə bütləri isə məhv edilird i. 

Ġslamı  bütün  ərəblər  arasında  yaymağın  vacib   sayılması  müsəlman 

baĢçıların ın öz d inləri  ilə Ərəbistan hüdudlarından kənara çıxmalarına, Sasanilərin 

və Bizansın tabeliyində olan Ġraq və ġam (Suriya) ərəblərinin yaĢadıqları ərazilərə 

qoĢun göndərmələrinə səbəb oldu. Beləliklə, 633-cü ilin  əvvəllərində,  Ərəbistanın 

Məhəmməd dövründə baĢlanan birləĢdirilməsini davam etdirən ilk "raĢidi" ("doğru 

yol  tutmuĢ")  xə lifəsi  Əbu  Bəkr  (632-634)  yarımada  daxilində  yürüĢləri  tam  baĢa 

çatdırmamıĢ,  islamı  bütün  ərəblərin  arasında  yaymaq  çağırıĢı  ilə  sərkərdələrindən 

Xalid  ibn  əl-Validin  və  Ġyad  ibn  Ğənmin  baĢçılıq  etdikləri  qoĢun  dəstələrini 

Sasanilərin  tabeliyində  olan  Ġraqa  və  Bizansın  tabeliyində  olan  ġama  göndərdi. 

Nəticə  etibarilə  ərəblərə  Ərəb istan  hüdudları  xaricindən  ilk  zəfər  müjdələrini 

gətirən  bu  yürüĢlər  bir  ço x  xalqların,  o  cü mlədən  azərbaycan lıların  həyatında  az 

sonra baĢ verəcək köklü dəyiĢikliklərin təməlini qoydu. Əvvəllər əsil dini yalnız öz 

soydaĢları  arasında  yaymaq  ideyası  ilə  çıxıĢ  edən  ərəblərin  fəaliyyət  dairəsi  yeni 

coğrafi  ərazilər  hesabına  geniĢləndi.  Ərəb  iĢğalları  baĢlandı.  Ərəb  cəmiyyətində 

baĢ verən ictimai-iqtisadi çevriliĢ bu iĢğallar üçün zəmin hazırlamıĢ,  Yaxın  ġərqdə 

(xüsusilə  Ġran  və  Bizansda)  yaranmıĢ  hərbi-siyasi  vəziyyət  isə  hadisələrin  məhz 

131 

 

ərəblərin xeyrinə inkiĢafı üçün təkan vermiĢ oldu.  

633-cü  ildə  ərəb  ordusu  Ġraq  tərəfdən  Sasani  imperiyasının  sərhədlərini 

keçdi.  Moisey  Kalankatlı  bu  haqda  yazırdı:  "Ġran  ĢahənĢahı,  əzəmətli  Xosrovun 

ölümündən  dörd  il  keçmiĢ  Azkert  (III  Yəzdigərd )  hakimiyyətə  sahib  oldu.  12 

qəbilənin  birləĢməsindən gücə gəlmiĢ  Həcəri  nəsli

1

 səhrada baĢ vermiĢ  qasırğa  kimi 

dəhĢətli və qorxulu həmlə ilə çox sürətlə getdi; Assuriyanı ötərək, tez bir zamanda Ġran 

ĢahənĢahına qarĢı hücuma keçdi". 

Orta  əsr  ərəb  müəlliflərinin  (ət-Təbəri,  əl-Bəlazuri,  əl-Kufi,  Ġbn əl-Əsir və 

b.)  məlu matları  ilə  təsdiq  edilən  bu  hücuma  ərəb  sərkərdələri  Xalid  ibn  Valid  və 

Mukanna ibn Haris, eləcə də Ġyad ibn Ğən m baĢçılıq edird ilər. 

Ərəblərin ilkin hücumlarını dəf etməyə cəhd göstərən  III Yəzdigərd ona tabe 

ölkələrin  hakimlərindən  köməkçi  qoĢun  dəstələri  tələb  edir.  Yerli  qaynağın 

məlumatına  görə,  belə  bir  əmr  alan  Albaniya  hökmdarı  Varaz  Qriqor  da  öz  dörd 

oğlundan  birini  -CavanĢiri  döyüĢ  meydanına  göndərmək  qərarına  gəlir.  Moisey 

Kalankatlı  CavanĢiri  böyük  məhəbbətlə,  Ģairanə qələmlə  təsvir  edir:  "Varaz  Qriqor 

özünün  ikinci  oğlu,  məğrur,  qəddi-qamətli  və gözəl  CavanĢirə  diqqət  yetirdi.  Zərif 

saqqal  onun üzünü  hələ  tamam  örtməmiĢdi;  atasının sevimlisi, silah  iĢlətmədə  mahir, 

qartal  kimi  zirək,  atasının  dayağı,  hər  Ģeydə  müvəffəqiyyət  qazanan  CavanĢir  ona 

(atasına)  dünyəvi  həyatda  öz  ağlı  ilə  kö mək  etməyə,  böyüklərlə  bərabərləĢməyə, 

hökmdarlar  yanında olmağa  hazırlaĢırdı".  Bu  zamandan alban  qoĢunlarının sparapeti  - 

baĢ sərkərdəsi olan CavanĢir öz qoĢunu ilə birlikdə 634-cü ildən Sasani qoĢununun baĢ 

komandanı təyin edilmiĢ, "təkcə öz hərbi Ģücaəti ilə deyil, ĢahənĢah taxt-tacı uğrunda 

saray  çəkiĢmələrində  fəal  iĢtirakı  ilə"də ad çıxarmıĢ  Xorasan  hakimi  Fərru xzad  oğlu 

Rüstəmin rəhbərlik etdiyi Ġran ordusu tərkibində çıxıĢ etməyə baĢladı. Yerli  mənbənin 

məlu matına  görə,  məhz  sərkərdə  Rüstəm  CavanĢiri  III  Yəzdigərdə təqdim etmiĢdi. 

Yenə həmin  mənbəyə görə "Ölü suların"  (Ġraqda  əl-Bətaix  -  bataqlıqlar)  sahilində, 

Kadisiyyə yanında baĢ vermiĢ (636-cı  ildə) vuruĢmada alban sərkərdəsi öz Ģücaəti ilə 

seçilmiĢdi.  Onun  hünər  və  rəĢadəti  III  Yəzdigərd  tərəfindən  layiqincə 

qiymətləndirilmiĢdi,  ĢahənĢah özü  ona "bayraq və  gur  səsli  Ģeypurlar,  iki  qızıl  cida, 

həmiĢə qabağıyca aparılan qızıl suyuna salınmıĢ iki qalxan verdi. Onu hamıdan yüksək 

tutdu,  belinə  mirvari  ilə  bəzədilmiĢ  qızıl  kəmər  və  qızıl  dəstəkli  qılınc  taxdı, 

qollarına  bilərzik  saldı,  baĢına  isə  gözəl  bir  tac  qoydu.  Bundan  baĢqa,  ona  üstü 

baĢdan-baĢa mirvari ilə iĢlənmiĢ qaytanlar da bağıĢladı, boynuna çoxlu sap mirvari 

 

 

1

  Həcər  Ġbrahim  peyğəmbərin  arvadı  Saranın  kənizi  idi.  Rəvayət ə  görə,  onun 

Ġbrahimdən olan oğlu Ġsmayıl ərəblərin ulu babası hesab edilir. Bu qadının adı  ilə ərəblərə 

həcərilər də deyilirdi. 

mirvari saldı". 

637-ci  ildə  ərəblər  Ġran  Ģahını  onun  paytaxtı  olan  Ktesifonda  mühasirəyə 

aldılar.  CavanĢir  üç  minlik  alban  qoĢununun  baĢında  iranlılarla  birlikdə  altı  ay 

Ktesifonun müdafiəsində durdu. Lakin buna baxmayaraq Ġran ordusu darmadağın edildi. III 

Yəzdigərd  Dəclə  çayı  sahilindəki  qalalardan  birində  gizləndi.  Moisey  Kalankatlının 

132 

 

məlu matına görə, CavanĢirin Ġran ordusu tərəfində ərəblərlə son döyüĢü III Yəzdigərdin 

hakimiyyətinin səkkizinci  ilinə  (639-640-cı  illərə)  təsadüf  edir.  Beləliklə,  mübarizənin 

faydasız,  imperiyanın  ölümə  məhkum  olduğunu  dərk  edən  CavanĢir  639-640-cı  ildə 

vətəninə qayıdır. 

Bu  dövr  hadisələrini  bizə  çatdıran  ərəb  mənbələrinin  bir  qismi  ərəblərin 

Azərbaycan ərazisinə (onun cənub hissəsinə) ilk basqınının məhz həmin illərdə, yəni 

639-640-cı  illərdə  baĢ verdiyini qeyd edir. Bu müəlliflərdən "fütuhat" haqqında xüsusi 

kitab yazmıĢ IX əsr ərəb tarixçisi əl-Bəlazuri Azərbaycanın hicri tarixi  ilə 18 (639)-ci 

ildə Huzayfa ibn əl-Yəmənin baĢçılığı  ilə sülh yolu ilə alındığı barədə məlumat verir. 

Ərəb  yürüĢləri  istiqamətlərinin  mənbələrin  müqayisəli  təhlili  nəticəsində  izlənilməsi 

sübut edir ki, Azərbaycanın real fütuhatının baĢlandığı hicri 22 (643)-ci ildən çox əvvəl, 

görünür, Ġyad ibn Ğənmin baĢçılıq etdiyi ərəb ordusunun xəlifə Ömərin əmri ilə 639-cu 

ilin  avqustunda  baĢlamıĢ  Mesopotamiyanın  iĢğalı  prosesində  Azərbaycan  ərazisinə 

hücum  (və  bəlkə  də  hücumlar)  olmuĢdur.  Hücum  Urmiya  gölünün  cənub-qərb, 

ərəblərin artıq iĢğal etdikləri erməni əz-Zəvazan vilayəti tərəfdən baĢlamıĢ və nəticədə 

qərb sərhədlərinin mərzbanı ilə  müqavilə bağlanmıĢdı. Hadisələrin məhz o zonada baĢ 

verməsi  müqavilənin  mətnindən  də  görünür;  mərzban  ərəb lərə  " 800  min  d irhəm 

verməyə  boyun  olurdu.  Əvəzində  ərəblər  heç  kəsi  öldürməyəcək,  əsir  almayacaq, 

atəĢgahları  dağıtmayacaq,  Balasacanın,  Savalanın  və  Miyan  Ruzanın  kürdlərini 

sıxıĢdırmayacaq, ġiz əhalisinə bayramlarda rəqs etməyə və əvvəllər yerinə yetirdikləri 

[ayinlərə] əməl etməyə icazə verəcəklər". 

Lakin  müəyyən  hüdud  çərçivəsində  qazanılan  belə  ötəri  qələbələr, nəticə 

etibarilə  ərəblər  üçün hələ  müvəffəqiyyətli  hesab  edilə  bilməzdi,  çünki  imperiyanın 

mərkəzində  iflasa  uğramıĢ  Sasani üsuli-idarəsi  ucqarlarda, o  cümlədən Ģimallı-cənublu 

Azərbaycan  torpaqlarında  Ġran  qoĢunları  tərəfindən  hələ  də  müdafiə  edilirdi.  Görünür 

məhz bu dövrdə, "yeddi  il dalbadal ağır döyüĢlərdə  iĢtirak  edib, on bir  dəfə  ağır yaralar 

aldıqdan" sonra, nəhayəl. vətənə qayıdan CavanĢir hələ atası Varaz Qriqorun sağlığında, 

Albaniyanın  ilk  böyük  iĢxanı  olur.  Moisey  Kalankatlının  yazdığına  görə,  "Ġran 

müharibələrindən  Ģöhrətlə  qayıdan  CavanĢir  hökmdarın  sərəncamı  ilə  Albaniyanın bütün 

iĢlərinə  rəhbərlik  edirdi..."  Onun  atdığı  ilk  addımlardan  biri  Ġran  üsuli-idarəsinə  qarĢı 

çıxıĢı oldu. Bütün  Albaniyanı öz  hakimiyyətinə tabe  etməyə çalıĢan  CavanĢir "qoĢununu 

götürüb, atası ilə birlikdə Bərdə Ģəhərindən çıxaraq. Ģimal tərəfə çəkildi". Alban knyazının 

bu  çıxıĢı  Ġran  qoĢunlarının  ölkəyə  hücumuna  səbəb  oldu.  CavanĢir  Girdiman  və 

Kambisenaya hərəkət edən Ġran qoĢununa qarĢı əks -hücum edərək, onları Albaniyanın bu 

bölgələrindən  çıxartdı.  Kambisenada  olarkən,  o,  Ġberiya  hökmdarı Atrnersehlə  (605-641) 

"sarsılmaz  ittifaq"  bağladı.  Bu  hökmdarın,  eləcə  də  köməyə  gəlmiĢ  gürcü  qoĢunlarının 

yardımı ilə CavanĢir iranlıları Uti vilayətindən də qovub çıxararaq, paytaxt Ģəhəri Bərdəni 

azad  etdi,  əsir  düĢmüĢ  anasını  və  qardaĢlarını  düĢmən  əlindən  qurtardı.  Lakin 

məğlubiyyətlə  barıĢmaq  istəməyən  iranlılar  Adurbadaqandan  yeni  qüvvələr  göndərdilər. 

Sakasena  vilayətində  baĢ  verən  iki  döyüĢ  CavanĢirə  yeni  qələbələr  bəxĢ  etdi. 

Darmadağın  edilmiĢ  iranlılar  bu  dəfə  Sünik  knyazının  vasitəçiliyi  ilə  barıĢıq  əldə  edə 

133 

 

bildilər. Yerli qaynağın məlumatına görə "CavanĢir böyük Ġran Ģahlığının tənəzzülü haqqında 

fikirləĢərək  və  keçmiĢ  ġərq Ģahlarının  müstəbid  olmalarını yada salaraq öz Ģəxsiyyətinə 

xüsusi təmtəraq verdi və belə qənaətə gəldi ki, bundan sonra öz  hakimiyyətini heç kəsə 

tabe etməsin". 

Lakin  çox  keçmədən  barıĢığı  pozan  iranlılar  Albaniyaya  yeni  qüvvələr 

göndərsələr  də,  müttəfiq  gürcü  qoĢunlarının  köməyinə  arxalanan  CavanĢir  düĢmən 

hücumunun qarĢısını ala bilir. 

642-ci  ilədək  davam  edən bu  münaqiĢə  ərəblərin  Sasani  imperiyasının Ģimal 

vilayətlərinə hücumu ilə baĢa çatır.