TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü

§ 3. ĠNCƏSƏNƏT 

 

Ro ma  imperiyasının  ġərqdəki  iddialarına  son  qoyan  Sasani  dövləti  qısa 

müddət  ərzində  öz  təsirin i  Hindistandan  Misirədək  böyük  bir  ərazidə  yaydı.  Bir 

çox  ġərq  xalq larının  mədəniyyət  və  incəsənəti  də  onların  tarixləri  kimi,  Sasani 

Ġranın ın  mədəniyyət  və  incəsənəti  ilə  sıx  bağlan mıĢ  oldu.  Sasanilər  həm 

imperiyanın  iqtisadi cəhətdən daha çox  inkiĢaf etmiĢ hissəsi olan A durbadaqanda, 

həm  də  imperiya  hüdudlarına  daim  müdaxilə  edən  Ģimal  köçəri  tayfaları  ilə 

bilavasitə  Ġran   arasında  bufer  rolunu  oynayan  Albaniyada  nüfuzların ın 

möhkəmlən məsinə  xüsusi maraq göstərirdilər. Ona görə də Cənubi  Qafqazın digər 

vilayətlərinə  nisbətən  Azərbaycanda  Sasani  təsiri  daha  güclü  idi.  Buna  müvafiq 

Sasani mədəniyyəti ünsürləri burada daha parlaq təmsil olun muĢdu. 

Alimlərin ümu mi rəy inə görə, Sasani incəsənətinin fərqləndirici cəhəti antik 

incəsənətin  yeniləĢdirilmiĢ  elementləri  ilə uyğunlaĢdırılan  Əhəməni  dövrü  mədəniyyəti 

ünsürlərinin  Ģüurlu  surətdə  dirçəldilməsi  id i.  ġübhəsiz,  Sasani  incəsənətinin 

inkiĢafında  imperiya  tərkibinə  da xil  edilmiĢ  bir  ço x  ölkə  xalqlarının,  o  cümlədən 

azərbaycanlıların  da  payları  vardır;  lakin  incəsənətdə  formalaĢmıĢ  Sasani  üslubu,  bu 

dövr  üçün  səciyyəvi  olan  üslubun  standartlaĢdırılıb  vahid  Ģəklə  salınması,  baĢqa 

xalqların payını bilavasitə Ġran incəsənətindən ayırmaq iĢini çətinləĢdirir. Bununla belə, 

dövrün  incəsənət  abidələrini  araĢdıran  tədqiqatçılar  (K.V.Trever  və  b.)  bu  abidələrdə 

yerli,  özünəməxsus ünsürlərin  olduğunu qeyd  etmiĢ,  onların sırf  Ġran  elementlərindən 

fərqləndiyini göstərmiĢ, bunların içərisində alban sənətkarların ın məhsullarına xüsusi 

diqqət  yetirmiĢlər.  K.V.Treverin  fikrincə,  məsələn,  IV-V  əsrlərə  aid  tunc  əĢyalar 

özlərin in texn iki baxımdan böyük kamilliy i, süjet və üslubda yerli və qərb (Roma və 

Bizans)  bədii  vasitələrinin  harmonik  tətbiqi  ilə  fərqlənir.  Tədqiqatçının  fikrincə, 

əĢyalara  yeni  keyfiyyət verən bu tətbiq alban incəsənəti məhsullarını nəinki Ġran, hətta 

qonĢu erməni və iber abidələrindən də ayırır. 

Orta  əsrlərin  erkən  mərhələsində  tarixi  Azərbaycan  ərazisində  sənətin 

dekorativ  tətbiqi  növləri  daha  çox  inkiĢaf  etmiĢ,  daĢ  və  metal  üzərində  oyma sənətinin, 

zərgərlik  və  ĢüĢə  emalının  yüksək  keyfiyyətli  məhsullarını  hazırlayan  sənətkarlıq 

mərkəzləri  və  bütöv  məktəblər  meydana gəlmiĢdi.  Bu sənət növlərinin Azərbaycanda 

geniĢ  intiĢarı  yalnız  yazılı  qaynaqlardakı  məlumatla  deyil,  arxeoloji  komplekslərdə 

tapılan  çoxsaylı  dekorativ-tətbiqi  sənət  nümunələri  ilə  də  təsdiq  edilir.  Məsələn, 

ġamaxıda,  eramızın  III  əsrinə  aid daĢ  qutu qəbrində aĢkar  edilmiĢ  zərli  gümüĢ  döyrə 

yüksək ustalıq və bədii zövq nümunəsidir. Döyrənin içərisi baĢdan-baĢa ov səhnəsi ilə 

örtülmüĢdür:  dördnala  çapan  atın  üstündəki  süvari  geri  çevrilərək  oxunu  dağ  keçisinə 

doğru  tuĢlamıĢdır.  Texniki  baxımdan  nadir  sənət nümunəsi yaradan yerli  usta  forma  və 

tənasübü pozmadan mürəkkəb ov səhnəsini qabın yarımkürəvi müstəvisinə həkk etmiĢ, 

bununla yanaĢı, rəsmin realizmini qoruyub saxlaya bilmiĢdir. Daha böyük qabarıqlığa nail 

olmaq üçün o, üstdən lövhəcik vurma üsulundan istifadə etmiĢdir. Onu da qeyd etməliyik 

ki,  məmulatın  bu  hazırlan ma  texnikası  hətta  Sasani  Ġranının  paytaxt  emalatxanaları 

109 

 

üçün də nadir hadisə idi. Ov səhnəli belə qablar adətən konkret tarixi Ģəxsiyyətlərə - 

hakimiyyət  baĢında  olan  ĢahənĢahlara,  vəliəhd  Ģahzadələrə,  iri  vilayətlərin 

hakimlərinə ithaf edilirdi. Bir sıra tədqiqatçıların fikrincə (V.Q.Lukonin, Q.O.QoĢqarlı) 

ġamaxıdan tapılmıĢ qab üzərində I ġapurun oğlanlarından biri, o dövrdə (III əsrin 70-90-

cı illərində) imperiyanın Ģimal vilayətlərinin, o cümlədən Adurbadaqanın hakimi, gələcək 

ĢahənĢah Nərsə təsvir edilmiĢdir. Güman etmək olar ki, bu nadir qab məhz Atropatenanın 

torevtika emalatxanalarından birində hazırlanmıĢdır. 

Bakıda  tapılmıĢ,  VI-VII  əsrlərə  aid  zərli  gümüĢ  kuzə  də  nadir  sənət 

nümunəsidir. Kuzənin üstü baĢdan-baĢa mürəkkəb naxıĢlarla oyulmuĢdur. ZərlənmiĢ fon 

dörd  romba  bölünmüĢ,  onların  ayrı-ayrılıqda  hər  birinin  içində  xoruzun,  qırqovulun, 

otyeyən  heyvanı  didiĢdirən  qartalın  və  əfsanəvi  simurq  quĢunun  ("Avesta"da  Sen -

murv) təsvirləri verilmiĢdir. Rombların oyma naxıĢlı tərəflərinin  kəsiĢdiyi yerdə, eləcə 

də  aralarında altıguĢəli  ulduz  və  altıləçəkli  gül  təsvirli  dolçalar  yerləĢdirilmiĢdir.  Bu 

dolça mərasim qablarından hesab edilir. 

Lənkəranda  tapılmıĢ,  boynunda  "müqəddəs"  baftası  olan  vəhĢi  qoç  təsvirli 

gümüĢ  döyrə  yerli  torevtikanın  ən  maraqlı  nümunələrindəndir.  Elə  bil  nəyi  isə 

gözləyən,  sərt  buynuzlu  bu  heyvan baĢını yüngülcə  arxaya  çevirmiĢdir.  Onun  bədəni 

baĢdan-baĢa yuna bənzər döymə naxıĢla nöqtələn miĢdir. 

ZərdüĢtilik  allahlarının heyvan  və quĢlarda  təcəssüm  edilmiĢ  surətləri  Sasani 

Ġranı  və  mədəni  cəhətdən  onunla  bağlı  ölkələrin  incəsənətinin  mühüm  xüsusiyyəti 

olmuĢdur. Bu surətlərin meydana gəlməsi və monumental abidələrdən tutmuĢ dekorativ 

tətbiqi  incəsənətin  min iatür  məmu latınadək  mü xtəlif  abidələrdə  tez  bir  zamanda 

yayılması  zərdüĢtiliyin  Adurbadaqanda  da  dövlət  dininə  çevrilməsi  və  onun 

qaydalarının incəsənətdə qərarlaĢması ilə bilavasitə bağlı olmuĢdur. Heyvan və quĢların 

boynundakı "müqəddəs" baftaların təsviri bu dövr incəsənətində tez-tez təsadüf olunan 

haldır. Usta bununla göstərmək istəyirdi ki, qarĢımızdakı, məsələn, ov səhnələrini təsvir 

edən qablarda olduğu kimi, adi heyvan rəsmi deyil, ilahi varlıqların mücəssəməsidir. 

Arxeoloji  qazıntılar bu dövrün  torevtikasının digər qiymətli  nümunələrini  də 

aĢkara  çıxarmıĢdır.  Həmin  əĢyaları  düzəldən  ustalar  illərin  təcrübəsindən  çıxaraq, 

naxıĢbasmanın,  qəlibkarlığın,  döymənin,  qaynağın,  həkkaklığın  və  s.-nin  sirlərini 

mənimsəmiĢdilər.  Onlar  məmulatın  bədii  təsir  gücünü  və  estetik  ifadəliliyini  artırmaq 

məqsədilə  saya  gümüĢün  zər  suyuna  salınmıĢ  gümüĢlə  həmahəngliyindən  məharətlə 

istifadə edird ilər. 

Azərbaycanın  Ģimal  vilayətlərindən  (eləcə  də  müasir  Cənubi  Dağıstandan) 

tapılan,  adətən  VI-VIII  əsrlərə aid edilən  tunc  qablar,  kuzələr  və buxurdanlar  da  nadir 

sənət əsərləri kimi  maraq doğururlar. Bu qablar  zəngin həndəsi və nəbati naxıĢlarla, 

eləcə də heyvan təsvirləri ilə bəzədilmiĢdir. 

Belə  sənət  nümunələri  arasında,  hazırda  Sankt-Peterburqdakı  Dövlət 

Ermitajında  saxlanılan,  ötən  əsrin  əvvəllərində  Naxçıvanda  qədim  əntiq  Ģeylər 

alverçisindən satın  alınan tunc buxurdan  xüsusi  maraq doğurur.  35,6  sm  hündürlükdə, 

tuncdan tökülmüĢ süvari heykəlciyi formasında olan bu buxurdan alimlərin (K.V.Trever, 

110 

 

V.L.Lukonin,  Q.QoĢqarlı  və  b.)  ümumi  rəyinə  görə,  yerli  sənətkar  tərəfindən 

düzəldilmiĢdir.  Albaniya  tarixinin  ilk  geniĢ  tədqiqatçılarından olan  K.V.Trever  burada 

alban hokmdarı  CavanĢirin  təsvir  olunduğunu  güman  edir.  Onun  bu  gümana  gəlməsinə 

səbəb  bir  tərəfdən heykəlcikdə  Sasani Ģahlarına  xas  olmayan elementlərin varlığı,  digər 

tərəfdən  isə  süvaridəki  ikonoqrafik  cizg ilərin  Moisey  Kalankatlının  CavanĢir 

haqqındakı  məlumatına  uyğun  gəlməsidir.  Azərbaycan  alimləri  Q.M.Əhmədov  və 

N.Ġ.Rzayev  K.V.Treverin  bu  gümanının  gerçək  olduğunu  təsdiq  etsələr  də,  elmdə 

V.L.Lukoninin  (bu  fərziyyəni  Q.QoĢqarlı  da  müdafiə  edir)  hər  halda  yerli  sənət 

məhsulu olan bu buxurdan üzərində son  Sasani hökmdarlarından birinin, ola bilsin,  II 

Xosrovun təsvir edildiyi fikri də mövcuddur. 

Yazılı  mənbələrdəki məlu matlar və arxeoloji araĢdırmaların nəticələri göstərir 

ki, Azərbaycan feodal cəmiyyətinin yüksək təbəqəsinin bədii zövqü ilə məiĢətdə hədsiz 

dəbdəbə  xoĢlayan  Sasani  hakimlərinin  zövq  və  məiĢəti  arasında  uyğun  cəhətlər  çox 

idi.  Moisey  Kalankatlı  alban  hökmdarı  CavanĢirin  sarayını  belə  təsvir  edir:  "O, 

günbəzdən  tutmuĢ  kandaradək  hər  yeri  naxıĢlarla  bəzətdirdi,  divarlara baĢdan-baĢa 

ipək parçalar çəkdirdi, kainatın ziyasını (yəni CavanĢiri) qoruyub saxlayan yataq otağının 

qapısını gümüĢə tutdurdu, üzərində oyma naxıĢlar açmağı əmr etdi". 

Sasanilər  qiymətli  əĢyalardan  öz  diplomatik  məqsədləri  üçün  geniĢ  istifadə 

edirdilər. YeqiĢenin məlumatına görə, onlar Cənubi  Qafqaza gümüĢ Ģeylər gətizdirir və 

yerli  hakimləri  ələ  almaq  üçün  onlara  bağıĢlayırdılar.  Görünür,  bu  və  digər  yollarla 

(məsələn,  ticarət)  Azərbaycana  gətirilən  Sasani  metal  məmulatı  yerli  sənətkarlar  üçün 

nümunə  olmuĢ,  bu  tipli  məhəlli  məhsulların  daha  keyfiyyətli  istehsalına  gətirib 

çıxarmıĢdır. Gü man etmək olar ki,  mərkəzdən gətirilən və iri Ģəhərlərdəki sənətkarlıq 

emalatxanalarında  hazırlanan  yerli  məhsullardan  baĢqa,  iri  feodalların  ehtiyaclarını 

ödəmək  üçün saxladıqları  Ģəxsi  emalatxanalarında  da belə Ģeylər  hazırlanırdı.  Məhz 

həmin  emalatxanaların  zəminində  yaranmıĢ  yerli  məktəblər  bu  gün  də  Lahıcda, 

Köbəçidə öz fəaliyyətlərini davam etdirirlər. Erkən orta əsrlər dövründə bu məktəblər 

üçün  səciyyəvi  cəhət  onların  əsasən  "müqəddəs"  ağacın  çoxyarpaqlı  təsvirini  verən 

ornamentlərdən istifadə etməsi idi. Bununla yanaĢı, bu dövrdə zoomorf (heyvanĢəkilli) 

formalı qablar da geniĢ yayılmıĢdı. 

Dekorativ tətbiqi incəsənət abidələri arasında mühüm mövqelərdən birini daĢ 

üzərində  naxıĢaçma  -  qliptika  tuturdu.  Üzərində  təsvirlər  və  yazılar  olan  mü xtəlif 

qiymətli və yarıqiy mətli daĢlardan məmurlar, hakimlər, yüksək vəzifəli Ģəxslər, əyanlar 

və  kahinlər  möhür  kimi  istifadə  edirdilər.  Azərbaycanda tapılmıĢ  və  qiymətli  mineral 

daĢlardan  (əqiqdən,  xalsedondan,  ametistdən,  lazuritdən, yəĢəm  daĢından)  düzəldilən 

gemmaların (üstündə yazı və Ģəkil qazılmıĢ qiymətli daĢların) üzərində daha çox heyvan 

və  quĢ  Ģəkilləri,  əyanların  və  kahinlərin  portretləri,  mərasim  səhnələri,  bəzən  isə 

yırtıcılar  tərəfindən otyeyən  heyvanların parçalanması səhnələri  vardır.  Mingəçevirdə 

tapılan  möhürlərin üzərində uzan mıĢ qoyunlar, ġamaxıda tapılan möhürlərin üzərində 

kiĢi  büstü  təsvir  edilmiĢdir.  Bu  və  bəzi  digər  gemmaların  üzərində  pəhləvi  yazıları 

mövcuddur.  Ġstifadə  edilmə  məqsədlərinə  görə  hələ  antik  dövrdən  üç  cür  gemma 

111 

 

düzəldilirdi:  möhürlər, bəzəklər və göz muncuqları. Bəzən bir gemma hər üç məqsədi 

güdürdü.  Möhür  kimi  iĢlədilən  gemmalar  məktubların,  rəsmi  sənədlərin  təsdiq 

edilməsində  istifadə  olunurdu.  Möhürlərin  Ģəkilləri  mal  taylarının,  bu  və  ya  digər 

ustanın hazırladığı mə mulatın üzərinə vurulur, bununla da məhsulun keyfiyyəti təsdiq 

edilirdi. Arxeoloji qazıntılar ölkəmizin ərazisində xeyli  möhür Ģəkli (bullalar) aĢkar 

etmiĢdir.  Bu möhürlərdə  insan,  müxtəlif heyvanlar  (zebu,  maral, qoyun,  it, Ģir və s.) quĢlar 

(xoruz,  qartal,  göyərçin),  əqrəb,  fantastik  varlıqlar  (qanadlı  öküz, peqas -qanadlı  at  və 

baĢqa  əfsanəvi  məxluqlar),  mü xtəlif  bitkilər,  atəĢpərəstlik  mehrabları,  göy  cisimləri, 

mü xtəlif iĢarələr və s. təsvir edilmiĢdir. Bu rəsmlərin əksəriyyəti rəmzi məna daĢıyırdı 

və dini etiqadla bağlı idi. Buna görə də həmin təsvirləri zərdüĢtiliyin  müqəddəs  kitabı 

olan  "Avesta"ya  illüstrasiyalar  kimi  qiymətləndirmək  mümkündür.  Yeri  gəlmiĢkən, 

qeyd etmək lazımdır ki, qliptika nümunələri ən qədim zamanlardan son orta əsrlərədək 

dinlə  sıx  bağlı  olmuĢdur.  Bu,  tamamilə  qanunauyğun  idi  və  həmin  məmu latın 

təyinatından  irəli  gəlirdi.  Çünki  həmin  əĢyalar  çox  zaman  bədnəzərdən  qorunma 

vasitəsi,  həmayil  rolunu  oynamadı.  Bunlardan  Ģəxsi  möhürlər  kimi  istifadə  edən 

Ģəxslər, beləliklə, ö z əmlaklarını ilahi qüvvələrin himayəçiliyinə tapĢırırdılar. 

Bu  möhürlərdə  təsvir  edilmiĢ  süjetlər  Hörmüzə,  oda  sitayiĢlə  bağlıdır. 

Albaniya  ərazisində  belə  süjetli  möhürlərin  tez-tez  tapılması,  görünür,  Sasani 

hökmdarlarının yerli əhali arasında atəĢpərəstliyi yay maq cəhdləri ilə əlaqədardır. 

Azərbaycanın  bu  dövr  zərgərlik  sənəti  məhsulları  çeĢid  çoxluğu,  yüksək 

sənətkarlığı  və  zənginliyi  ilə  fərqlənir.  Buranın  metaliĢləmə  və  daĢiĢləmə  sənəti 

məhsullarında əvvəllər antik, ellin, sonralar isə Sasani ənənələrinin təsiri güclü idisə, 

zərgərlik  sənəti  əsas  etibarilə  yerli  bədii  ənənələr  zəminində  inkiĢaf  edirdi. 

Azərbaycanın  antik  dövr  zərgərlik  məmulatı  üçün  səciyyəvi  olan  bir  çox  bəzək 

ünsürləri  və  bədii  formalar  sonrakı  yüzillərdə  daha  da  təkmilləĢdi.  Bu  cəhət  özünü 

Mingəçevirdə aĢkar edilmiĢ VI əsrə aid edilən qızıl sırğalarda daha parlaq göstərir. Sırğada 

I—III  əsrlərin  mə mulatında  daha  çox  təsadüf  olunan  arxaik  forma  -  bir-birinə 

lehimlənmiĢ "buğdaların" əmələ gətirdiyi kiçik piramida daha mükəmməl icra texnikası 

ilə yerinə yetirilmiĢdir: əgər əvvəllər "buğda" bilavasitə sırğanın qulpuna lehimlənirdisə, 

bu dövrdə artıq "buğda" ilə sırğanın əyrisi arasında içi boĢ kürəcik yerləĢdirirdilər. 

Zərgərlikdə  əqiqdən  geniĢ  istifadə  edilirdi.  Qafqazda  ta  qədimdən  bu  daĢın 

ecazkar gücünə inam vardı. O dövrün zərgərləri sırğa düzəldərkən müxtəlif rəngli daĢların 

yaratdığı estetik təsir gücündən istifadə etməyə çalıĢırdılar. Sallama qızıl tanalar çox vaxt 

qaĢ  üçün  iĢlədilən  daĢların  mü xtəlif  formalarını    nümayiĢ    etdirmək  xatirinə 

hazırlanırdı.  Üçkünc,  ellipsvari,  dairəvi,  düzbucaqlı  və  dig  həndəsi  formalı  rəngarəng 

daĢlar sırğaların dekorativ-bədii Ģəkli müəyyənləĢdirird i. 

Sonralar  zərgərlik  məhsulların ın  kompozisiyası  sadələĢsə  də  çeĢidi  artırdı. 

"Yarpaq" sırğa ürək formasını alır. Belə qaĢın yerləĢdirildiyi çərçivənin yanlarında hər 

birinə muncuq salınmıĢ dörd qızıl qarmaqcıq bənd edilirdi. 

ġimali Azərbaycan zərgərləri baĢqa bədii-texnoloji üsuldan da istifadə edirdilər: 

daĢı  çərçivəyə  salınır,  bununla onun  plastik  formasını  və  rəngini  daha  qabarıq nəzərə 

112 

 

çarpdırırdılar.  Əgər  əvvəllər  qaĢ  qızıl  məmulatının  ayrı-ayrı  quruluĢ  ünsürlərinin  bədii 

formasını daha qabarıq göstərmək  xatirinə qoyulurdusa, sonralar metal  detallar daĢın 

formasından asılı olmağa baĢladı. 

III-VII  əsrlər  incəsənətinin  maraqlı  növlərindən  biri  də  bədii  ĢüĢə  sənəti  idi. 

Qədim Azərbaycanda ĢüĢə  istehsalı üçün  zəruri olan  zəngin xammal -  kvarslı qum, soda, 

əhəng,  meĢə  materialları,  oda  davamlı  gil  ehtiyatları  və  s.  kifayət  qədər  idi.  Metal 

emalının  artması  da  ĢüĢə  istehsalının  inkiĢafına  təsir  göstərirdi.  Arxeoloji  qazıntılar 

nəticəsində əldə edilən ĢüĢə kürələrin varlığ ı,  istehsal  çıxarları, yarımfabrikatlar və s. 

Azərbaycan  ərazisində  istehsalın  bu  sahəsinin  geniĢ  yayıldığını  sübut  edir.  Həmçinin 

məlum olur ki, erkən orta əsrlərdə burada ĢüĢəni iki texnoloji üsulla - daha qədim tökmə 

və üfürmə üsulları ilə hazırlamıĢlar. 

Bədii ĢüĢə məmulatı nümunələri (kuzə formalı ĢüĢə qablar,  vazalar, piyalələr, 

dərman  və  ətir  qabları,  qədəhlər,  kuboklar,  müxtəlif  bəzək  Ģeyləri)  Mingəçevirdə, 

Ġsmayıllıda,  ġamaxıda,  Gəncədə,  Qəbələdə,  Yuxarı  Qarabağda və baĢqa yerlərdə aĢkar 

edilmiĢdir;  onu  da  qeyd  edək  ki,  eramızın  III  əsrinə  aid  edilən  ən  qədim  ĢüĢə  qab 

Mingəçevirdə tapılmıĢdır. 

ġüĢə,  bədii  baxımdan  daha  təsirli  material  kimi  gemmaların 

hazırlan masında,  qadın  bəzəklərinin  dekorativ  ünsürlərində,  qaların  istehsalında 

tətbiq edilirdi. 

Arxeoloqlarımızın  aĢkara  çıxardığı ĢüĢə tapıntıları  zaman  keçdikcə  həm  yerli 

bəzək  Ģeylərinin,  həm  də  qabların  çeĢidlərinin  mü xtəlifləĢdiyini,  onların  bədii 

dəyərinin artdığın ı sübut edir;

 

IV əsrdən baĢlayaraq möhürlər, VII əsrdə halqalar, daha 

sonra bilərziklər  meydana çıxır.  Va zalarla yanaĢı,  IV əsrdən baĢlayaraq yerli piyalə və 

kuzələrin,  V  əsrdən  isə  qədəhlərin  istehsalı  artır.  Qadınlar  üçün  yumru,  yastı,  tilli 

bilərziklərlə yanaĢı, eĢmə üsulu ilə hazırlanan bilərziklər göy, yaĢıl, sarı, qəhvəyi, qara və 

s.  rəngli  ĢüĢələrdən  düzəldilirdi.  Belə  bilərziklər  dairəvi  və  ya  üçbucaqlı  en  kəsiyinə 

malik idi. Bəzi ĢüĢə qolbaqların ucları ilan baĢı formasında da hazırlanırd ı. 

Bədii  ĢüĢə  ustaları  keramikanın  mütərəqqi  bədii  xüsusiyyətlərinə 

yaradıcılıqla yanaĢır, özlərinin orijinal formalarını yaradır, məmulatın naxıĢlanmasının 

yeni  üsullarını  kəĢf  edirdilər.  ġüĢə  məmulatında  dekorativ  bəzək  olan  toxunma  və 

qabırğavari naxıĢlar ərazimizdə səciyyəvi olduğu üçün, onun mövzusu, çox güman ki, 

ya yerli əhalinin hazırladığı keramika nümunələrindən, ya metal  əĢyalardan, yaxud da o 

dövr toxuculuğundan  alınmıĢdı.  Qabların  müxtəlif  ölçülərdə olması  isə sübut  edir  ki, 

ĢüĢəbiĢirən sənətkarın müxtəlif ölçüdə qəlibləri və bunlara münasib basmaları olmuĢdur. 

Üzəri  to xu ma  naxıĢlı  ĢüĢə  qablar  Azərbaycanın,  xüsusilə  onun  Ģimal  hissəsi  olan 

Albaniyanın  ilk  orta  əsrlər dövrü üçün səciyyəvi  qab nümunələri  olduğundan bunlara 

qazıntılar zamanı daha tez-tez təsadüf olunur. Bu qabların çoxu V-VII əsrlərin daĢ qutu 

və küp qəbirlərində aĢkar edildikləri üçün tədqiqatçılarımız bu tip əĢya  nümunələrini 

məh z həmin dövrə aid ed irdilər. 

Alimlərin  müəyyənləĢdirdiyinə  görə,  istehsal  edilən  yerli  bədii  ĢüĢə 

məmulatının  keyfiyyət  baxımından  təkmilləĢməsi  və  kəmiyyətcə  artması  nəticəsində 

113 

 

gətirilmə kuzə və vazalar IV əsrdən etibarən yerli qablarla əvəz olun muĢdur. 

Bu dövrdə daĢ, sümük, ağac və s. üzərində bədii oyma sənəti də  xeyli inkiĢaf 

etmiĢdi.  DaĢ  üzərində  bədii  oymanın  gözəl  nümunələri  Mingəçevirdə,  VI  əsr 

məbədinin qazıntıları  zaman ı aĢkar olunmuĢ sütun və kapitel qalıqlarında, pəncərənin 

oyuq və haĢiyələrində, divarların dekorativ tərtibatı ünĢürlərində qorunub saxlanmıĢdır. 

Sütunların  baĢı,  pəncərə  yerlərinin  haĢiyələri  və  məbədin  digər  memarlıq  detalları 

əsasən  nalvari  tağ  Ģəklində  oyulmuĢ,  sütunların  dairəvi  əsasları  qədim  keramika  və 

metal  məmulatını  bəzəyən  qabırğavari  naxıĢlarla  örtülmüĢdür.  Məbədin  tikintisində 

oyma  sənətinin  belə  geniĢ  tətbiqi,  müxtəlif  forma  və  çeĢidli  divar  bəzəklərinin  - 

buruqların, xonçaların, rəsmlərin olması onun zəngin tərtibatını b ir daha sübut edir. 

Qəbirüstü  abidələrin  dekorativ  tərtibatında  da  daĢ  üzərində  bədii  oyma 

üsulu  tətbiq  edilirdi.  O  dövrə  dair  tapıntılar  belə  abidələrdə  qədim  alban  bəzək 

motivlərindən  -  üzüm  salxımı,  altıguĢəli  xonça, günəĢ,  xaç,  dolama  və  buruq Ģəkilli 

xətlərdən istifadə edildiyini göstərir. Qəbirüstü daĢlarda oyulmuĢ ov, ziyafət, süvarinin 

görüĢü  və  b.  səhnələr  öz  plastikliyi,  təsviri  motivləri,  habelə  kompozisiya 

xüsusiyyətlərinə görə  Bakıda  Azərbaycan  Tarixi  Muzeyində saxlanılan  tunc  möhürlər 

və  üzük  qaĢlarındakı  təsvirlərlə  uyuĢur.  Həmin  təsvirlər  Sankt-Peterburqdakı  Dövlət 

Ermitajında saxlanan alban yazılı daĢ lövhəsindəki relyefləri də xatırladır. 

O  dövrdə  sümük  üzərində  oyma  sənəti  də  geniĢ  yayılmıĢdı.  Mingəçevirdə 

aparılmıĢ  arxeoloji  qazıntılar  III-IV  əsrlərə  aid  edilən sümük  daraqları  aĢkar etmiĢdir. 

Daraqlardan birinin üzərində məhsuldarlıq  ilahəsini təmsil edən maral təsviri vardır. 

Darağın o biri üzünü hərəsində üç konsentrik dairə, eləcə də ĢimĢək və ildırımın rəmzi 

olan nöqtəli  qoĢa dolanbac  xətti  və nöqtələri  olan  üç sıradan  ibarət naxıĢ  örtür.  Yerli 

inama görə, darağın bu naxıĢları onun sahibini bədnəzərdən qoruyurdu. 

Həmin  dövrə  aid  edilən  digər  sümük  daraq  günəĢi  əks  etdirən  iki  üfüqi 

zolaqda yerləĢdirilmiĢ konsentrik dairələrlə naxıĢlanmıĢdı. Darağın qoç buynuzu Ģəklində 

düzəldilmiĢ  qulpu  da  iki  konsentrik dairə  ilə  bəzədilmiĢdi.  Darağın özü oyma  xətlərlə 

haĢiyələnmiĢ  və  səkkiz  qrup  konsentrik  dairələrlə  bəzənmiĢ  iki  üfüqi  hissəyə  ayrıl-

mıĢdı. Darağ ın əks tərəfi hamardır. 

Təsərrüfat və məiĢətdə iĢlədilən taxta əĢyalar da oyma naxıĢ larla bəzədilirdi. 

Azərbaycan ərazisində qədim tarixli ağaciĢləmə sənətinin bu nümunələri az tapılsa da, 

əldə olunan nümunələr ağac üzərində oyma ustalarının yüksək məharətinə sübutdur. VI-

VII  əsrlərə  aid  taxta  qablar yan-yana  düzülmüĢ  romb  və  ya  üçbucaqlarla  naxıĢlanırdı. 

Təsvir etdiyi səhnəni  zənginləĢdirmək üçün usta düzəltdiyi  məmulatın dairəvi forması və 

hamar səthindən bacarıqla istifadə edə bilirdi. Pirsaatçay vadisindəki IV-V əsrlərə aid 

edilən  qədim  qəbiristanlıqda  aparılmıĢ  qazıntılar  zamanı  daĢ  qutu  qəbirlərdə  aĢkar 

edilmiĢ oyma naxıĢlı taxta qədəh dövrün ağaciĢləmə sənətinin nümunəsidir. 

Mingəçevirdə  tapılmıĢ  taxta  təknə  üzərində  oyma  üsulu  ilə  naxıĢlanmıĢ 

"maralların qaçıĢı" rəsmi də maraqlıdır.  Burada erkək maral diĢi maralı təqib edir. Bu 

səhnə təknənin üzərində iki dəfə təkrar olunur. Onların arasındakı boĢluqda isə göylərin 

neməti  olan  axar  sular  və  məhsuldarlığı  təcəssüm  etdirən  quĢ  təsviri  verilmiĢdir.  Bu 

114 

 

simvolika  sümük  darağın  üstündə  həkk  edilmiĢ  Maral  (Kassiopeya)  bürcünün  və 

məhsuldarlığın  rəmzi  hesab  edilən  maralın  rəsminə  uyğun  gəlir.  Bütün  kompozisiya 

yuxarıdan  və  aĢağıdan  çoxsaylı  maili  kəsiklər  vasitəsilə  ro mba  o xĢar  naxıĢlarla 

əhatələnmiĢdir. Buradakı heyvan təsvirləri olduqca real verilmiĢdir. 

III-VII əsrlər dövrünün plastik sənətində ustalığın artması nəzəri daha çox cəlb 

edir.  Mingəçevirdə  qədim  albanların  müqəddəs  od  məbədinin  yerində  aparılmıĢ 

qazıntılar  zamanı  tapılmıĢ  iki  relyefin  kompozisiyası  çox  plastik  və  ifadəlidir.  V-VI 

əsrlərə aid olunan bir relyef yazılı daĢ üzərində həkk edilmiĢdir. Burada üz-üzə dayanmıĢ 

"müqəddəs" baftalı  iki  tovuzquĢu  təsvir  olunmuĢdur.  Onları  bir-birindən "müqəddəs" 

ağac rəsmi ayırır. Tədqiqatçıların fikrincə, yuxarı hissəsində geniĢ oyuğu olan bu daĢın 

üstündə qurban kəsilirdi. Digər relyefdə sol əli ilə yüyəni tutmuĢ atlı təsvir edilmiĢdir. 

Atlının  baĢını  və  atın  ayaqların ı  təsvir  edən  hissə  dağılsa  da,  yəhərin və süvarinin 

paltarının əksi relyefin həyatiliyini təsdiq edir. Göründüyü kimi, o dövrün bəzi metal və 

keramik  məmulatında  olduğu  kimi,  burada  da  sasani  motivli  süjetdən  istifadə 

edilmiĢdir.  Alimlərin  fikrincə  (K.V.Trever  və  b.),  bu  dövrdə  artıq  xristianlığı  qəbul 

etmiĢ  albanlar  ö z  incəsənət  əsərlərində  hələ  də  əvvəlki  etiqadlarını  əks  etdirən 

surətləri  (o  cümlədən "müqəddəs"  ağacı,  "müqəddəs"  baftalarla  bəzən miĢ,  xristian 

simvolikasına  görə  həyat, bütpərəstlikdə  isə ölüm  rəmzi  olan  tovuz  quĢlarını  və s.) 

qoruyub saxlamıĢdılar. 

Dairəv i  heykəltəraĢlıq  Qafqaz  Albaniyası  plastik  sənətinin  maraqlı 

növlərindən  biri  idi.  Gil  və  tunc  heykəlciklər,  daĢ  heykəllər  və  s.  bu  qrupa  daxildir. 

Tədqiqatçıların rəyinə görə, baĢı və ətrafları olmayan gil heykəlciklər hər hansı hadisə 

və  ya  tədbirin  uğurla  baĢa  çatması  ilə  əlaqədar  keçirilən  mərasimdən  sonra  məhv 

edilir və qəbirlərdə basdırılırdı. Müqayisəvi ədəbiyyat göstərir ki, buna  oxĢar adət Orta 

Asiyada  da  vardı.  Orada  dulusçuluq  məhsullarını  yandırdıqda,  onları  "bədnəzər"dən 

qoruyan  kukla  heykəlciklərlə  də  belə  rəftar  edirdilər.  Görünür,  ecazkar  varlıqların 

surətlərinin  rəmzi  olan  bu  sındırılmıĢ  heykəlciklər  Ģər  qüvvələrin  bədnəzərlərini 

özlərinə cəlb etmək üçün sirli mərasimdən sonra məhv edilirdi. 

Beləliklə,  tədqiq  edilən  material  sübut edir  ki,  bu  dövrdə  Azərbaycan öz 

maddi  mədəniyyət  və  incəsənətini  yerli  qədim  ənənələr  əsasında  daha  da  inkiĢaf 

etdirməklə  yanaĢı,  onu  əhatə  edən  dünyadan  da  təcrid  olmamıĢ,  həmiĢə  olduğu 

kimi mütərəqqi bədii zövqləri mənimsəyə bilmiĢdir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

115