TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü

§ 7. CƏNUBĠ AZƏRBAYCANDA DĠN. ZƏRDÜġTĠLĠK VƏ 

ADURQUġNASP MƏBƏDĠ 

 

Pəhləvi,  eləcə  də  erkən  orta  əsr  ərəb  və  fars  mənbələrində  əks  olunan 

ZərdüĢt  ənənəsində  Azərbaycan  özünəməxsus  Ģərəfli  yer  tutur.  AtəĢpərəstlərin 

müqəddəs  yerlərindən  biri  və  ən  Ģərəflisi  sayılan  AdurquĢnasp  od  məbədi  burada 

yerləĢirdi.  Azərbaycanda  həmin  məbədlə  sıx  bağlı,  Qərbi  Ġranda,  eləcə  də  qonĢu 

vilayətlərdə  zərdüĢtiliyin  yayılmasında  mühüm  rol  oynayan  qədim  Midiya  mə-

cuslarının (maq larının) nəslindən olan çoxsaylı və nüfuzlu  ruhanilər  -  mobedlər və 

herbedlər var idi. Ənənə ZərdüĢtün təbliğatını da A zərbaycanla bağlayır. 

Qədim  Midiya  məcuslarının  Midiya  və  erkən  Əhəməni  dövrü  dinləri 

haqqında  tədqiqatçılar  yekdil  deyillər.  Lakin  bu,  heç  bir  Ģübhə  doğurmur  ki, 

zərdüĢtiliyin  mürəkkəb  təkamülü  -  peyğəmbərin  Qatalarda  əks  olunan  dini  təliminin 

kiçik  Avestanın  sinkretik  dininə  çevrilməsi,  ilk  növbədə,  məcusların  fəaliyyəti  ilə 

bağlıdır. 

Əvvəllər  Mid iya  tayfalarından  biri  olan  və  Midiya  tayfa  ittifaqında  dini 

mərasim  funksiyalarını  yerinə  yetirən  məcuslar  e.ə.VIII-VII  əsrlərdə  qədim  Ġran 

"bütpərəst"  allahlarına sitayiĢ edir, bu allahların Ģərəfinə  himnlər  qoĢurdular  (müq. et: 

Avestanın  YaĢta  hissəsi  ilə).  Antik  mənbələrdən,  eləcə  də  Elam  sənədlərindən  və 

Persepol  bullalarından  məlum  olduğu  kimi,  Əhəmənilər  dövründə  məcuslar  hakim 

sülalənin rəsmi kahinləri  kimi  xid mət etmiĢ, ĢahənĢahın sarayında mühüm rol oynamıĢ 

və  böyük  nüfuz sahibi olmuĢlar;  od  mərasimlərinin  keçirilməsində  baĢlıca  sima  olan 

məcuslar yerli Ġran allahlarına, eləcə də baĢqa allahlara nəzir və  qurbanlar  verilməsini 

yerinə  yetirirdilər.  Ərəb-fars  və  b.  mənbələrin  Azərbaycanı  ZərdüĢtün  vətəni  hesab 

etmələrinə  baxmayaraq,  müasir  tədqiqatçılar  arasında  hakim  olan  rəyə  görə, 

ZərdüĢtün  təlimi  ġərqi  Ġran  vilayətlərinin  birində,  yaxud  Orta  Asiyada  meydana 

çıxmıĢdı.  Qərbi  Ġran  məcusları  bu  dini  təlimlə,  Ģübhəsiz,  hələ  Əhəmənilərədək  tanıĢ 

olmuĢdular;  hər  halda  artıq  Əhəmənilər  dövründə  onların  Ģərqi  iranlıların  din  və 

ayinləri barədə ətraflı məlumat almaq imkanları var idi, çünki Persepolda, Susda, həm-

çinin Babilistan və Misirdə aparılan tikinti iĢlərində, hökmdar  təsərrüfatlarında və hərbi 

qarnizonlarda  imperiyanın  bu  vilayətlərinə  köçürülmüĢ  xeyli  Ģərqi  iranlı  vardı. 

Əhəmənilər dövlətində peĢəkar kahin olan məcusların çoxunu görünür midiyalılar təĢkil 

edirdilər, ancaq onların arasında farsların da olduğu məlumdur. 

ZərdüĢtiliyin  öz  ilkin  formasını  dəyiĢməsi  (transformasiyası)  artıq 

Əhəmənilər  dövründə  baĢlamıĢdı;  bunu  antik  müəlliflərin,  eləcə  də  qədim  fars 

kitabələrinin  məlu matlarından doğan təsəvvürlə  Qata təlimlərinin  müqayisəsi  sübut 

edir.  Əhəmənilərin  dini  və  onun  ZərdüĢt  təliminə  və  "Kiçik  Avesta"  zərdüĢtiliyinə 

münasibəti tədqiqatçılar arasında mübahisə doğursa da, Əhəmənilərin və məcusların və 

ya Əhəməni məcuslarının dinini ilkin zərdüĢtiliyi Mazda və baĢqa ümumiran allahlarına 

sitayiĢə  uyğunlaĢdırmıĢ  (yalnız  dini  terminologiyada  bəzi  ixtilaflar  qalmıĢdı) 

zərdüĢtiliyə qarĢı qoymaq üçün kifayət qədər əsas yoxdur. 

83 

 

Qatalar  təliminin  zərdüĢtiliyə  qədərki  " xalq  dini"  ilə  qarĢılıqlı  güzəĢtlər 

əsasında  birləĢməsi  ilə  bağlı  olan erkən  zərdüĢtiliyin  transformasiyası həm ellin, həm 

də Parfiya dövründə davam etmiĢdir. Antik mənbələrə, arxeoloji materiallara və tətbiqi 

incəsənət  abidələrinə  əsasən  bu  qənaətə  gəlmək  olar  ki,  məcuslar  bu  dövrdə  Qərbi 

Ġranın dini həyatında əsas rol oynamaqda davam etmiĢ, onların etiqad və mərasimləri də 

Kiçik  Asiya  və  Cənubi  Qafqaz  ölkələrinin  dininə  və  ideologiyasına  güclü  təsir 

etmiĢdir. 

Sasanilər dövründə qılınc gücünə iĢğal olunmuĢ ərazilərə yayılan, baĢqa din 

və təriqətlərə qarĢı açıq-aĢkar düĢmən kəsilən "Kiçik Avesta" zərdüĢtiliy i doqmatik 

dövlət  dininə  çevrildi,  artıq  III  əsrin  ikinci  yarısında  maniçilərin  darmadağın 

edilməsin in  və  təqibinin  ilha mç ısı  və  təĢkilatçısı  olan  mobed  Kartir  öz  kitabələ -

rində bu dini siyasəti elan  etdi.  BaĢqa din  və  etiqadlara qarĢı dözümlü olan  Əhəməni  və 

ArĢakilərdən  əhəmiyyətli  dərəcədə  fərqli  olaraq    IV-VII  əsrlərdə  hakimiyyət  baĢında 

olan  bütün  sasani  ĢahənĢahları  məhz  bu  dini  siyasəti  güdürdülər,  baĢqa  dindən 

olanların, xüsusilə   xristianların təqibinin arabir  zəifləməsi  isə hakim dairələrin d in 

azadlığın ı qəbul etməsi ilə deyil, hərb i və ya iqtisadi vəziyyətlə bağlı idi. Özü də belə 

fasilələrdən sonra atəĢpərəst olmayanlar daha  amansız təqib lərə məruz qalırd ılar. 

Bununla  belə,  ZərdüĢt  təlimi  və  mərasimi  Sasanilər  dövründə  də  əvvəlki 

yüzillər  boyu  təĢəkkül  tapan  və  Sasanilərə  qədərki  zərdüĢtiliyin  mürəkkəb  təkamül 

prosesini  özündə  əks  etdirən  üst-üstə  gəlmiĢ  ziddiyyətli  cəhətlərdən  xilas  ola 

bilməmiĢdi.    Məsələn,  Ahura-Mazda  (Hörmüz)  ilə  yanaĢı,  monoteist  təməlli  Qatalar 

təlimində cüzi yer tutmuĢ baĢqa allahlara (o cümlədən Mitraya, orta  farsca - Mihr) da 

sitayiĢ  edilirdi;  ellinistik  görüĢlərin güclü təsirinə  məruz  qalmıĢ  "sonsuz  vaxt"  allahı 

Zrvana sitayiĢ Sasani zərdüĢtiliyində möhkəm yer tutsa da bəzi hallarda, hətta Ģübhə 

doğururdu;  Sasani  kahinlərinin  mərasimləri  bir  cür  keçirmək  cəhdləri,  ölkənin  

zərdüĢtiliyə sitayiĢ edən əhalisinin davranıĢ və məiĢətini ciddi tənzimləməsi, "Kiçik 

Avesta"dakı  təlimatın  mü xtəlifliyi  və  ziddiyyətliliy i,  Qatalarda  mərasimlərin 

keçirilməsinə  dair  göstəriĢlərin  olmaması  və  buna  görə  də  ölkədəki  zərdüĢtilərin 

mərasim  forma larının  mü xtəlifliy i,  zərdüĢtilik  qanunları  mətnlərin in,  həmçin in 

onun  orta  fars  dilinə  tərcüməsinin,  Ģərhlərinin  və  bir  çox  baĢqa  pəhləvi  dini 

əsərlərinin  uzun  müddət  Ģifahi  Ģəkildə  ötürülməsi  və  çox  gec  yazıya  köçürülməsi 

(əsas  etibarilə  VI  əsrdən)  dini  təlim  konsepsiyasının, eləcə  də  mərasim  qaydalarının 

müxtəlifliyinə səbəb olmuĢdur. Bunlarla bərabər adətə və "Avesta"dakı hüquqi nəsqlərə 

əsaslanan  çox  qədim  din i-hüquq  normaları  ilə  feodal  dövlətin in  mövcud  sosial-

iqtisadi vəziyyəti arasındakı ziddiyyət də nəzərə alınmalıdır. Sasani teologiyasının aĢkar 

sxolastik  və  mühafizəkar  xarakteri  bu  dövlətin  nəticə  etibarilə  müxtəlif  dinə  və 

mədəniyyətə mənsub olan, sosial və iqtisadi inkiĢaf səviyyələri baxımından eyni olmayan 

xalqları  bir  məmləkət  daxilində  birləĢdirən  fəal  hərbi  və  ticarət ekspansiyası  fonunda 

özünü  daha  açıq büruzə verirdi;  Sasani  kilsəsi  bu  xalqlar  arasında  baĢ  verən  mədəni 

mübadiləyə heç cür mane ola bilməzdi. Əksinə, o, dövlətin ərazisində Aristotelin irsini 

öyrədən  və  xristianların  dərs dediyi  fəlsəfi  məktəblərin  olması  ilə  barıĢmağa  məcbur 

84 

 

idi;  ZərdüĢti  ruhani  baĢçıları  Hindistan  mədəniyyəti və dinlərinin təsiri  ilə hesablaĢmalı, 

Avestanın  orta  fars  dilinə  tərcüməsinə  yunanların  fəlsəfi  biliklərinin  əsaslarının,  o 

cümlədən Aristotelin məĢhur varlıq kateqoriyasının, qədim Hind fəlsəfə və təbabətinin 

("Avesta"nın  bu  hissələri  dövrümüzə  gəlib  çatmayıb)  öyrənilməsini  daxil  etməli 

olurdular.  Bununla  belə,  sasani  kilsəsi  zərdüĢti  "irançılığın"  müstəsna  xarakteri 

haqqında  təsəvvürü  dəstəkləməyə,  dinin  təmizliyini  qorumağa  çalıĢır,  baĢ lıcası  isə, 

kahinlərin nüfuzunun və maddi rifahının əsasını təĢkil edən arxaik mərasimə ciddi riayət 

olunmasına cəhd göstərirdi. 

Azərbaycan  Özünün  AdurquĢnasp  od  məbədi  ilə  ZərdüĢt  kahinliyinin  əsas 

istinadgahlarından  biri  idi.  ZərdüĢtilik  ənənəsi  ZərdüĢtü  (ZaratuĢtranı) görünür  hələ 

Sasani  dövlətinin yaranmasından  və AdurquĢnasp odunun  təsisindən  çox  əvvəl  Midiya 

ərazisi  ilə  bağlamıĢdır;  tədqiqatçılar  bu  bağlılığı  çox  vaxt  Adurbadaqan  məbədi  ilə 

əlaqələndirirlər. 

ZərdüĢtiliyin  əfsanəvi  dini  mərkəzi  olan  Eranvejin  Adurbadaqanla 

eyniləĢdirilməsini də son Sasani dövrünə aid etmək olar. Avesta mətnlərinin (YaĢt 10 və 

Videvdat  1)  pəhləvi  əsərləri  ilə  tutuĢdurulması  göstərir  ki,  zərdüĢtilik  ənənəsinə görə 

peyğəmbərin vəz etməyə baĢladığı yer olan Eranvej vilayəti SeiĢtan, Xarəzm, Baktriya 

və  Adurbadaqan  kimi  mü xtəlif  ölkələrlə  eyniləĢdirilirdi.  Görünür,  ənənə,  burada 

zərdüĢtilik  mərkəzinin  tarixən  gerçək  olan  yerdəyiĢməsini  əks  etdirmiĢdir.  Eranveji 

Adurbadaqanla eyniləĢdirən bir çox pəhləvi mətnlərindən birində  - "Pəhləvi rəvayət-

ləri"ndə  deyilir:  " Və  o,  (ZərdüĢt)  yeddi  dəfə  Hörmüzdən  gələn  vəhyi  alıb:  b irinci 

dəfə  o,  [vəhyi]  Eranvejdə  -  Adurbadaqanda  qəbul  etdi  və  on  il  orada  Hörmüzlə 

ünsiyyətdə keçirtdi". 

Mühüm  pəhləvi  din i  əsərlərindən  olan  "BundahiĢn"də  ("Əsas   əsər"  və  ya 

"Zənd-agahih")  ZərdüĢtün  vətəninin  Daraya  çayı  (mütə xəssislər  ehtimalla  bu  çayı 

Savalan  dağından  baĢlayan  Dərya  -  rudla  eyniləĢdirirlər)  yaxınlığında  olduğu 

bildirilir: "Daraya -  Eranvejdə çay, onun sahilində ZərdüĢ tün atası PouruĢaspın evi 

yerləĢirdi".  Hə min  əsərin  baĢqa  bir  yerində  deyilir  ki,  Zə rdüĢt  Daraya  çayı 

sahilində doğulmuĢdur: "Daraya çayı çayların baĢıdır, çünki ZərdüĢtün atasının evi 

onun sahilində olub, ZərdüĢt özü də orada doğulub". 

"Avesta"da  (Vendidad)  deyilir  ki,  Əhrimən in  ZərdüĢtü  yoldan  çıxarması, 

Hörmü z və  mələklərin onun gözünə görünmələri Daraya çayı sahilində, ZərdüĢtün 

atasının evi olan yerdə baĢ vermiĢdir. Sonrakı ərəb ənənəsinə görə, ZərdüĢtün anası 

Duqda  Reydən,  atası  isə  Azərbaycandan  olmuĢdur.  Orta  fa rs  qaynağı  olan  

"Denkard"  ("Din in  əməlləri",  VII,  192)  əsərində  də  ZərdüĢtün  anasının  Rey 

mənĢəli olduğu iddia ed ilir. 

ZərdüĢtün vətənini Azərbaycanla bağlayan ənənə Adurbadaqan kahinlərin in və 

AdurquĢnasp od məbədinin mühü m rolunu əks etdirir.  

Artıq  qədim  zərdüĢtilikdə  oda  sitayiĢ  birinci  dərəcəli  əhə miyyət  kəsb 

edirdi.  Oda  sitayiĢin  bütün  Ġran  tarixi  boyunca  böyük  əhəmiyyəti  od  allahların ın 

adlarından  yaranmıĢ  xüsusi  adlar,  həmçinin  pul,  gemma  və  arxeoloji  materiallar 

85 

 

üzərindəki mehrab təsvirləri ilə sübut edilir. 

Sasani  sülaləsi  oda  sitayiĢlə  daha sıx  bağlı  id i.  Bu  sülalənin  çıxd ığı  Fa rs 

vilayətinin  hakimləri  (frataraklar)  artıq  parfiyalılar  vaxtında  özlərini  müqəddəs 

odun qoruyucuları hesab edirdilər: bunu o dövrün, üzərində od  mehrabın ın təsviri 

olan pulları təsdiq edir. 

Sasani sülaləsinin baniləri fars kahinliyi, hər Ģeydən əvvəl, Anahit məbədi 

ilə sıx bağlı id ilər (Anahit - müqəddəs sular ilahəsi; Avestaya əsasən ulu Hörmü zün 

özü ona bütün varlığın qayğısını çəkməy i həvalə etmiĢdi. Onun üstünlüyü duada da 

özünü  göstərir:  "Hörmü zün,  bütün  allahların  və  xanım  Anahitin  adı  ilə").  Rəs mi 

dövlət oda sitayiĢi ilə yanaĢı, Ġranda qədimdən əcdadların sitayiĢi ilə bağlı olan ailə 

odu  ənənəsi  qalırd ı.  Sasani  "Qanunnamə"sində  ailə  odlarının  qorunub 

saxlan ılmasının vacib liy i  kifayət qədər aydın göstərilir; belə  ki, bu  iĢ ev sahibinin 

və onun ailə üzvlərinin əsas borcu idi: "Əgər o, desə ki,  mən ailəni sənin himayənə 

verdim, deməli, od da ona tapĢırılır"

1

. 

Oda  dövlət  sitayiĢi,  Ģübhəsiz,  hələ  maniçilərin  darmadağın  edilməsindən 

sonra baĢ vermiĢ  və  hər Ģeydən  öncə  mobed  Kartirin  fəa liyyəti  ilə  sıx  bağlı  o lan 

ZərdüĢt kilsəsi islahatlarından əvvəl mövcud idi.  

ZərdüĢtiliyin  dövlət  dini  kimi  təĢəkkül  tapdığı  dövrdə  kilsə  və  dövlət 

bidətçi  təlimlərə  və  bütpərəstliyə  qarĢı  mübarizə  aparırd ıla r.  "Qanunnamə"də 

verilən  məlu mata görə, Ģəhərlərə fərman göndərild i;  maniçilikdə və onu yaymaqda 

günahlandırılan  hər  b ir  adamın  bütün  əmlakı  Ģah  xəzinəsi  xeyrinə  müsadirə 

olunacaq.  Sasani  dövlətində  zərdüĢtiliyə  zidd  məzhəblərin  o lduğu  Kartirin 

"ZərdüĢtün  Kəbəsi"ndəki  kitabəsindən  görünür;  məlu m  olur  ki,  iudaizm  və 

xristianlıq la  yanaĢı,  ölkədə  buddizm  və  brəhmən izm  də  yayılmıĢdı.  Kartirin 

məlu matına  görə,  dövlətin  bütün  ərazisində  bu  dinlərin  ard ıcılları  əsir-yesir 

edilmiĢ,  onların  allahların ın  təsvirləri  və  məbədləri  məhv  edilmiĢ,  bu  məbədlərin 

yerində atəĢgahlar tikilmiĢdi.  Bu  məlu mat "Qanunnamə"də təqdim edilən bütxana -

ların dağıdılması və onların yerində od mehrablarının tikilməsi  xəbəri ilə də təsdiq 

edilir.  Orta  farsdilli  mənbələrdə  atəĢgədə  sözünü  ifadə  etmək  üçün  "atəhĢ"  və 

"adur"  terminlərindən  istifadə  olunurdu.  Pəhləvi  mənbələrindən  olan  "AtəhĢ 

NiyanĢi"də  deyilir:  " Vaxramın  Odunun  - böyük  odun  əzəməti  və  Ģöləsi  üçün  qoy 

odun  qalib  hökmdarı  ucalsın.  Qoy  lazımi  yerlərdə  təsis  edilmiĢ  Adur  QuĢnasp 

(AdurquĢnasp),  Adur  Xordad,  Adur  Burzen  Mihr  və  baĢqa  odların  əzə məti  və 

Ģöləsi ucalsın". 

Məbəddəki  od gecə-gündüz  yanırdı;  ĢahənĢah və  əyanlar  tərəfindən  təsis 

edilmiĢ  od  məbədlərinə  təsisatçının,  yaxud  onun  nəslindən  olanların  adları 

verilirdi.  Ərəb-fars  müəlliflərin in  də  təsdiq  etdikləri  orta  fars  mənbələrindəki 

məlu mata  görə  daha  çox  ehtiram  bəslənən  odları  "AtəhĢ  Vahram"  adlandırırd ılar. 

Bu termini ind iki atəĢpərəstlər də iĢlədir. Belə odlar bir və ya bir neçə Ģəxs tərəfin- 

 

1

 Bu vəziyyət indiyə kimi Hindistan parslarında və Ġran zərdüĢtlərində qalmıĢdı  

86 

 

dən təsis oluna bilərdi. AtəĢgahların əmlakına  xüsusi dini  idarə  - divani   kardağan 

rəhbərlik  edirdi.  Onların,  görünür,  sosial  iyerarxiyan ı  özündə  əks  etdirən 

mütəĢəkkil  iyerarxiyası  mövcud  idi.  Üç  baĢ  od  məbədi  xüsusi  yer  tuturdu. 

"BundahiĢn"də  verilmiĢ  ənənəyə  görə,  Farroboq  ("ilahi  Ģölə")  odu  bir  vaxtlar 

Xarəzmdə, Xvarro mand dağında, döyüĢçülər zü mrəsinin hamisi olan AdurquĢnasp -

Əsnavənd  dağında,  kəndlilərin  himayəçisi  Adur  Burzen  M ihr  -Rəvand  dağında 

yerləĢmiĢdi.  Rəvayətə görə, bu odları  insanlar yandırma mıĢ, onlar ə zəldən  mövcud 

olmuĢlar.  Pəhləvi  mətnlərində  bu  odlar  haqqında  bir  neçə  əfsanə  qalmıĢdır. 

Bunlardan  ən  ətraflısı  "BundahiĢn"də  "Odların  xüsusiyyətləri  haqqında"  17-ci 

fəsildə verilmiĢdir. 

Adları  çə kilən  üç  ən  möhtərə m  məbəddən  biri  olan  AdurquĢnasp 

atəĢkədəsi  Azərbaycanda,  indiki  Təxti-Sü ley man  Ģəhərgahı  yerində  olan  ġizdə 

yerləĢirdi.  Ərəb  coğrafi  ədəbiyyatında  ġiz  (əĢ-ġiz)  Ģəhəri  və  orada  yerləĢən 

AdurquĢnasp  məbədinin  ən  ətraflı  təsviri  X  yüzilin  görkəmli  alim-səyyahı  Əbu 

Düləfə  məxsusdur.  ġizdən  Xuzistanadək  olan  səyahətini  qələmə  aldığı  "Ġkinci 

risalə"sində o, göstərir ki, ġiz "Marağa, Zəncan, ġəhrəzur və Dinəvərlə" qızıl, civə, 

qurğuĢun,  gümüĢ,  sarı  arsen  (miĢyaq)  və  əl-cəmast  adlanan  daĢ  mədənləri  o lan 

dağlar arasındadır". 

Daha  sonra  Əbu  Düləf  yazırdı:  "Sizin  ço x  hörmət  olunan  bir  atəĢgədəs i 

var.  MəĢriq  və  məğrib   məcusların ın  od  evləri  bu  atəĢ gədədən  od  alır.  Onun 

qübbəsinin  baĢında  gümüĢ  aypara  var,  bu  onun  tilsimidir.  Əmir  və  fatehlə rdən 

bəzisi  onu  qoparmağa  çalıĢ mıĢ,  la kin  buna  qüdrətləri  çatma mıĢdır.  Bu  məbədin 

möcü zələrindən biri də odur ki, yeddi yüz ildən bəri yanmasına baxmayaraq, orada 

qətiyyən  kül  yoxdur.  Bu  Ģəhəri  Hürmüz  ibn  XosrovĢir  ibn  Bəhram  daĢdan  və 

əhəngdən  tikdirmiĢdir.  Bu  məbədin  yanında  uca  saraylar,  əzəmətli  və  hündür 

binalar var...". 

Əbu  Düləfin  Ģəhərin  təsisatı  haqqında verdiyi  mə lu mat  əfsanəvi  xarakter 

daĢısa  da,  onun  təqdim  etdiyi  ġizin  təsviri  XIX  əsr  Avropa  s əyahətçiləri  və 

tədqiqatçıların ın  gördükləri  və  yazdıqları  ilə  üst-üstə  düĢür  və  Təxti-Süley man ın 

arxeolo ji tədqiqat materialları ilə təsdiqlənir. 

Məbədin əsasının qoyulmasını  III əsrə aid edən Əbu  Düləfin  məlu matına 

inanmaq  o lar.  Təxti-Sü ley manda  aparılan  qazıntıların  aĢkarlaĢdırdığ ı  əksər 

tapıntılar  (o  cümlədən  bullalar)  I  Xosrovun  dövrünə  aid  olsa  da,  Əbu  Düləfin 

göstərdiyi  tarix  arxeolo ji  qazıntıların  nəticələri  ilə  təsdiq  olunur.  Məbəd 

kompleksində aparılan qazıntılar isə onun hələ XIII əsrdə də mövcud olduğunu sübut edir

1

. 

Qazıntılar nəticəsində günbəz Ģəkilli  mərkəzi zal, ümu mi tağlı sütunları olan 

həyət, ona bitiĢik olan çiy kərpic günbəzli tikililər, böyük sütunlu zal, məbədlə qonĢu- 

  

1

  Təxti-Süleymanda  ilk  arxeoloji  tədqiqatları  1937-ci  ildə  Ġran  incəsənəti  və 

arxeologiyası Amerika Ġnstitutunun ekspedisiyası baĢlamıĢdır. Tehrandakı alman Arxeoloji 

Ġnstitutu 1959-cu ildən bu iĢləri davam  etdirmiĢ, od məbədinin  Sasani dövründə tikildiyini 

təsdiq etmiĢdir. 

87 

 

luqda olan qübbəli evlər və Sasani eyvanı aĢkar edilmiĢdir.  

Ərəb  coğrafiyaçıları  və  tarixçiləri  tərəfindən  dəfələrlə  xatırlanan 

AdurquĢnasp  məbədi  həmçinin,  Nizami  Gəncəvinin  "Ġsgəndərnamə"  poemasının 

"ġərəfnamə"  hissəsində ətraflı  təsvir  olunub.  Məbədin öz  adını  verməyən  Nizami  onu 

Ġskəndər dövrünə  aid  edir,  amma,  Ģübhəsiz,  məbədin  ona  müasir təsvirini təqdim  edir. 

Nizami  məbəd  kompleksinin  əsas  tikililərindən  Təxti-Sərir  qəsri,  Taxtxana  və  saray 

haqqında  söhbət  açır,  "Key-Xosrov  təxti"ni  isə  xüsusi  qeyd  edir  (bu  yəqin  ki,  ərəb 

müəlliflərinin  Bizans  imperatoru  Ġraklinin  yürüĢ  vaxtına  aid  olan  "Xosrovun  təxti" 

haqqında məlu matların ın təsirindəndir). 

Nizami  Taxtı  Səririni  Təxti  Süleymanda  aparılan  qazıntıların  nəticəsi  ilə 

tutuĢdurduqda, "Ġskəndərnamə"də  adı  çəkilən  qəsrin  ġizdəki  məbədlə  eyniliyi,  Təxti 

Sərir  adının  isə  bu  məbədə  verilən baĢqa  ad  olması  heç bir Ģübhə  doğurmur.  Nizami 

həmçinin "Key-Xosrov mağarası"nı təsvir edir, onu "dəfinələr mağarası", yaxud "əbədi 

rahatlıq mağarası" adlandırır. Bu mağaranın timsalı, Ģübhəsiz ki, Təxti-Süleymandan 3 

k m  cənubda  yerləĢən  Zendani  Süleymandır.  Bu,  dərin  kraterinin  ortasında  vulkanik 

mənĢəli çox böyük göl yaranmıĢ 110 m hündürlükdə kiçik dağdır. 

Ənənəyə  görə,  hakimiyyət  taxtına  çıxan  hər  Sasani  ĢahənĢahı  piyada 

AdurquĢnasp məbədinə  ziyarətə getməli, orada  ibadət  etməli, məbədə ənam verməli 

idi. Göründüyü kimi, Sasani sülaləsi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb etmiĢ AdurquĢnasp odu 

tədqiqatçıların da təsdiq etdiyi kimi, "dövlətin və dinin birliyinin rəmzi, din xadimləri ilə 

ittifaqda möhkəmlənmiĢ Sasani Ģah hakimiyyətinin rəmzi id i". 

Mənbələrin  məlu matına  görə,  Sasani  hökmdarı  V  Varahran  (Bəhram-

Çubin,  590-591) türklərə qarĢı yürüĢə çıxmazdan qabaq "Azərbaycanın  məbədi"ni 

ziyarət etmiĢ, döyüĢü qələbə ilə baĢa vurduqdan sonra yenidən məbədə gəlmiĢ və 

əldə etdiyi qənimətin ən qiy mətlisin i buraya ənam kimi təqdim etmiĢdi.  

BaĢqa  bir  məlu mata  görə,  atasının  hakimiyyətdən  uzaqlaĢdırılması 

xəbərin i  eĢidən  II  Xosrov  Pərviz  o  vaxtadək  sığınacaq  tapdığı  Azərbaycandan 

Mədainə  yola  düĢmüĢ,  Ģəhəri  ələ  keçirib  taxta  oturmuĢdu.  Firdovsi  öz 

"ġahnamə"sində  dəqiqləĢdirir  ki,  Ģahzadə  Xosrov  sığınacaq  yeri  kimi 

Azərbaycandakı  AdurquĢnasp  məbədini  seçmiĢdi.  Sonralar    II  Xosrov  dəfələrlə 

məbədi  ziyarət  etmiĢ,  buraya  qiy mətli  hədiyyələr  bağıĢlamıĢdı.  II  Xosrovun  tac -

qoyma mərasimin in də bəzi ərəb müəlliflərin in, eləcə də Firdovsinin məlu matından 

göründüyü kimi, AdurquĢnasp məbədində keçirildiy ini ehtimal etmək olar.  

 

 

 

 

 

 

 

 

88 

 

§ 8. ADURBADAQANDA XRĠSTĠANLIQ 

 

Azərbaycanın cənub hissəsi Adurbadaqanda xristianlıq haqqında ilk yazılı 

qeyd  420-c i  ildə  katolikos  Yabalah ın  dövründə  (415-419)  çağırılmıĢ  sinodun 

aktlarında qorunub saxlan mıĢdır.  Lakin bu faktın özü  xristianlığ ın burada  mövcud 

olan  çoxdankı  ənənələri  haqqında  ehtimal  yürütmək  imkanını  verir;  belə  ki,  yeni 

dinin yayılması üçün zəmin o lmayan yerdə yepiskopluq yarana bilməzdi.  

Azərbaycanın  Ģimalında  -  Albaniyada,  eləcə  də  indiki  Gürcüs tan  və 

Ermənistan  ərazisində  olduğu  kimi,  cənubda  -  Adurbadaqanda  da  xristian  kilsəsi 

feodal münasibətlərin in yarandığı dövrdə meydana çıxmıĢdır.  

Mənbələrdə  "ilk  ġərq"  həvarisi

1

 

adlanan  Foman ın  artıq  e.  ilk  əsrində 

midiya lıla r  və  farsla r  aras ında  dini  təbliğat  aparması  haqqında  fakt lar  a z  deyil. 

Ġsanın  meracın ın  ikinci  ilində,  o,  Hindistana  gedərkən,  yolüstü  parfiyalılar, 

midiyalılar,  farslar,  baktriyalılar,  markianlar  arasında  təbliğat  aparmıĢdı.  Siryani 

mənbələrin in  yazdığ ına  görə,  Gilan  əhalisi  xristianlığı  həvari  Addaydan  qəbul 

etmiĢdi, Deyləmdə isə artıq 224-cü ildə yepiskopluq vardı. 

"Yeni  əhd"  ("Əhdi-cədid")  kitabları  iudaizmin  mərkə zi  olan  Yerusəlimi 

xristianlığ ın  beĢiyi  adlandırırlar;  bu  dini  təriqətin  ilk  nü mayən dələri  də  iudaistlər 

arasından çıxmıĢ, xristianlıq ö zünün erkən dövründə məhz onlara dayaqlan mıĢdı. 

Azərbaycanda  və  Cənubi  Qafqazın  baĢqa  yerlərində  xristianlığın  qəbulu 

iudaistlərin  bu  yerlərdə  ço xdan  bəri  məskunlaĢ ması  ilə  sıx  bağlıdır.  Mənbələrin 

məlu matına  görə,  hələ  II  Sarqon  (e.ə.  722-705)  dövründə  Ģimal  israillilərinin  b ir 

hissəsi Midiyaya, Atropatenaya və b. yerlərə gəlib çıxmıĢdılar. 

Erkən  xristianlığ ın  təbliğatı  Suriyada,  daha  sonra  isə  ġərqin  baĢqa 

yerlərində  uğurlu  idi,  belə  ki,  təbliğat  arami  dilində  arami  dilli  əhali  arasında 

aparılırdı.  Ən  əvvəl  xristianlıq  Kiçik  Asiyada  və  Suriyada  yayıldı,  Antakiya 

(Antioxiya)  Ģəhəri  isə  xristianlığın  iri  mərkəzlərindən  birinə  çevrildi.  Məhz 

Antakiya  kilsəsindən  xristianlıq  həvari  Pavelin  vasitəsilə  Kiçik  Asiyaya,  Kiprə, 

Yunanıstana  yetiĢdi,  daha  sonra  isə  bir  qədər  əvvəl  həvari  Fomanın  təb -liğatına 

məruz  qalmıĢ  parfiyalılar  arasında  yayılmağa  baĢladı.  Eramızın  II  əsrində 

Osroyena və  Edessada  (ər-Ruha)  kilsə  təĢkil  olundu.  Daha  sonra  xristian  təbliğatı 

Farsa, Mid iyaya, Ba ktriyaya doğru hərəkət edərək, nəhayət, Hindistana yetiĢdi. 

Kesariyalı  Evseviyin  "Kilsə  tarixi"nin  III  kitabında  və  Sokratın 

"Sxolastika"sında  əks  olunan  köhnə  rəvayətə  görə,  həvarilik  nəsibi  Fo maya 

Parfiyada,  Ġsanın  digər  Ģagirdi  Varfo lo meyə  isə  Hindistanda  qismət  olmuĢdur. 

Parfiyalılar,  mid iyalılar,  e la mlıla r  arasında  xristian  təbliğatı  yayan  Va rfo lo mey 

farsların və məcusların yaĢadıqları yerlə rə, oradan isə Ermənistana getmiĢdi.  

Ġsa peyğəmbərin digər Ģagirdi, Ġncilin müəlliflərindən biri hes ab edilən

 

 

1

 Həvari  və ya apostol - Ġsa peyğəmbərin 12 Ģagirdinin  - köməkçisinin hər birinə 

verilən ad 

89 

 

həvari Matfey  Ekbatan (qədim  Həmədan), Rey  və Damağanda təbliğat aparmıĢdı. 

Babilistanda  xristianlığı  yay mağa  çalıĢan  həvari  Pyotrdan  sonra  həvarilərdən 

Faddeyin Ģagirdi A xay burada dini təbliğatı davam etdirmiĢ,  Edessaya qayıtdıqdan 

sonra  öz  yerinə  müəllimi  Faddeyin  baĢqa  bir  Ģagirdi,  Selev kiyə  -  Ktesifon  Ģəhə-

rində  yepiskop  kafedrasının  təsisçisi  sayılan  Marini  təyin  etmiĢdi.  Bu  kafedra  öz 

əhəmiyyətinə  görə  o  dövrün  xristian  dünyasında  mühüm  yer  tutur,  onun 

yepiskopları  isə  Roma,  Antakiya,  Ġsgəndəriyyə  və  Karfagen  yepiskopları  ilə  bir 

səviyyədə sayılırdı. 

Parfiya və Sasani dövlətlərində (o cümlədən Adurbadaqanda) xristian icmaları 

təkcə Ġncil təliminin yayılması hesabına deyil, bu ərazidə çoxdan bəri yaĢayan xristian-

suriyalılara görə yarandı. Sasanilərin fəal xarici siyasəti nəticəsində xristian əhalisi olan 

torpaqların  (Suriya,  Kilikiya,  Kappadokiya)  iĢğal  edilməsi  də  imperiyanın  xristian 

əhalisinin  sayını  artırdı.  ĠĢğal  edilmiĢ  yerlərdən  müxtəlif  sənətkarların  imperiyanın 

baĢqa Ģəhərlərinə köçürülməsi siyasəti də Sasanilər dövləti ərazisində xristian əhalinin 

sayının artmasına səbəb oldu. 

Katolikosun  oturduğu  Ktesifon  Ģəhərinin  yerləĢdiyi  Bet  Arameye  (Qədim 

Babilistan)  imperiyanın  əsas  vilayəti  idi.  Bundan  sonra  iyerarxiya  sırası  ilə 

arxiyepiskopluqlar

1

 gəlirdi. Mənbələr Ġrbil, Həzz, AĢur və Mosul arxiyepiskopuna tabe 

olanlar  sırasında  Azərbaycan  yepiskopunun  da  adını  çəkirlər.  Bu  arxiyepiskop  kato -

likosun seçilməsi və təyin edilməsində iĢtirak edən arxiyepiskoplar sırasında idi. Siryani 

mənbələrin  məlu matına  görə,  Arran  (Albaniya)  yepiskopluğu  belə  hüquqa  malik 

deyildi. 

484-cü ildə çağırılmıĢ Bet Lapat (CundiĢapur, sonralar ġahabad) məclisində 

Sasani dövlətinin xristian kilsəsi nestoriliyi qəbul etdi. 

Bu  təriqətin  əsasını  qoyan  Antakiya  keĢiĢi  Nestorinin  428-ci  ildə 

Konstantinopol  patriarxt  seçilməsi  yerli  kilsə  xadimlərinin,  eləcə  də  Ġsgəndəriyyə 

kilsəsinin  narazılığına  səbəb  olmuĢdu.  Antakiya  ilahiyyat  məktəbinin  ardıcılı  olan 

Nestori  ortodoksal  xristianlıqla  konfliktə  girərək  bu  məktəbin  təlimini  təbliğ  edirdi. 

Onun  patriarxlığı  dövründə  Ġsanın  təbiəti  haqqında  baĢlanan  mübahisələrdə  Nestori 

Ġsada  ayrı-ayrılıqda  insan  və  ilahi  təbiətlərin  mövcud  olduğunu  qəbul  edirdi.  Onun 

fikrini  Asiya,  Pont və  Suriya  yepis kopları  müdafiə  edirdilər.  Suriya  əhalisi  Nestorinin 

təlimini vergi zülmünə qarĢı etirazlarına bayraq etdilər. Bizansda təqib edilən nestorilər 

ġərqə qaçdılar. Ġran xristianlarının Edessada təsis etdikləri  məktəb onların sığınacağı, 

sonralar  isə  təlimlərinin  baĢlanğıc  yeri  oldu.  Bu  məktəbdə  Sasani  imperiyasının  hər 

yerindən, o cümlədən, görünür, Azərbaycandan gəlmiĢ xristian balaları təhsil alırd ılar. 

Mənbələrin  məlumatına  görə  Albaniyanın  da  daxil  olduğu  Adurbadaqan 

kustunun  (caniĢinliyinin)  tarixi  Azərbaycana  aid  ərazisində  ġərqi  Suriya  kilsəsinin 

aĢağıdakı yepiskopluqları vardı: Partav - V əsrdən, Paytakaran - VI əsrdən, Adurbadaqan - 

V əsrdən, Qanzak - V əsrdən, Urmiya - IV əsrdən, Sələmas - XIII əsrdən, Marağa - XIII 

 

1

 Arxiyepiskop  – yüksək dini rütbələrdən biri; pravoslav kilsəsində baĢ yepiskop; 

arxiyepiskopluq - arxiyepiskopa tabe ərazi. 

90 

 

əsrdən, Təbriz - XIII əsrdən, UĢnu - XIII əsrdən, Muğan - VIII əsrdən, 800-cü ildən isə 

mitropoliya. 

Azərbaycanda  xristianlıq  haqqında  ən  erkən  məlu mat  verən  V  əsrin 

əvvəllərinə dair, yuxarıda adını çəkdiyimiz, sinod sənədlərində katolikos Mar Yabalaha 

dini cəhətdən tabe olan vilayətlər sırasında Arran, Azərbaycan, Ġberiya və Ermənistan da 

vardır. 

Mənbələr  V-VII  əsrlərdə  Adurbadaqanda yepiskopluq  etmiĢ  bir neçə kilsə 

xadiminin  adlarını  çəkir.  Bunlardan  "Qanzakın  və  Adurbadaqanın"  yepiskopu  Osiy 

(Yelisey)  486-cı  ildə  patriarx  Akak  tərəfindən  çağırılmıĢ  kilsə  məclisində  iĢtirak 

etmiĢdi.  Məclisdə  qəbul  edilmiĢ  aktı  imzalayanlar  arasında onun  da  qolu var:  "Mən 

Azərbaycanda olan Qanzakın yepiskopu Osiy, burada yazılanlarla həmrəyliyimi bildirir, 

öz qolumu və möhürümü qoyuram". 

Osiydən sonrakı yepiskoplardan Ġohannın imzasını katolikos I Mar Abanın 

(536-552) 544-cü ilə aid məktublarında görmək olur. O zaman I Mar Aba Adurbadaqan 

rustaqlarından olan Peraxravarın (Burxuvarın)  bir  kəndində  sürgündə  idi.  549-550-ci 

ilin qıĢında obu kəndi tərk edərək, I Xosrovun hüzuruna yollanmıĢdı. Onu Azərbaycan 

yepiskopu Ġohann müĢayiət edirdi. Ġohanndan sonra Melxisidək Adurbadaqan yepiskopu 

olmuĢdur. 544-cü ildə Mar Ġosifin (552-567) patriarxlığı dövründə çağırılan sinodun 

qərarlarını imzalayanlar arasında onun da adı vardır.  

Azərbaycan yepiskopu XenaniĢo 605-ci ildə Qriqorinin katolikos seçkisində 

iĢtirak etmiĢdir. Yerli də olsa, görünür, sonralar yaranmıĢ ənənəyə görə Urmiya Ģəhəri 

ərazisində hələ apostolların vaxtında xristianlıq meydana gəlmiĢdi. Rəvayətə görə, bu 

Ģəhərdə  hələ  165-ci  ildə  tikilmiĢ  Mart  Məryəm  ("Xanım  Məryəm")  kilsəsi  var  idi. 

Lakin  mənbələrdə  bu  gün  də  əllidən  artıq  nestori  kilsəsinin  olduğu  Urmiya  ətrafı 

ərazidə,  eləcə  də  UĢnu,  Sələmas,  Su lduz,   Marağa  və  Təbriz  xristian  kilsələri 

haqqında mötəbər məlu mat yalnız XIII əsrə aiddir. 

Mənbələr  VI  əsrin  birinci  yarısında  Qanzak  yepiskopluğu  ilə  yanaĢı,  

Paytakaran  yepiskopluğunun  da  adını  çəkirlər.  Tarixən  məlumdur  ki,  V  əsrin 

sonunda,  alban  hökmdarı  III  Vaçaqanın  hakimiyyəti  illərində  Paytakaran  alban 

vilayəti  olur,  VI  əsrdə  isə  burada    alban    katolikosluğunun  tabeçiliy ində    olan  

yepiskopluq  yaradılır.  Albaniya  katolikosu  Ter  Abasın  (551-596)  patriarxlığı  

zaman ı  Paytakaranın  yepiskopu  Timofey  olmuĢdu.    Mənbələrin  məlumatına  görə, 

bu  dövrdə  Cənubi  Qafqazda,  o  cümlədən  Albaniyada  nestorilik  təlimi  geniĢ  intiĢar 

tapır; hətta  alban  katolikosluğu  bu  təlimə  qarĢı  mübarizə  aparmaq  məcburiyyətində 

qalır. Mənbələr bu dövrdə Paytakaranda nestori təliminin tərəfdarı olan yepiskopluğun 

yaranması  haqqında  məlu mat  verir,  bu  təlimin  ard ıcıllarının  çağırdığı    544-cü    il  

sinodunun  aktlarına  qol  çəkən  iki  Paytakaran  yepiskopu  -  Ġohann  və  Ġakovun 

adlarını çəkirlər. 

Nestori  təliminin  ardıcılı  olan  katolikos  I Timofeyin  (780-825)  cəhdi  ilə  VIII 

əsrin lap sonlarında Muğanda da yepiskopluq təsis edildi. Rahib Ġliya yepiskop seçildi. 

Mənbədəki  məlumata  görə,  yepiskopluğu  qəbul  edən  Ġliya  ticarət  karvanına  qoĢulub 

91 

 

Muğana  yola  düĢdü.  Qatı  zahid  və  tərki-dünya  olan  Mar  Ġliya  sərt  həyat  keçirir, 

adamboyu  komada  yaĢayırdı;  ev  əĢyalarından  yemək  üçün  saxladığı  quru  çörək 

qabıqlarını  yığmaq  üçün sınıq  qabı  və  gil dolçası var idi. Onun hətta yatacağı da yox 

idi. Nestorilər arasında ruhun tam saflığına çatmaq və gizli mətləbləri anlamaq ümidi ilə 

özünə  cismani  əziyyət vermək,  dünya  nemətlərindən  imtina  etmək  və  yarıac  qalmaq 

kimi tərki-dünyalıq geniĢ inkiĢaf etmiĢdi. 

Ġliyanın cəhdləri ilə Muğan əhalisi xristianlığı qəbul etdi. Mənbənin yazdığına 

görə, "...onlar cah-calallı kilsə binasının tikintisinə baĢladılar, sər-sahman iĢlərinə Mar 

Ġliyanın  özü  baĢçılıq  edirdi.  O,  çoxlarını  xaç  suyuna  çəkdi,  onlar  üçün  keĢiĢ   və 

dyakonlar təyin etdi, zəbur surəsini yazdı. Getdikcə onlar (xristianlar)... çoxaldılar". 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

92 

 

V FƏSĠL 

 

III-VII ƏSRLƏRĠN BĠRĠNCĠ YARISINDA 

AZƏRBAYCAN MƏDƏNĠYYƏTĠ