TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü

§ 1. ƏRƏB-XƏZƏR MÜHARĠBƏLƏRĠ VƏ ONLARIN 

AZƏRBAYCAN ÜÇÜN NƏTĠCƏLƏRĠ 

 

VIII əsrin əvvəllərində Ərəb  xilafət i özünün ən qüdrətli dövrünü keçirird i. 

Onun  əsas  rəqiblərindən  olan  Bizans  mövcud  hərbi-siyasi  vəziyyətlə  əlaqədar 

Qafqazdakı  mövqelərin i  əldən  vermiĢdi.  Yeni  Ģəraitdə  Azərbaycan  ki mi  mühüm 

strateji bazada  möhkəmlən mək üçün ərəblərə yaln ız onları dəfələrlə ağ ır vəziyyətə 

salan xəzərlər ü zərində qələbə lazım  idi. Bu  iĢdə xəlifə Əbdülməlikin 693-cü ildən 

Azərbaycan, Ərminiyə və əl-Cəzirən in caniĢini təyin etdiyi qardaĢı Məhəmməd ibn 

Mərvan  xüsusi  fəaliyyət  göstərdi.  Onun  VIII  əsrin  əvvəllərində,  tab eliy ində  olan 

Cənubi  Qafqaz  ərazisində  apardığı  zor  siyasəti  ərəblərin  bu  ərazidə  mövqeyini 

daha da möhkəmlətdi, xəzərlərə qarĢı yürüĢə çıxmaq imkan ı yaratdı.  

707-708-c i  ildə  Məhəmməd  ibn  Mərvanın  qardaĢı  oğlu,  o  za man 

hakimiyyət  baĢında  olan  xəlifə  I  Valid in  (705-715)  qardaĢı  Məsləmə  ibn 

Əbdülməlik  Bizansda  apardığı  müvəffəq iyyətli  döyüĢlərdən  sonra  Dərbəndi  ələ 

keçirmiĢ  xəzərlərin  üzərinə  göndərild i.  A zərbaycanın  boyun  əyməyən  bütün  qala 

və Ģəhərlərini  ələ  keçirən  Məsləmə  Dərbəndə  çatdı.  La kin  alın maz  divarlar  Ģəhəri 

tutmağa mane oldu. 

Xəzərlərə qarĢı uğursuzluqla baĢa çatan yeni yürüĢ iki  il sonra baĢ verdi. 

Elə  həmin  il  Məhəmməd  ibn  Mərvanın  yerinə  Xilafətin  Ģimal  vilayətlərin in 

caniĢini  təyin  edilən  Məsləmə,  eyni  zamanda  Bizansa  qarĢı  mübarizəni  təĢkil 

etməyi  lazım  bildi.  Çünki,  məhz  Bizans  ərəblər  əleyhinə  mübarizədə  xəzərlərin 

müttəfiqi  id i.  Nəhayət,  714-cü  ildə,  gərgin  mübarizədən  sonra  Məsləmə  Dərbəndi 

tuta  bildi.  Onun  qoĢunları  Ģ əhəri  talan  edərək,  Xəzər  xaqanlığın ın  ərazisinə 

soxuldular,  lakin  xəzərlərin  təzy iqi  altında  geri  çəkilməli  oldular.  Moisey 

Kalankatlının  məlu matına görə, ərəb hərbi qüvvələrinin geriyə hərəkətini alban batriki 

AranĢahik Vaçaqanın baĢçılıq etdiyi yerli qoĢun dəstəsi himayə etdi. Məhz bu dəstənin 

kö məyi ilə xəzərlər basıld ı. 

Beləliklə,  Məsləmə  Dərbəndi  xəzərlərdən  alaraq,  böyük  qənimətlər  və 

Dərbəndin  alınma  xəbəri  ilə  DəməĢqə  yollandı.  Ərəb  ordusunun  Ģəhəri  tərk  etməsi 

xəbərini eĢidən xəzərlər isə yenidən Dərbəndə qayıdaraq, əvvəlki mövqelərini tutdular. 

717-ci  ildə,  xəlifə  II  Ömərin  hakimiyyəti  (717-720)  dövründə  ilk  böyük 

həmlə  ilə  Azərbaycan  ərazisinə  soxulan  xəzərlər  qarĢılaĢdıqları  azsaylı  ərəb  hərbi 

dəstəsini  darmadağın  edib,  ġirvanda  ağalığa  baĢladılar.  Lakin  Xatim  ibn  Numan  əl-

Bəhilinin baĢçılığı ilə xəlifənin göndərdiyi qoĢun xəzərləri darmadağın etdi. 

721-722-c i  illə rdə  xə lifə  II  Yə zidin  hakimiyyəti  za manı  (720-724) qıpçaq 

və  baĢqa  türk  tayfaları  ilə  birləĢmiĢ  30  minlik  xəzər  ordusu  yeni  həmlə  ilə 

144 

 

Azərbaycanın Ģimal hissəsinə hücum etdi, bütün Arran torpaqlarını keçərək Ermənistan 

ərazisinə  daxil  oldu,  orada  olan  ərəb  hərbi  hissələrini  məğlub  etdi.  Azərbaycan  və 

Ərminiyənin  yeni caniĢini  əl-Cərrah  ibn Abdullah əl-Həkəmi  xəlifənin  əmrinə  əsasən 

25  minlik  qoĢunla  xəzərlərə  qarĢı çıxıĢ  etdi.  Yeni  ərəb  ordusunun hücumu  xəbərini 

alan  xəzərlər  Dərbəndə  doğru geri çəkildilər.  Onları təqib  edən əl-Cərrah tezliklə  Kür 

çayını keçərək, Dərbəndə yaxın laĢdı və Ģəhərdən cənubda axan Rubas  çayı sahilində 

düĢərgə saldı. BaĢ vermiĢ döyüĢdə xəzərlər ərəblərə qarĢı xaqan oğlunun baĢçılığı altında 

40  minlik qoĢun çıxarsalar da məğlub  edildilər.  Dərbəndi  ələ  keçirən  ərəblər Ģimala  - 

xəzərlərin  bir sıra qala və Ģəhərlərinə hücum  edib,  onları və o cümlədən  paytaxt  olan 

Bələncəri tutdular. Əl-Cərrah əsir tutduğu xəzərləri hələ əvvəldən ətrafında xeyli xəzər 

məskəni olan Qəbələ tərəfə köçürtdü. 

Əl-Cərrah ın  Ģimala,  Səməndərə  doğru  hərəkəti,  ərəb lərin  əvvəlki 

döyüĢlərdə əsir düĢmüĢ ailəsini özünə qaytardıqları Bələncər hakiminin xəbərdarlığı ilə 

dayandırıldı.  Onun  verdiyi  xəbərə  görə,  ərəblərin  təzyiqin i  dəf  etməyə  hazır  olan 

xəzərlər  yeni  qüvvələr səfərbər  etmiĢdilər.  Azərbaycana qayıdan  əl-Cərrah  qıĢı  ġəki 

vilayətində  keçirtdi.  Elə  buradan  da  xəlifəyə  qasid  göndərib  kömək  istədi.  II  Yəzidin 

ölümündən  sonra  hakimiyyət  baĢına  gəlmiĢ  yeni    xəlifə    HiĢam    kö mək 

göndərəcəyini    vəd  etdi,    lakin  bununla  yanaĢı  əl-Cərrahın  yerinə  əvvəllər  bu 

vəzifədə olmuĢ öz qardaĢı Məsləməni təyin etdi. 

726-727-c i  illərdə  xaqan  oğlunun  baĢçılığı  altında  yenidən  Arranı keçərək 

Azərbaycana  soxulan  xəzərlər,  Xəzərin  cənub  sahili  vilayətlərində  ağalıq  etməyə 

baĢladılar.  Lakin  çox  keçmədən  əks -hücumla  irəli  atılan  ərəblər  rəqib lərini  Araz 

çayının o tayına qovaraq, onları geri çəkilməyə məcbur etdilər.  

Sonrakı  iki  ildə  Məsləmə  Azərbaycan  ərazisindən  Dəryal  keçidi  vasitəsilə 

xəzərlərə qarĢı iki dəfə yürüĢ təĢkil etdi və qənimətlə geri qayıtdı. 729-cu ildə xəlifə 

onu geri  çağıraraq, Azərbaycan  və  Ərminiyənin caniĢini vəzifəsinə yenidən  əl-Cərrahı 

təyin etdi. Beləliklə, VIII əsrin 20-ci illəri qarĢılıqlı hücumlar Ģəraitində keçdi. 

730-731-c i ildə  xəzərlər və baĢqa türk tayfaları xaqanın oğlunun baĢçılığı ilə 

300  minlik  qoĢunla  Dərbənd,  Dəryal  və  baĢqa  keçidlərdən  Azərbaycan  ərazisinə 

soxulub,  yolları  üstündə  olan Ģəhər  və  kəndləri  yandırmağa,  hər  yeri  qarət  etməyə 

baĢladılar. 

Hələ  də  kömək  ala  bilməyən  əl-Cərrah  ġəki  vilayətindən  çıxaraq  Bərdəyə, 

oradan  Beyləqana yollanır, sonra Araz çayını  keçərək,  Varsan  və  Bacarvan vasitəsilə 

Ərdəbilə  yetiĢir.  Burada  düĢərgə salan  əl-Cərrah  kiçik  həmlələrlə  xəzər  dəstələrinə 

hücumlar edir, sonra isə yenidən Ərdəbilə qayıdırdı. 

Ərəb  qoĢunlarının  qərargahı  haqqında  bir  gürcü  knyazından  məlumat  ala 

bilmiĢ xaqan oğlu öz ordusunu Kür və Araz çaylarından keçirərək Varsana gəlir, Ģəhəri 

tutaraq, bütün əhalini qılıncdan keçirtdirir. Yol boyu qarĢılarına çıxan hər yeri və hər Ģeyi 

qarət  edib  yandıran  xəzərlər,  nəhayət,  ərəb  qoĢunlarının  yerləĢdiyi  Ərdəbilə 

yaxınlaĢırlar. Xəlifənin yardım göndərmək vədinə hələ də ümidini itirməyən əl-Cərrah, 

ordusunu Ərdəbildən çıxarır. Savalan dağı yaxınlığında bir neçə gün davam edən qanlı 

145 

 

döyüĢdə xəzər istilasından təngə gəlmiĢ yerli sakinlərin köməyinə baxmayaraq, ərəblər 

üstün rəqib qüvvəsi tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldılar; əl-Cərrah baĢda olmaqla bütün 

qoĢun  məhv edildi.  Onun bütün əmlakı,  arvad-uĢağı,  xidmətçiləri  düĢmən  əlinə  keçdi. 

Neçə  günlük  mühasirədən  sonra  çətinliklə  ram  edilən  Ərdəbil  iĢğal  olundu,  igid 

müdafiəçiləri  qətlə  yetirildi,  Ģəhərin  qadın  və  uĢaqları  isə  əsir  aparıldı.  Qısa  bir 

müddətdə  Azərbaycanın,  Arranın  və  Ermənistanın  bir  çox  Ģəhər  və  kəndlərini  ələ 

keçirən  xəzərlər,  orta  əsr  ərəb  salnaməçisinin  yazdığına  görə,  "öldürməyə,  qarət 

etməyə,  yandırmağa  və  zorakılığa"  baĢladılar.  Xilafət  üçün  yaranmıĢ  bu  təhlükə 

bütün  qüvvələri  səfərbərliyə  almağa,  xəlifəni  xəzərlərə  qarĢı  yeni  ordu  yaratmağa 

məcbur etdi. 

Bu zaman Mənbicdə (ġam) olan sərkərdə Səid əl-HəraĢi 30 minlik (əl-Kufinin 

məlu matına  görə  50  minlik)  qoĢunla  və  100  min  dirhəm  xərcliklə  təmin  edilərək 

Cənubi  Qafqaza  göndərildi.  Ərəb  qoĢunlarının yeni  baĢçısı  "müqəddəs"  müharibədə 

iĢtirak  etmək  istəyən bütün  könüllüləri öz ordusuna  dəvət etdi.  Əl-Cərrahın  ordusunun 

qalıqları  da  Səidə  qoĢuldular.  Onların  keçmiĢ  xid mətlərini  nəzərə  alan  Səid  bu 

döyüĢçülərin  hər birinə  100  dinar pul  verdi.  Böyük  bir  qüvvə  ilə  əl-Cəzirədən  keçən 

Səid, bir neçə günlük mühasirədən sonra Xilat qalasını xəzərlərdən təmizlədi, sonra isə 

düĢmən əlində olan baĢqa qalaları da bir-birinin ardınca fəth edərək, hələ də xəzərlərin 

əlində  olan  Bərdəyə  çatdı.  Gevondun  məlumatına  görə,  ərəblər  xəzərləri  "tamam 

əzərək,  sələflərinin  cəsurluğu  Ģərəfinə  hələ  indi  də  əl-HəraĢinin  dəstəsində 

saxlan ılan  təsvirli  mis  bayrağı onların  əlindən aldılar".  Bərdədə, habelə Azərbaycanın 

baĢqa yerlərində  Səidin  ordusuna  xeyli  könüllü qoĢuldu.  Xəzər  talanından,  ardı-arası 

kəsilməyən  müharibədən  cana  doymuĢ  adamlar  əllərindən  gələn  köməyi  ordudan 

əsirgəmədilər.  Ço x  keçmədən  Səidin qoĢunları  Bərdədən  Beyləqana, ordan  isə  Var-

sana çəkilmiĢ  xəzərləri  izləyə-izləyə əvvəl Beyləqanı, sonra isə Varsanı azad etdilər. 

Ərəblərin  yaxınlaĢdığından  xəbər  tutan  xəzərlər  Balasacan  düzündən  keçərək 

Bacarvana  doğru  geri  çəkildilər.  Varsan  və  Bərzəndi  arxada  qoyub  Ərdəbildə 

qərarlaĢan  ərəblər,  bütün əyalətin ərazisinə səpələnmiĢ, xeyli əsir və qənimətlə müsəl-

man  ordusundan  uzaqlaĢmağa  çalıĢan  xəzərləri  izləməyə  baĢladılar.  Səidin 

döyüĢçüləri  xəzər  qoĢunlarının  bir  neçə  dəstəsini  ləğv  edib,  onların  əsir  tutduqları 

müsəlmanları  və  qarət  etdikləri  qəniməti  geri  aldılar.  Xəzərlərə  qarĢı  mübarizəyə 

Varsandan,  Beyləqandan,  Bərdədən,  Qəbələdən  və  Azərbaycanın  baĢqa  yerlərindən 

çoxsaylı könüllü dəstələri qoĢuldular. Ərəblərlə xəzərlər arasında həlledici döyüĢlərdən 

biri  Bərzənd  yaxınlığında  baĢ  verdi.  Qələbə  qazanan  Xilafət  qoĢunları  əsir  alınmıĢ 

bütün  müsəlmanları  azad  etdilər.  Beyləqan yaxınlığında  çay sahilində baĢ verən  qanlı 

döyüĢ  pərən-pərən  dəstələrdən  yığılmıĢ  xəzər  ordusunun  məğlubiyyəti  ilə 

nəticələndi;  onların  baĢçısı  -  xaqan  oğlu  öldürüldü.  Ərəblər  dənizə  doğru  qaçan 

xəzər  ordusunun  qalıqlarını  yalnız  ġirvan  torpaqlarınadək  təqib  etdilər.  Buradaca 

qərarlaĢaraq, xəlifə HiĢamın əmrini gözləməyə baĢladılar. 

Elə  həmin  il  xəlifə  öz  qardaĢı  Məsləməni  yenidən  Azərbaycan  və 

Ərmin iyə  caniĢini  təyin  etdi.  Yeni  əmr  və  tapĢırıqla  Bərdəyə  gələn  təzə  caniĢin 

146 

 

dərhal  ġirvana  doğru hərəkət  edib  ərəblərə  tabe  olmaq  istəməyən  ġabran  qalasını 

mühasirəyə  aldı.  Neçə  gün  davam  edən  mühasirədən  sonra  əlləri  hər  Ģeydən 

üzülmüĢ  Ģabranlılar  aman  istədilər.  Verilən  vədə  baxmayaraq  qalaya  buraxılmıĢ 

ərəblər  bütün  kiĢiləri  qılıncdan  keçirdilər,  qadın  və  uĢaqları  isə  ətraf  kəndlərə 

səpələdilər. 

Buradan  Dərbəndə  yollanan  Məsləmə  Ģəhər  divarları  yanında  düĢərgə 

saldı.  ġəhər  hakimi  ərəbləri  qarĢılamağa  çıxd ı.  Dərbəndin  qalasında  yerləĢmiĢ 

xəzər  qoĢun  hissələri  isə  heç  bir  maneəyə  rast  gəlmədən  Ģəhəri  tərk  etdilər. 

Xəzərləri sərhədyanı zonadan da çıxarmağa nail olan Məsləmə ətraf yer lərin dağlı 

hakimlərindən  xərac  alaraq,  öz  qoĢunların ı  Xilafətin  ġimal  vilayətlərindən  olan 

Arranın  hüdudlarından  kənara  -  xəzərlərin  Bələncər,  Vəbəndər  və  Səməndər 

Ģəhərlərinə  tərəf  yeritdi.  Ərəb lər  və  xəzərlər  arasında  qanlı  döyüĢ  bir  neçə  gün 

davam  etdi  və  ərəblərin  qələbəsi  ilə  baĢa  çatdı.  Geri  qayıdan  ərəblər  yenidən 

Dərbənd  qalasında  sığınacaq  tapmıĢ  min  xəzər  ailəsini  mühasirəyə  ald ılar.  Uzun 

mühasirədən  sonra  qala  ərəblərin  əlinə  keçdi.  Məsləmə  bu  dəfə də qaladakı  xəzər 

ailələrinin Dərbənddən çıxıb getməsinə maneçilik törətmədi. 

Dərbənd  sərhəd  vilayətində  ərəblərin  mövqeyini  möh kəmlətmək 

məqsədilə  Məsləmə  Dərbəndi  dörd  qismə  (sektora)  bölüb,  bunların  hər  b irində 

DəməĢqdən,  Himsdən,  eləcə  də  Fələstin,  ġam  və  əl-Cəzirənin  baĢqa  yerlərindən 

olan 

24 

min 

ərəb  döyüĢçüsü  yerləĢdirdi.  Məsləmənin  tapĢırığı  ilə 

möhkəmləndirilmiĢ,  silah  və  ərzaqla  təchiz  ed ilmiĢ  Dərbənddə  müsəlman 

icmasının  baĢçısı  Mərvan  ibn  Məhəmməd  təyin  olunur.  732-733-cü  ildə  Azər-

baycan, Ərminiyə və əl-Cəzirənin amili vəzifəsi də ona tapĢırılır. Məsləmə özü isə, 

görünür,  növbəti  hesabat  üçün  DəməĢqə,  xəlifə  sarayına  yollanır.  Əl-Kufin in 

məlu matına  görə,  Məsləmən in  getməsindən  xəbər  tutan  xəzərlər  yenidən 

Dərbənddən Ģimalda o lan torpaqlarına qayıdırlar.  

Yeni  caniĢin  Mərvan  ibn  Məhəmməd  40  minlik  qoĢunla  Bələncərə  hücum 

edib,  xəzərləri  əzir,  böyük  qənimətlə  Dərbəndə qayıdıb, qıĢın sonunadək orada qalır. 

Burada  baĢ  verən  hadisələrin  ən  yaxĢı  Ģərhçisi  olan  əl-Kufi  xəzərlərə  qarĢı  yaz 

əməliyyatını Mərvanın deyil, bu vəzifədə onu müvəqqəti əvəz edən Səid əl-HaraĢinin 

baĢlaması  haqqında  məlumat  verir.  BaĢqa  mənbələrlə  təsdiq olunmayan  bu  məlu mat, 

ziddiyyətli də olsa, mümkün bir fakt kimi nəzərə alınmalıdır. Əl-Kufiyə görə, ġamdan 

Dərbəndə çağırılmıĢ Səid xəzərlərin üzərinə elə tez-tez hücum edirdi ki, "atının yəhəri 

heç  vaxt  qurumurdu".  Lakin  görmə  qabiliyyətinin  pozulması  onun  istefa  xahiĢi  ilə 

xəlifəyə  müraciət  etməsinə  səbəb  olur,  Mərvan  isə  yenidən  əvvəlki  vəzifəsinə 

qaytarılır. 

Xəzərlərlə qalibiyyətli müharibə aparmaq üçün arxa cəbhənin möhkəmliyinin 

vacib  olduğunu  dərk  edən  Mərvan,  Cənubi  Qafqazın  Xilafətin  real  müttəfiqinə 

çevrilməsi zərurətini də yaxĢı baĢa düĢürdü. Bu baxımdan onun Xilafətin Ģimal ərazisi 

hesab edilən Qafqazda apardığı siyasət əvvəlki caniĢinlərinkindən fərqlənirdi.  Erməni 

və alban knyazlarının tam itaətinə nail olmuĢ Mərvan, çox keçmədən, zor gücünə baĢqa 

147 

 

Cənubi Qafqaz xalqlarını (gürcüləri, lakzları - ləzgiləri və b.) da özünə tabe edir. Arxa 

cəbhədən nigarançılığı üzülən Mərvan 120 minlik qoĢunla Bərdənin 40, Tiflisin  isə 20 

fərsəxliyində yerləĢən, mənbələrdə Kasak (Kasal) adlandırılan yerdə düĢərgə salır. 

737-c i il ərəb-xə zər  müharibələ ri tarixinə ən gərgin dövrün  baĢlanğıcı kimi 

daxil  olur.  Ərəblərin  Ģimala  doğru  hücum  əməliyyatlarına  baĢçılıq  edən  Mərvan 

xəzərlərin  üzərinə  iki  istiqamətdən  -  Dərbənd  və  Dəryal  keçidlərindən  yürüĢ  təĢkil 

etmək  qərarına  gəlir.  Dərbənd  qoĢununa  Ģəhərin  rəisi  Üseyd  (Əsəd)  ibn  Zafir  əs-

Sulami, Kasakdan Dəryal keçidi vasitəsi ilə hücum edən qoĢuna isə Mərvan özü baĢçılıq 

edirdi.  Yolboyu  yerləĢən  qala  və  yaĢayıĢ  məntəqələrini  darmadağın  edən  qoĢunlar 

Səməndər Ģəhəri  yanında  birləĢdilər  və  oradan  Volqa  çayının sağ  sahilində  yerləĢən 

Xəzər  paytaxtı  əl-Beyda  Ģəhərinə  hücuma  keçdilər.  Xəzər  xaqanı  bu  Ģəhərdə 

möhkəmlənmiĢdi. Hücum ərəblərin tam qələbəsi ilə nəticələndi. Aman istəyən xaqan 

hətta islam dinini qəbul etməyə də razılıq verdi. Ərəb mənbələrinin məlumatına görə 

(əl-Bəlazuri, əl-Kufi və b.) ərəblər nəinki xəzərlərin yaĢadıqları ərazini tutdular, eləcə də 

Xəzər  ölkəsi  hüdudlarından  çıxaraq,  onun  qonĢuluğunda  yaĢayan  əs-səkləb 

tayfalarına  və  baĢqa  "kafirlərə"  hücum  etdilər.  Əl-Kufi  yazırd ı:  Mərvan  "daha 

sonra səkləblərə və onlarla qonĢuluqda yaĢayan baĢqa cinsdən olan kafirlərə hücum 

etdi,  onlardan  20  min  ev  adam  əsir  tutdu,  sonra  irəli  gedərək,  Sə kalib  (hərfən: 

Səkləblərin) çayına yetiĢdi". 

Xəzər  xaqanı  islam  din ini  qəbul  etməyə  boyun  olsa  da,  müsəlmançılıq 

burada  yayılmadı.  Belə  ki,  Mərvanın  əsas  məqsədi  heç  də  xəzərləri  doğru  din 

yoluna  gətirmək  deyil  (bunun  üçün  heç  lazımi  imkan  da  yo x  id i),  onların  belini 

qırmaq,  gö zlərin i  qorxutmaq,  Xila fətin  Qafqazdakı  iĢğal  zonasından  onların 

ayağını  kəsmək  idi.  Beləliklə,  Xilafətin  xəzərlər  ü zərində  qəti  qələbəsini  nümayiĢ 

etdirən  737-ci  il  döyüĢü  baĢa  çatır.  40  mindən  çox  xəzər  əsiri  ev indən-eĢiyindən 

edilib, Sa mu r və ġabran çayları a rasındakı ə raziyə köçürülür. 

QıĢı  Kasakda  keçirən  Mərvan  738-ci  ilin  yazında  Kürü  keçərək  ġəkiyə 

gəlir.  Bu  səfərdən  də  məqsəd  ərəblərə  boyun  əymək  istəməyən  Qafqaz  dağlılarını 

ra m  et mə k  idi.  Mə rvanın  "dağ  hökmdar larına"  qarĢı  baĢladığı  yürüĢlər 

müvəffəqiyyətlə  nəticələn ir:  dağlardakı  qalalar  çətinliklə  də  o lsa,  uzun 

mühasirələrdən sonra fəth olunur. Bu  mühasirələrdən bəzisi b ir ay, bəzisi  is ə Sərir 

hökmdarın ın  iqamətgahı  kimi  bir  il,  Ġbn  əl-Əsirin  dili  ilə  desək,  "bütün  yayı  və 

qıĢı" çəkirdi; a lınan qala lar dağıdılır, yerlə  yeksan edilirdi.  

Ardı-arası  kəsilməyən  hücumlar,  ağır  vergi  boyunduruğu  yerli  əhalini 

qorxuya  salmıĢdı.  Mənbələrin  yazd ığına  görə,  738-ci  ildə  bağlanılan  müqaviləyə 

əsasən  Mərvan  "Qumu x  və  Tumandan  ildə  100  qul,  100  kəniz,  20  min  batman 

buğda, Kür və Miskincdən 14  min batman buğda və 40  min dirhəm pul, ġirvandan 

20  min  batman  buğda  və  50  min  dirhəm  pul  alırd ı.  Bütün  bu  vəs ait  xüsusi 

mühafizəxana larda  saxlanılır  və  Dərbənd  Ģəhəri  əsgərlərin in  maaĢına  sərf 

olunurdu". 

QıĢı  Dərbənddə  keçirən  Mərvan  yazağzı  ətraf  yerlərin  -  ġirvanın, 

148 

 

Lay zanın,  Filanın,  Təbərsəranın,  Lakzın  və  b.  hökmdarlarını  yanına  çağırtdırdı. 

Lakzın  hökmdarından  baĢqa dəvət  edilmiĢ  bütün  dağlılar  Mərvanın  çağırıĢına  səs 

verdilər.  ÇağırıĢa  hay  verməyən  Lakz  hökmdarının  ö lkəsi  dağıdılır,  özü  isə 

öldürülür. 

741-ci  ildə  Mərvan  ġirvanı  keçərək Muğan,  Gilan  və  Talakana  (Deylə mdə) 

soxulur,  ço xlarını  q ırır,  bir  ço xların ı  da  əsir  alır.  Qayıdan  baĢ  Bərdəni  də tutaraq, 

beləliklə,  ərəblərin  Azərbaycandakı,  eləcə  də  bütün  Qafqazdakı  hakimiyyətlərini 

yenidən möhkəmləndirə bilir. 

Sonrakı  20  il  boyu  xəzərlər  ərəblərin  nəzarəti  altında  oldular.  Yalnız 

Əməvilər  sülaləsi  devrildikdə  Xilafətdə  baĢ  verən hadisələrdən  istifadə  edən  xəzərlər 

Bizansın  təhrikilə  Xilafətin  xaqanlıqdakı  nümayəndəsini  öldürdülər  və  bu  yolla 

müvəqqəti müstəqillik qazandılar. 

Xilafətdə baĢ verən qarıĢıqlıq və çəkiĢmələrdən istifadə edən Bizans da 752-

ci  ildə  sərhədyanı  Suğur  vilayətinə  hücum  edərək,  onun bir sıra Ģəhərlərini  iĢğal  edir, 

bununla  yanaĢı  Cənubi  Qafqazda hərbi və  diplomatik  fəallığını gücləndirir.  754-cü  ildə 

hakimiyyətə  gələn  xəlifə  əl-Mənsur  (754-775)  rəqib  imperiyaya  qarĢı  əks  tədbirlər 

gördü, bizanslıların dağıtdıqları bəzi istehkamları bərpa etdirdi. 759-cu ildə xəlifə əl-

Mənsur, Yəzid ibn Useyd əs-Sulamini Azərbaycan və Ərminiyənin caniĢini təyin edir. 

Xəzər  hücumlarından  ehtiyat  edən  yeni  caniĢin  Bab  əl-Lan  (Dəryal)  keçidini  ələ 

keçirib,  orada  özünə  sadiq  xüsusi  muzdlu  qoĢun  dəstəsi  yerləĢdirir.  Xəzərləri 

təhlükəsizləĢdirmək üçün Yəzid,  xəlifənin  məsləhəti ilə, Xəzər  xaqanının qızı Xatunla 

evlənir. Əl-Kufinin dediyinə görə, caniĢin yüz min dirhəmlik baĢlıq verməli olur.  Əl-

Kufi yazır: "Xatunu onun qohumlarından olan on min xə zər müĢayiət edirdi: ona dörd 

min əla madyan, min qatır, min qul, on min "xəzəri" cinsindən olan alçaq dəvə, min baĢ 

"türki" cinsindən olan ikihürgüclü dəvə, iyirmi  min baĢ qoyun, qapıları və üstü qızıl və 

gümüĢ  lövhələrdən  düzəldilmiĢ,  içərisinə  samur  xəzi  döĢənmiĢ  və  ipək  çəkilmiĢ  on 

furqon,  qızıl  və  gümüĢ  əĢ yalar,  qab-qacaq  yüklənmiĢ  iyirmi  araba  və  baĢqa  Ģeylər 

qoĢulmuĢdu". 

Təmtəraqla  Bərdəyə  gətirilən  gəlin  islamı  qəbul  etdi,  Quranı  öyrəndikdən 

sonra Yəzidin arvadı olmağa razılıq verdi. Lakin iki il keçmiĢ onun özü və Yəziddən olan 

iki oğlu vəfat etdi. 

Xaqan qızının qəfil ölümü ərəblərə qarĢı yenidən inamsızlıq yaratdı. Bu iĢdə 

Yəzidi  və onun yaxın  adamlarını  günahlandıran  xəzərlər  763-764-cü  ildə  böyük  bir 

qoĢunla  Cənubi  Qafqaz  ərazisinə  hücum  edib,  alban  və  gürcü  vilayətlərini,  o 

cümlədən  yerli  salnaməçin in  alban  vilayətləri  sırasında  adlarını  çəkd iyi  Hecerini 

(Ecerini),  Kambehcanı  (Kambisenanı),  ġakeni  (ġəkin i),  Xozması  (Xaçmazı), 

Balasakanı  və  b.  yerləri  tutdular,  saysız-hesabsız  sürü  və  ilxıları  apard ılar. 

Xəzərlərin  bu,  dəfəki  hücumları  o lduqca  güclü  id i.  Ço x  keçmədən  ġirvan 

torpağında  xəzərlərlə  üzləĢən  Yəzid,  ona  kö mək  göndərilməsinə  baxmayaraq, 

məğ lub edilir və Bərdəyə qaçır. 

Bu  xəbər  xəlifəyə çatanda o, Yəzidə bir daha kö mək göndərir.  Yəzid yeni 

149 

 

qüvvələrlə  Kürü  adlayaraq  Dərbəndə  doğru  istiqamət  götürür  və  Ģəhərin 

müdafiəsini  təĢkil  etmək  qərarına  gəlir.  Az  qala  bütün  Arranı  fəth  edən  xəzərlər 

ərəblərin  Dərbənddəki  müdafiə  xətlərini  yara  bilməd ilər,  qala  ərəb lərin  əlində 

qaldı, xəzərlər isə Cənubi Qafqazı tərk etməli oldular.  

O dövrün salnaməçiləri və tarixçiləri  VIII əsrin  60-cı  illərinin o rtalarında 

xəzərlərin  Cənubi  Qafqaz  ərazisinə  daha  bir  neçə  yürüĢü  haqqında  məlu mat 

vermiĢlər.  Bundan sonra VIII əsrin sonlarınadək  xəzərlər bu ərazidə görünmədilər. 

Yaln ız həmin yüzilin lap son ilində, xəlifə Harun ər-RəĢidin (786-809) hakimiyyəti 

dövründə,  xəzərlər  Arran  ərazisinə  yenidən  müdaxilə  etdilər,  kiçik  ərəb  hərbi 

dəstələrin in  müqavimətin i  qıraraq,  Kür  çayının  sahillərinədək  irəlilədilər. 

Mənbələrdəki  məlu mata  görə,  xəzərlər  burada  70  gün  qaldılar,  sonra  isə  ölkəni 

talan  edərək,  100  mindən  artıq  əsir  apardılar.  Ərəb  tarixçisi  əl-Kufi  xəzərlərin  bu 

müdaxiləsini  o  zaman  Dərbənddə  baĢ  verən  hadisələrlə  əlaqələndirir:  Dərbənd 

əhalisi  Ģəhər  hakiminin  baĢçılığ ı  ilə  q iyam  qaldırmıĢ,  ərəblərə  xərac  verməkdən 

imtina  et miĢ,  nəhayət  xəzə rləri  yardıma  çağırmıĢdı.  Dövrün  digər  mənbələ ri  (ət -

Təbəri,  Ġbn  əl-Əsir  və  b.)  bu  rəvayəti  baĢqa  cür  iĢıqlandırsalar  da,  fakt  özlüyündə 

qalır:  VIII  əsrin  son  ilində  xəzərlər  ərəblər  ü zərində  son  ciddi  qələbəyə  nail  ola 

bilirlər. 

Ġki  gəlmədən  biri  üçün  qələbə,  digəri  üçün  məğlubiyyət  olan  belə  qanlı 

döyüĢlər  torpaqları  yağı  tapdağı  altında  qalan  yerli  əhali  üçün  zülm,  iztirab  və 

əziyyətdən baĢqa bir Ģey deyildi. 

Bununla  da  xəzərlərin  bir  əsrdən  çox  ard ı-arası  kəsilməyən  soyğunçu 

yürüĢlərinə  demək  olar  son  qoyulur.  Yaln ız  hələ  də  xəzərlərin  qüdrətinə  inanan 

yerli  hakimlər  ara -sıra  köhnə  müttəfiq lərini  ərəblərə  qarĢı  birgə  mübarizəyə  dəvət 

edirdilər.  Hətta  IX  əsrin  sonları,  X  əsrin  əvvəllərində,  Cənubi  Qafqaz  ərazisində 

müstəqil feodal dövlət qurumlarının yarandığı dövrdə də baĢ verən lokal  xarakterli 

bu  çıxıĢlar  nəticə  etibarı  ilə  Xilafətin  Qafqazdakı  mövqeyini  sarsıdan  amillərdən 

oldu.  Beləliklə,  obyektiv  olaraq,  müsəlmanların  Ģimala  doğru  yollarını  bağlamıĢ 

Xəzər  xaqanlığı,  rusların  və  digər  xalq ların  da  ġimali  Qafqaz  tərəfdən  müsəlman 

torpaqlarına müdaxilə etmələrinə mane olmuĢ, bufer dövləti ro lunu oynamıĢdır.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

150