TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü
§ 3. XĠLAFƏTĠN TORPAQ VƏ VERGĠ SĠYASƏTĠ
Yüklə 5,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 3. XĠLAFƏTĠN TORPAQ VƏ VERGĠ SĠYASƏTĠ
Yerli feodal cəmiyyəti üzərində hakim mövqe tutan Xilafət üsuli-idarəsi ərəblərin iĢğal dairəsinə düĢmüĢ bütün becərilən torpaqları müsəlman icmasının mülkiyyəti elan etdi. Bu torpaqlar, əsasən, öz rəiyyətlərinə qarĢı münasibətdə bütün hüquq və imtiyazlarını qorumuĢ əvvəlki sahiblərinin ixtiyarında saxlanılır, ərəblər isə bu sahibkarların müsəlman icması xəzinəsinə (beytülmala) boyun olduqları vergilərlə kifayətlənirdilər. Lakin Azərbaycanda, habelə ərəblərə qədər Sasanilərə tabe olan bütün baĢqa ərazilərdə əvvəllər hökmdara, onun qohumlarına və saray əyanlarına məxsus olan torpaqların bir hissəsi, eləcə də döyüĢlərdə öldürülmüĢ və ya Sasani dövlətinin devrilməsindən sonra öz torpaqlarını tərk etmiĢ knyaz (iĢxan) və dehqanların malikanələri iĢğaldan sonra sahibsiz qalmıĢdı. Bu kateqoriyadan olan torpaqlar (savafi) müsəlman icmasının baĢçısı kimi xəlifənin ixtiyarına keçir və ərəb istilaları nəticəsində artmıĢ dövlət fonduna aid edilirdi. ĠĢğalın ilk illərində vəzifəli Ģəxslərə, döyüĢçülərə və baĢqalarına torpaq payı bu fonddan verilirdi. Əgər "raĢidi" xəlifələr dövründə bu torpaq payları bilavasitə xəlifələrin özləri tərəfindən verilirdisə, artıq Əməvilər dövründə bu hüquq hər vasitə ilə torpaqları yerli sahibkarlardan qoparmağa çalıĢan caniĢinlərə də verilmiĢdi. Mənbələrin məlumatına görə, "ərəblər Azərbaycanda məskən saldıqda, onların Kufədən, Bəsrədən və ġamdan olan qohumları da buraya axıĢdılar. Hər biri bacardığı qədər torpaq zəbt etdi, bir hissəsi qeyri- ərəblərdən torpaq satın aldı...". Beləliklə, tabe olunmuĢ əhalinin torpaqlarını zor-xoĢ əldə edən istilaçılar özləri torpaq sahiblərinə, kəndlilər isə bu torpaq sahələrinin icarəçilərinə çevrild ilər. Qaynaqlar əvvəllər Əməvilərin, sonra isə Abbasilərin ixtiyarında olan aĢağıdakı torpaq kateqoriyaların ı müəyyənləĢdirməyə imkan verir: 1.
və ya vəzifəsindən çıxarılmıĢ məmurların mü lklərin in müsadirə edilməsi hesabına və ya satınalma yolu ilə tədricən artan bu torpaqlar böyük gəlirlər gətirird i. Belə torpaqların idarəsi üçün bir neçə divan təsis edilmiĢdi.
- becərilən torpaqların əksəriyyətini təĢkil edən bu kateqoriya torpaqlar Abbasilər dövründə daha geniĢ yayılmıĢdı. Belə torpaqlar adamlara onlardan əldə edilən gəlirlə b irlikdə xid mət müddətinə və ya ömürlük verilir, yəni torpaq iqta sahibinin mü lkünə çevrilirdi. Lakin sahiblik hüququna heç də həmiĢə riayət olunmurdu; belə ki, mənbələrdə qeyd olunduğu kimi, iqta öz sahibinin əlindən alına və yenidən xüsusi divana verilə b ilərdi. Ġqta sahibləri hərbi mükəlləfıyyət daĢımır, əvəzində vergi ödəyirdilər. Bununla yanaĢı, onlar öz torpaqlarında yerləĢən kanalları, yolları və körpüləri təmir etməli idilər. Sahiblik hüququndan asılı olaraq iqta torpaqları nəzəri cəhətdən iki kateqoriyaya bölünürdü: bağıĢlanan iqta (təmlik ) Ģəxsin tam mü lkiyyətinə keç ir və irsən ötürülürdü. Bu növ iqta adətən becərilməmiĢ və ya varisi olmayan sahiblərin 181
ölümündən sonra baĢsız qalmıĢ torpaqlardan verilirdi; ikinci kateqoriya irsən keçməyən icarə iqtası idi. Belə torpaq payları adətən hərbiçilərə verilird i. ĠĢdə isə iqtanın növü onun sahibinin vəziyyətindən asılı id i və mü lki (Ģəxsi), xüsusi (xass), hərbi və xəlifə iqtalarına bölünürdü, Mülki iqta daha geniĢ yayılmıĢdı və məmurlara tutduqları vəzifəyə görə verilird i. Belə ki, tutduğu yüksək vəzifəyə görə iqta almıĢ Ģəxs vəzifədən kənar edild ikdə ona verilmiĢ torpaq payını da itirir, həmin torpaq payı bu adamın yerinə keçmiĢ Ģəxsə verilirdi. Xüsusi iqta xid mətlərə görə, Ģairlər istisna olmaqla xüsusi qabiliyyətə malik Ģəxslərə verilirdi. Əllərində olan mü lkün tam sahibi olan bu Ģəxslər ö z torpaq paylarını irsən ötürmək hüququna malik id ilər. Abbasilər xilafətində bütöv vilayətlərin bağıĢlandığı müĢahidə olunurdu. Məsələn, Babək hərəkatı darmadağın edildikdən sonra ərəb xəlifəsi əl-Mütəsim Azərbaycan, Arran və Ermənistanı belə iqta adı ilə AfĢinə bəxĢ etmiĢdi. Xəlifə əl-Mütəvəkkil 851-ci ildə Məhəmməd ibn Xalid ibn Məzyədə belə bir iqta ayıraraq, ətraf nahiyələri ilə birlikdə Bab əl-Əbvab (Dərbənd) Ģəhərini ona vermiĢdi. "Xalidiyyə adlanan məĢhur malikanələri ilə birlikdə" Gəncə Ģəhəri də ona bəxĢ edilmiĢdi. Herik (dincə qoyulmuĢ) torpaqlar da elə bu iqta növünə daxil idi. Sahibkar becərmək üçün onu adətən, kəndlilərə icarəyə verir, onları to xu m, kənd təsərrüfatı alətləri və suvarma vasitələri ilə təmin edirdi. O, özü Ģəxsən hər il xəzinəyə müəyyən məbləğ pul ödəyir, bunun əvəzində isə torpağa nəzarət etmək və onu irsən ötürmək hüququndan istifadə edirdi. Belə iqta sahibi digər vergilərdən azad olunurdu. Hərbi iqta baĢqa torpaq növləri - xass iqta, xəlifə mülkləri və xəzinə torpaqları hesabına verilirdi. QoĢuna da iqta vəqf torpaqlarından verilirdi. Hərbi iqta ömürlük olmur, irsən keçmirdi; o sahibinin mü lkiyyəti deyildi. Erkən Abbasilər dövründə əslində yenilik olan iqta təsisatı yalnız X-XIII əsrlərdə inkiĢaf edərək tədricən benefisiyadan irsi lenə çevrilmiĢdi. 3.
Mülk torpaqları - Azərbaycanda yerli feodal əyanlarının irsi ixtiyarında olan və mülk adlanan xüsusi torpaq sahələri vardı. Bundan baĢqa, mərkəzi hökumətin həvəsləndirməsi və köməyi ilə "ölü" torpaqların dirçəldilməsi və bataqlıqların qurudulması, həmin torpaqların əkilməsi onların sahiblərinə tam sahiblik hüququ verirdi. Mülk torpaqlarının digər mənbəyi dövlət torpaqlarının satın alınması idi. Məmurlar və vəsaiti olan digər Ģəxslər xəlifə mülklərini (dövlət torpaqlarını) əldə edərək, onların daimi sahiblərinə çevrilir və bu torpaqlardan nisbətən sabit gəlir götürürdülər. Bu kateqoriyadan olan torpaqların sahibləri əlavə vergilər verməli və torpaqlarından keçən kanalların bərpası xərclərini ödəməli idilər. Mülk kateqoriyası Xilafətin yarandığı ilk gündən mövcud idi. Mülk torpaqlarını alıb-satmaq, özgəyə bağıĢlamaq, irsən vermək olardı. Bu torpaqların sahibləri hərbi xid mətdə olmurdular. 4.
Vəqf torpaqları - torpaq mülkiyyətinin əsas növlərindən biridir. Vəqf dedikdə, dini təsisatların ixtiyarına verilən torpaq mülkləri nəzərdə tutulurdu. Bu torpaqlar müqəddəs yerlər (Məkkə və Mədinə), qazilər ("din uğrunda mübarizlər"), məscid və qalaların tikilməsi, habelə digər ehtiyaclar üçün ayrılırdı. Bu torpaqlar sıra- 182
sına keçmiĢ sahiblərində qalmasından və ya baĢqa kafirlərə (zimmilərə) verilməsindən asılı olmayaraq zor gücünə tutulmuĢ, lakin müsəlmanlar arasında bölüĢdürülmüĢ torpaqlar, eləcə də dinc yolla ələ keçirilmiĢ torpaqlar daxil idi. Vəqf "allahın mülkiyyəti" hesab olunduğu üçün adamlar onun üzərində heç bir Ģəxsi hüquqa malik olmur, bu mülkiyyətdən ancaq istifadə edə bilirdilər. Bir müddət bütün Azərbaycan da zor gücünə ("anvatan") tutulduğu üçün vəqf torpağı sayılırdı. Müsəlmanların əlinə dinc yolla keçmiĢ torpaqlar da sonralar daimi vəqflə rə çevrild i. 5. İcma torpaqları dövlət torpaqları kateqoriyasına daxil idi; kənd sakinlərinə məxsus olan bu torpaqlar otlaqları, örüĢ yerlərini. yanacaq toplanan yerləri, qəbiristanlıqları və i. a. əhatə edirdi. Erkən Xilafət dövründə kəndli kütlələrinin Azərbaycanda geniĢ yayılmıĢ istismar formaları içərisində yardarlıq icarəsi xüsusi yer tuturdu. Torpaq sahiblərin i sürətlə müflisləĢdirən çoxsaylı vergilər onları məcbur edirdi ki, torpağı xırda hissələrə bölüb, müzəraat, musakat və s. adlanan icarə Ģərtlərilə yardarlara versinlər. Torpaqlar həmçinin bütöv ərəb qəbilələrinin və ya ərəblərdən olan iri torpaq sahiblərinin və dövlət qulluqçuların ın himayəsinə də verilirdi. Torpaq məhsulun 1/ 6 və 1 / 7 hissəsinə müqabil icarəyə götürülürdü. Torpağın əsil sahibləri məhsulun bir hissəsini hima- yədarlara verir, əvəzində məmurların təzyiqindən mühafizə olunurdular. Məsələn, Marağa sakinləri öz torpaqlarını Mərvan ibn Məhəmmədin himayəsinə vermiĢdilər. Azərbaycanın bir çox baĢqa yerlərinin sakinləri də belə etmiĢ, öz kəndlərini və əkin sahələrini xoĢ-güc buraya köçürülmüĢ ərəb tayfalarının himayəsinə venniĢdilər. Əl- Bəlazurinin məlumatına görə "onların (yəni azərbaycanlıların - N. V.) kəndləri ona görə həmin ərəblərin himayəsinə keçirdilər ki, [ərəblər] onları müdafiə etsinlər; bu kəndlərin sakinləri isə ərəblərin yardarları olurdular". Beləliklə, Azərbaycan ərəblər tərəfindən iĢğal edildikdən sonra yerli torpaq sahibləri öz müstəqilliklərini tamam əldən verərək. ərəb üsul-idarəsindən asılı vəziyyətə düĢdülər. ĠĢğalçı ərəblər tutduqları ölkələrin feodal ağaları ilə tez bir zamanda ümumi dil tapsalar da, özlərini onlardan həmiĢə ayırırdılar. Əsasən silah gücünə ələ keçirilmiĢ Ģ imallı-cənublu Azərbaycanın tabe edilmiĢ əhalisi ilə qarĢılıq lı münasibətlər iĢğalçılarla yerli əhali arasında bağlanılmıĢ müqavilələrlə tənzimlənird i. Hər bir belə müqavilə baĢqa Ģərtlərlə yanaĢı, birdə fəlik və illik verg ilə rin ödənilməsi təəhhüdü haqqında maddəni də nəzərdə tutur, yerli əhaliyə məxsus torpaqları onun ixtiyarında saxlay ırd ı. Zimmi, yəni baĢqa dinə mənsub yerli adam statusunu qazanmıĢ bu sahibkarlar müsəlman icmasının h imayəsində qalır, torpaq vergisi - xəracla yanaĢı, qeyri-müsəlmanların verdiyi can vergisi - cizyəni də ödəyirdilər. Torpaq vergisini müəyyənləĢdirərkən ərəblər bu və ya digər ərazin in zor və ya xoĢluqla alın masını nəzərə alır, buna müvafiq olaraq tutduqları bütün torpaqları dörd kateqoriyaya bölürdülər: 1) müsəlmanların özlərin in diriltdiklə ri torpaqlar, 2) mü lklərin i saxla maq naminə isla mı qəbul etmiĢ sahibkarla rın torpaqları, 3) silah gücü ilə ka firlə rdən zorla alın mıĢ torpaqlar; bu torpaqlar
183
qənimət kimi onları tutanlar arasında bölünməli idi, 4) haqqında müqavilə bağlanılan torpaqlar; belə torpaqlar iki növ olurdu: a) sahibləri tərk etdikləri üçün müsəlman ların döyüĢsüz sahib olduqları torpaqlar, b) ö z yerlərində qalmıĢ və torpaq vergisi ödəmək Ģərti ilə torpaqların ın əllərində saxlanılması barədə müsəlman larla müqavilə bağlamıĢ sahibkarların torpaqları. Arran və Azərbaycanın baĢqa dinə mənsub əhalisi - zimmilər xəzinəyə iki cür vergi - cizyə və xərac ödəyirdilər; müsəlman qanunvericiliy inə-Ģəriətə görə cizyə hər il ancaq kiĢilərdən, özü də onların sənət və ya ticarətdən əldə etdikləri qazancdan asılı ola raq alın ırd ı; varlıla r 48, ortabablar 24 v ə "öz əllərin in zəh məti ilə məĢğul olan yoxsullar" 12 dirhəm ödəyird ilər. Əgər can vergisi - cizyə ancaq qeyri-müsəlmanla rdan almırd ısa, torpaq vergisi - xərac hə m müsəlmanla rdan, həm də baĢqa dinlərə etiqad edənlərdən alınırd ı, ancaq qeyri-müsəlman lar bu vergini ikiqat həcmdə ödəyirdilər. Müsəlmanlardan isə sırf islam təəssübkeĢlərinə aid olan onda bir - uşr vergisi alınırdı. ĠĢğalın ilkin mərhələsində, yəni xəlifə Ömər ibn əl-Xəttabın dövründə, Azərbaycan əhalisindən alınan torpaq vergisinin - xəracın məbləği hələ Sasanilər tərəfindən müəyyənləĢdirilmiĢ qədərdən yüksək deyildi; ət-Təbərin in yazdığ ına görə, "onlardan Xosrov xəracı alın ırdı". Can verg isinin - cizyənin məb ləği isə, Utba ibn Farkadın Azərbaycan əhalisi ilə bağladığı birinci müqavilənin Ģərtlərinə görə, yerli əhalinin təminatından asılı olmalı idi ("onlar cizyəni imkan ları daxilində ödəyəcəklər"), "qadınlar və uĢaqlar,həmçinin yaĢamaq üçün vəsaiti olmayan xroniki xəstələr, dünya malından heç nəyi olmayan zahid lər" cizyədən azad ed ilird ilər. La kin a rtıq Muğanın istilası za man ı ərəblə r "hər həddi-büluğa çatan" üçün can vergisinin qədərini "bir dinar və ya onun dəyərində" təyin edirlər. Az sonra Həbib ibn Məsləmənin Tiflis sakinləri ilə bağladığı müqaviləyə görə cizyənin məbləği, "hər həyətdən bir dinar" təsdiq edildi. Anili Samuilin məlumatına görə, Əməvilər hər həyətdən dörd dirhəm [pul], üç modi 1 xəlbirlənmiĢ buğda, atlı üçün bir torba, tükdən [hörülmüĢ] ip və bir cüt əlcək" alırd ılar. Beləliklə, erkən dövrlərdə əhalidən yığılan bacın natural hissəsinun pul hissəsindən üç dəfədən artıq çox idi (o dövrdə bir dinar təxminən 15 dirhəmə bərabər idi). Lakin müqavilələrdə əhalinin könüllü surətdə müsəlman qoĢunlarına daxil olan qisminin müvəqqəti olaraq cizyə ödəməkdən azad edilməsi kimi müstəsna hallar da nəzərdə tutulurdu. 643-cü ildə Azərbaycan əhalisi ilə bağlanılmıĢ müqavilədə də belə bir maddə var idi: "Onlardan kimsə hər hansı il [müsəlman qoĢununa] əsgəri xid mətə qəbul edilsə, ilin cizyəsi onun boynundan götürülür". Köçəri tayfaların basqınları təhlükəsi altında olan Dərbənd sərhəd vilayətinin sakinlərinə də belə bir imtiyaz verilmiĢdi. Belə ki, sərhəddə xid mət edib, müsəlman ları qoruyan dərbəndlilərin bununla öz vergi mükəlləfiyyətlərinin əvəzini çıxdıqları hesab olunurdu.
1 Erkən Xilafət dövründə iĢlədilən çəki vahidi muddun (modinin) qəbul edilmiĢ ölçüsü 812,5 qram idi.
184
Ət-Təbərinin məlu matına görə, müsəlman qoĢunu Sasanilərin Ģimal sərhədlərin in mərzbanı ġəhribərəz (ġəhriyar) tərəfindən idarə olunan Bab əl-Əbvab - Dərbənd hüdudlarına daxil olduqda, mərzban ərəb sərkərdəsi Əbd ər-Rəh man əl-Bəh ilin in hüzuruna gəlmiĢ, ondan aman istəmiĢ, cizyədən azad etməyi xahiĢ etmiĢdi: "Mən quduz düĢmənə və əsli olmayan qaba xalqlara qarĢı durmuĢam. Qoy bizim sizə verəcəyimiz cizyə - köməyimiz və sizin buyuruğunuza əməl etməyimiz olsun. Bizi cizyə ilə alçaltmayın, əks təqdirdə onunla öz düĢmənimiz qarĢısında bizi zəiflədərsiniz". Bu məsələ barədə xəlifə Ömər ibn əl-Xəttabdan alınmıĢ razılıqdan sonra ərəblərlə ġəhribərəz arasında bağlanılmıĢ müqavilənin mətninə belə bir maddə əlavə edilir: "Ərminiyənin və əl-Əbvabın həm yerli, həm qərib 1 sakinləri, e ləcə də o həndəvərlərdə [yaĢayan] və onlarla birlikdə [sülh müqaviləsinə] qoĢulanlar yürüĢə getməli və qoĢun baĢçısının mühüm hesab etdiyi hər adi və qeyri-adi əmri yerinə yetirməlid irlər. Özü də cizyə ancaq səfərbərlik olanda və ancaq çağırıĢa qoĢulanların üzərindən götürülür; çünki xalq qoĢununda [xidmət] onların cizyələrinin əvəzidir. Bu [çağırıĢdan] azad olub [evdə] qalanların üzərinə isə Azərbaycan əhalisinin cizyə sarıdan boynuna düĢən öhdəliklər - [müsəlman azanda] yolun göstərilməsi və bir gün bir gecə saxlanılması qoyulur". Arran və Azərbaycanın xristian etiqadlı ruhaniləri də o dövrdə belə imtiyaza malik idilər. Belə ki, ərəb inzibati orqanları əhalini itaətdə saxlamaq üçün məhz onların köməyindən istifadə etmək istəyirdi. Vergilərin yığılması ilə adətən vergi məmurlarının xüsusi olaraq bu vəzifəyə təyin edilmiĢ müfəttiĢi məĢğul olurdu, lakin Xilafətin ucqarlarında, o cümlədən Azərbaycanda da vergi məmurunun iĢini caniĢinin özü yerinə yetirirdi. Məhz buna görə ilk caniĢinlər amil adlanırdı (sonralar amil termini ilə ancaq maliyyə agenti vəzifəsinin daĢıyıcıları ifadə edilirdi). Müqavilə ilə nəzərdə tutulan vergi yığıldıqdan sonra yerli hakimiyyət nümayəndələri tərəfindən Azərbaycanın ərəb caniĢininə, onun vasitəsilə Ġraq və ġam xəzinələrinə çatdırılırd ı. VII yüzilin 90-cı illərinin əvvəllərində dövlətin vergi aparatını qaydaya salmaq istəyən xəlifə Əbd əl-Məlik (685-705) vergilərin alınması qaydalarında islahatlar edir. Tell Mahrlı Dionisiyin yazdığına görə, "1003 (691-92)-cü ildə Əbd əl- Məlik [vergilərin alınmasında] dəyiĢiklik etdi. O, bir sıra sərəncamlar verərək, hər bir kəsə əmr etdi ki, adının, ata-babasına məxsus təsərrüfatın, üzümlüklərin, zeytun ağaclarının, əmlakının, uĢaqlarının və sahib olduğu hər Ģeyin siyahıya düĢməsi üçün öz doğma ölkəsinə, doğulduğu kəndə qayıtsın. Can vergisinin və xristianların baĢlarına gətirilən bütün pisliklərin özülü onda qoyuldu. O vaxtadək hökmdarlar vergini adamlara görə deyil, torpağa görə alırdılar. Bu, ərəblərin həyata keçirdikləri ilk siyahıyaalma idi".
Ət-Təbərinin məlumatından aydın olur ki, mətndə "qərib" ("gəlmə") adı ilə Dərbənd ətrafında ticarətlə məĢğul olan ermənilər nəzərdə tutulurdu: "Həmin dağların yamaclarında olan ölkədə elə hündür yerlər var ki, ermənilər o yerlərdə qalırlar, çünki onlar onun ətrafında yaĢayanlardır, özləri də gəlmədilər". 185
BağlanmıĢ müqavilələrə görə, xristian əhalisindən vergi heç bir təzyiqə yol verilmədən alınmalı idi. Lakin iĢdə əhalidən vergi yığılması zamanı hədsiz özbaĢınalıqlar olurdu. Can vergisi - cizyənin müsəlmanlardan yox, ancaq zimmilərdən alınması haqqında Quran göstəriĢi (9, 29) bir ço x yerlərdə əməli olaraq tətbiq edilmədi. Nəticədə bütün Xilafətdə ərəb hakimiyyət orqanlarının vergi zülmünə qarĢı narazılıq artdı. Belə vəziyyət xəlifə II Öməri (717-720) yeni müsəlmanlardan, yəni məvalilərdən can vergisi almağı qadağan etməyə vadar etdi; etiraf olundu ki, islamı qəbul etmək yeni (neo) müsəlmanın "canını və pulunu xilas edir". Torpaq vergisi-xərac isə əvvəllər olduğu kimi, dinindən asılı olmayaraq bütün torpaq sahiblərindən yığılırd ı. Lakin II Ömərin siyasəti özünə nüfuzlu tərəfdarlar və ardıcıllar tapmadı. Onun xələfi II Yəzidin zamanında (720-724) Cənubi Qafqazın xristian əhalisinə qarĢı böyük amansızlıq göstərildi; yerli qaynaqların yazdığına görə, II Yəzid bütün ikona və xaçları məhv etmək, Xilafət ərazisindəki bütün donuzları q ırmaq əmrini vermiĢdi. Xəlifə II Ömərin yürütdüyü bütün müsəlmanların bərabərliyi siyasətinə qarĢı daha qətiyyətlə çıxıĢ edən xəlifə HiĢamın (724-743) dövründə dövlət vergi aparatı təbəələrdən xəlifə xəzinəsini dolduran pul vəsaitini amansızcasına qoparırdı; yerli tarixçi Gevondun sözlərinə görə, "o, (yəni xəlifə HiĢam - N.V.) Ömərin səxavətini pislədi və onu öz sələflərinin topladığı sərvətləri qanunsuz olaraq xərcləyib dağıtmaqda günahlandırdı". Ona görə də, xəlifə HiĢam dövründə, ərəblərin Azərbaycan və Arrandakı vergi siyasəti köklü dəyiĢikliyə məruz qaldı; buradakı Əməvi hakimləri cizyəni xəzinəyə böyük gəlir gətirən vergilərdən biri kimi fərqləndirməyə baĢladılar. 725-726-cı ildə xəlifə HiĢamın sərəncamına görə, Azərbaycanda əhali, torpaq, mal-qara və hər cür baĢqa əmlakın yeni siyahıyaalınması keçirildi. Bu məqsədlə o, öz sərkərdəsi Haris ibn Əmri Arrana göndərdi. Moisey Kalankatlının məlumatına görə, ağır vergi qoyulmasına səbəb olan bu yeni siyahıyaalma "adamları, ma l-qaranı və bütün ölkəni elə köləlik boyunduruğuna saldı ki, sonrakı ildə A rranda dəhĢətli aclıq baĢladı". Bu siyahıyaalmadan sonra tətbiq edilən yeni vergi sistemi vergi verən əhali ilə yanaĢı, rahiblərdən də vergi alınmasını nəzərdə tuturdu. Əhalinin üzərinə sənətkarlığa, kəbinə görə yeni əlavə vergilər qoyuldu. Ölkən in cənubunda xəlifə II Ömər zamanı ləğv edilmiĢ əvvəlki Sasani vergiləri, "Novruz və Mihrican hədiyyələri" bərpa edildi, Belə vergi sistemi təkcə yoxsulları deyil, hətta bir çox əyan və varlıları da səfalətə düçar etdi. Bu barədə Gevond aĢkar yazırdı: "O, elə çox fəlakətlərə səbəb oldu ki, hamı ağır zülmdən inləyirdi, [lakin bu] dözülməz fəlakətlərdən yaxa qurtarmağa heç bir imkan yox idi". Təbii ki, bu çətinliklər ilk növbədə təkcə ərəblərə deyil, ö z sahibləri olan yerli feodallara da vergi ödəyən zimmilərə zərbə vurdu. Lakin vergi verənlərdən alınan böyük məbləğlər xəlifə xəzinəsinə bütövlükdə gedib çatmırdı, çünki əyalət əmirləri və məmurları onlara tapĢırılan əyaləti özlərinin Ģəxsi varlanma mənbəyi hesab edirdilər. Xəlifələr bu özbaĢınalıqların qarĢısını almağa çalıĢır və ara-sıra məmurlara qarĢı xeyli sərt tədbirlər həyata keçirirdilər. Ġlk Əməvi xəlifəsi I Müaviyənin dövründə (661-680) 186
yaradılmıĢ xüsusi nəzarət orqanı (dər əl-istixrac) əyalət məmurları arasında baĢ verən rüĢvətxorluq hallarını aĢkara çıxarmalı idi. Lakin bu tədbir çox da kö mək etmirdi. Vergi məmurlarının özbaĢınalıqlarının qarĢısını almaq üçün ərəblərin yerinə bu vəzifələrə maliyyə iĢlərini yaxĢı bilən yerli feodalları təyin etməyə baĢladılar. Lakin bu tədbir də elə bir nəticə vermədi, belə ki, əksəriyyəti islamı yalnız zahirən qəbul etmiĢ yeni məmurlar çox keçmədən öz imtiyazlarını qoruyub saxlamaq xatirinə can-baĢla qulluq eləməyə baĢladıqları ərəblərdən də pis oldular; onlarla birlikdə özlərin in köhnə təbəələri o lan əkinçiləri ikiqat istismar a ltına saldılar. Əməvilər dövründə Xilafətin Ģimal hüdudlarında istilaçı yürüĢlər hələ də davam etdirilirdi. Hər hansı bir vilayəti tutan ərəblər bütün vilayət üzərinə ancaq bac qoymaqla kifayətlənirdilər. Xəlifə HiĢamın dövründə Arran hakimi Mərvan ibn Məhəmməd Dərbənddən Ģimalda yerləĢən Sərir vilayətini ələ keçirdi. Bağlanılan müqaviləyə görə, Sərir hökmdarı xəlifəyə "hər il 1500 oğlan və 500 qız verməyə, əl- Babın (Dərbəndin) taxıl anbarına 100 min mudd buğda gətirməyə" boyun oldu. Tumanın (Sərirdə nahiyə) sakinləri "hər il 150 qız və 50 oğlan verib, anbara 20 min mudd buğda" gətirməyə, Zirihgəranın (müasir Köbəçi) hakimi "hər il 50 oğlan verib, anbara 10 min mudd buğda gətirməyə" boyun oldular; Sindanın (ġəndanın) hökmdarı "sonralar belə öhdəlikdən azad olmaq Ģərtilə birdəfəlik 100 oğlan və qız verməyə və əl- Babın anbarına ildə 5000 mudd taxıl gətirməyə", Lakzın hökmdarı isə "taxıl anbarına ildə 20 min mudd" taxıl verməyə boyun olmuĢdu və s. Əməvilərin hakimiyyətinin sonuna yaxın Xilafətin vilayətlərində, xüsusən Azərbaycan və Arranda elə bir vəziyyət yaranmıĢdı ki, hər bir hakim mərkəzi hakimiyyət qarĢısında, demək olar ki, heç bir hesabat vermədən öz vilayətində istədiyi kimi ağalıq edir, əhalini talayıb çapırdı. Vergi zülmünün ağırlığına dözməyən əhali kütləvi surətdə kəndləri tərk edir, suluklar adlandırılan torpaqsız kəndlilərə çevrilirdi. Bu kəndlilər atılmıĢ kəndli torpaqlarını tədricən öz əllərində cəmləĢdirən iri torpaq sahiblərinin yanına muzdurluğa gedirdilər. Azərbaycanda feodalizmin daha da geniĢlənməsinə səbəb olan bu proses Əməvilərin buradakı mövqeyinin zəifləməsinə gətirib çıxartdı, çünki
nümayəndələri ilə hesablaĢmır və artıq ilk Abbasilər dövründə Xilafətin silahlı qüvvələri tərəfindən dərhal qarĢısı alınan separatizm nümayiĢ etdirməyə baĢlayırdılar. VIII əsrin ortalarında hakimiyyətə gəlmiĢ Abbasilər Azərbaycan və Arranın vergi verən əhalisinin vəziyyətini heç də yaxĢılaĢdırmadılar. Moisey Kalankatlının sözlərilə desək, "Abbasilərin hakimiyyətə gəliĢi ana yurdumuz Albaniya üçün böyük fəlakət idi, çünki taciklər (yəni ərəblər - N. V.) öz iyrənc qarətçilikləri ilə alban iĢxanlarından paytaxtımız Bərdəni aldılar və öz səltənətlərinin köhnə paytaxtı DəməĢqdə olduğu kimi indi də Alban torpağında -Bərdədə iqamətgah qurdular ki, torpağın bol nemətlərini sovursunlar". Əgər Əməvilər dövründə natura ilə ödənc vergilərin mühüm hissəsini təĢkil edirdisə, Abbasilər dövründə vergilərin ancaq bir hissəsi natura ilə ödənildi. Özü də bu natura içərisində zinət Ģeyləri və ərəblərdə az tapılan mallar üstünlük təĢkil edird i. Bu
187
sistem ikinci Abbasi xəlifəsi əl-Mənsurun dövründə (754-775) xüsusən geniĢ tətbiq edilməyə baĢlamıĢdı. Onun dövründə misahə adlanan xərac əkilib-əkilməməsindən asılı olmayaraq torpaq sahəsinə görə pulla, yəni hələ Ömər ibn əl-Xəttabın qoyduğu qaydalar üzrə alınırdı. Bu vergi sistemi, əl-Mənsurun dövründə, kəndli kütlələrinin mütəĢəkkil qarəti Ģəklini aldı. Gevondun məlumatına görə, əl-Mənsur "zorakılıq və sıxıĢdırmaqla hamını əldən salmıĢ, hətta ölülərdən də vergi tələb etməklə əhalini dilənçi kökünə çatdırmıĢdı. O, ölkə əhalisini incidərək, elə dəhĢətli vergilər tələb edirdi ki, adambaĢına xeyli... gümüĢ düĢürdü... ĠĢxan nəslindən olanlar əjdahanın (yəni, xəlifənin - N. V.) ağzını yummaq üçün istər-istəməz bə xĢiĢ olaraq ona at və qatırlar, əla paltarlar, qızıl və gümüĢ gətirirdilər". Əl-Mənsurun varisi xəlifə əl-Mehdinin dövründə (775-785) vergi verən zümrənin vəziyyəti bir qədər yüngülləĢdi. Onun sərəncamına görə xərac alma sistemi dəyiĢildi. Misahə xəracı - torpağın sahəsinə görə alınan vergi əvəzinə müqasəmə xəracı - məhsula görə alınan vergi qoyuldu; özü də suvarılan torpaqlardan məhsulun yarısı, dəliyə və kirbə ilə suvarılan torpaqlardan, məhsulun 1/ 3
1
suvarılan torpaqlardan, məhsulun 1/ 4 -i alınırdı. Lakin əl-Mehdinin dövründə meyvə ağaclarına, zeytun və üzüm bağlarına xərac qoyuldu. Bu ağır vergi idi və əl-CəhĢiyərinin sözlərinə görə, "təbəələrin əzablarını artırmıĢdı". Belə vəziyyət əhalinin kəskin narazılığına səbəb oldu və tezliklə Xilafətin Qafqaz bölgəsi ancaq xəlifə Harun ər-RəĢidin dövründə (786-809) yatırılması mümkün olan üsyanlara büründü. 788-ci ildə o, Yəzid ibn Məzyədi bu ölkələrin hakimi vəzifəsindən uzaqlaĢdırdı və əsrin sonunda - Yəzid ibn Məzyədi bu vəzifəyə yenidən təyin edənədək burada on beĢdən çox hakim dəyiĢdi. VIII əsrin sonuna yaxın Xilafətdə Avropa ölkələrindəki benefisiya sistemini xatırladan müqatiə (iltizam) sisteminin geniĢlənməsi kəndlilərin vəziyyətini daha da ağırlaĢdırdı. Əsasən, dövlət xəzinəsinin boĢalması üzündən tətbiq edilən bu sistemə görə, ayrı-ayrı nahiyə və vilayətlərin vergiləri iltizama verilirdi; bu zaman iltizam məb ləğini öz üzərinə götürmüĢ Ģəxs, əvəzində həmin yerlərin vergilərini yığ ırdı. Yü ksək vəzifəli Ģəxslər, o "cümlədən də ayrı-ayrı vilayətlərin caniĢinləri iltizama götürülmüĢ yerlərin həm də maliyyə baĢçısına çevrilən müqatiəçi-iltizamçılar ola bilərdilər. Xəlifə əl-Müqtədirin dövründə (909-932) onun vəziri Ġbn əl-Furat Azərbaycan və Ərminiyənin caniĢini təyin edilmiĢ Yusif ibn Əbu-s-Sacla bu vilayətlərin 120 min dinara Sacilərə iltizama verilməsi haqqında müqavilə bağlamıĢdı. Yusif hər il bu məbləği xəlifə xəzinəsinə keçirməli idi. Hakimiyyət orqanları iltizamçıların hərəkətlərinə nəzarət etməli və onların öhdələrinə götürdükləri xərcləri çəkmələrinə göz qoymalı idilər. Çünki qaydaya görə, onlar iltizama götürdükləri yerdə əkin-biçinin qayğısına qalmalı, arxların, körpülərin və s. sazlığına fikir verməli, e ləcə də ictimai asayiĢə göz qoymalı idilər. Lakin müqatiəçilər əllərində olan hakimiyyətdən sui-istifadə edir. vergi verən əhalini əməlli-baĢlı soyub
Dəliyə və duləb - suvarma çarxı növləri; kirbə (düz girab) - su tuluğu. 188
talayırdılar. Onların hərəkətləri o qədər ölçüyə sığmaz idi ki, o dövrün məĢhur qanunĢünası Əbu Yusif xəlifə Harun ər-RəĢidə onun dövründə xüsusilə geniĢ yayılmıĢ iltizam sistemindən ümumiyyətlə imtina etməyi məsləhət görmüĢdü. Onun fikrincə, "iltizam məbləğindən xeyli artıq yığmağa can atan iltizamçı buna ancaq öz təbəələri ilə rəhmsiz rəftar etmək, onları ağır bədən cəzalarına məruz qoymaq, qızmar günəĢ altında saxlamaq, boyunlarından daĢ asmaq, onlara əzab, iĢgəncə vermək yolu ilə nail ola bilər...". Xəlifə Harunun hakimiyyət dövni üçün səciyyəvi olan bu amansızlıq, təbii ki, xalq kütlələrinin narazılığında və özünün parlaq ifadəsini tezliklə bütün Azərbaycanı bürümüĢ xürrəmilər hərəkatında tapan Xilafət əleyhinə üsyanlara gətirib çıxardı. Moisey Kalankatlının sözlərinə görə, "o, bizim ölkəmizi çox sıxıĢdırdı". Onun dövründə Azərbaycan və Arran sakinlərindən yığılan vergilər çox böyük hədlərə çatdı. Harunun qardaĢı, Xilafətin Ģimal vilayətlərinin caniĢini Übeydallah ibn Mehdi (788-791) tərəfindən Arran və Ərminiyənin hakimi vəzifəsinə təyin edilmiĢ Süleyman (788-790), "adamların üzərinə elə dözülməz vergi yükü qoydu ki, əhali özünün axırıncı var-yoxunu verdikdən sonra da onun zülmündən yaxa qurtara bilmədi". Beləliklə, göründüyü kimi, Xilafət güclü xərac sistemi üzərində dayanırdı; Xilafətin mülkiyyəti sayılan bütün torpaqlar xərac torpaqları idi; bu torpaqlar Bağdaddakı mərkəzi xərac divanında, eləcə də vilayət divanlarında qeydə alınır, onların gəliri xəlifə xəzinəsinə - beytülmala axırd ı. Torpaq vergisi - xəracdan və can vergisi cizyədən əlavə aĢağıdakı vergilər alınırdı: xüms - mülkiyyətdən və əmlakdan alınan, gəlirin 1/ 5
zəkat - yoxsulların xeyrinə varlı müsəlmanların əmlakından tutulan vergi; zəkat əl-fitr - orucluğun baĢa çatması münasibəti ilə verilən pay - fitrə; sədəqə - yoxsullara verilən ianə; uşr - məhsulun 1/ 10 -nə bərabər vergi. Cizyə vergisi qeyri-müsəlmanlardan, zəkat ancaq müsəlmanlardan, qalan vergi növləri isə müxtəlif miqdarlarda həm müsəlmanlardan, həm də özgə dinlərə etiqad edənlərdən alınırdı. Xüms - pul və ya natura Ģəklində dinc yolla ələ keçirilmiĢ əmlakdan, əmək haqqından, mədən və dəfinələrdən, kafir və ya zimminin müsəlmandan satın aldığı torpaqdan, əsirlər də daxil olmaqla hərbi qənimətlərdən alınırdı. Dəyəri ailənin illik xərcindən artıq olan əmlak satın alındıqda və ya mü xtəlif peĢə sahiblərinin (tacir, sənətkar və s.) gəlirləri illik məxaricdən çox olanda xüms ödənilməli id i. Zəkat - ildə bir dəfə alınırdı; bu vergi dənli bitkilər (düyü və lobyadan baĢqa), giləmeyvələr, daĢ-qaĢ və ev heyvanları üzərinə qoyulurdu. Buğda və arpadan zəkat məhsul yetiĢəndən sonra alınır, üzüm üçün isə qora dövründə müəyyənləĢdirilirdi. Zəkat əl-fitr ildə bir dəfə, orucluq ayının baĢa çatması münasibətilə varlı müsəlman ailəsinin yetkinlik yaĢına çatmıĢ hər bir üzvünə görə ödənilirdi. Fitrə məhsul və ya pulla ödənilə bilərdi. Onun qədəri 3 kq buğdaya, arpaya və ya çəltiyə, xurmaya, kiĢmiĢə, qarğıdalıya və baĢqa məhsullara bərabər idi. UĢr - hər il əkinçilik, heyvandarlıq, balıqçılıq məhsullarından satıĢ üçün nəzərdə tutulan və qiyməti 200 dirhəmdən artıq olan baĢqa məhsullardan natura ilə 189
alınan onda bir vergisi idi. ġirvanda (Bakıda) bunlardan baĢqa neft və duz mənbələri üzərinə də vergi qoyulmuĢdu. Əl-Bəlazurinin məlumatına görə, hələ xəlifə əl-Mənsurun dövründə Azərbaycan hakimi Yəzid ibn Üseyd öz adamlarını ġirvanda neft və duz çıxaranların yanına göndərmiĢ və onlardan vergi aldırmıĢdı; vergilərin sonrakı yığımını isə o, xüsusi adamlara tapĢırmıĢdı. Ərəb mənbələri Azərbaycan, Arran və Xilafətin digər vilayətlərindən yığılan vergilərin məbləği haqqında yalnız IX əsrdən baĢlayaraq mülahizə yürütməyə imkan verir. Belə ki, Xilafətin paytaxtında müxtəlif illərdə baĢ vermiĢ yanğınlar zamanı hər bir vilayət üzrə xəzinəyə daxil olan gəlirlərin hesabatları yazılmıĢ sənədlər də məhv olmuĢdu. Qudamanın məlumatına görə hicri 204 (819-820)-cü il " xəlifə divanlarında hesabatların mövcud olduğu ilk il idi". Ġbn Xəldunun elmdə məlu m olan və əl-CəhĢiyərinin təqdim etdiyi siyahıya əsaslanan vergi siyahısına görə, IX əsrin əvvəllərində Azərbaycan (Cənubi) vilayəti xəzinəyə 4 mln dirhəm verirdi; o dövrdə Xilafətin bütün Qafqaz torpaqlarını, o cümlədən də keçmiĢ Albaniyanı - Arranı özündə birləĢdirən ərəb Ərminiyə vilayəti isə vergini təkcə pulla deyil, həm də natura ilə ödəyirdi: on üç min dirhəm, iyirmi ədəd xalça (məhfurə), beĢ yüz səksən ratl parça (rakm), on min ratl duzlanmıĢ Ģahmahı balığı, on min ratl tirrix balığı, iki yüz qatır və otuz Ģahin quĢu. IX əsrin 20-ci illərində xə zinəyə daxil olan vergilər haqqında məlumat verən Qudamanın göstəricilərinə görə, Azərbaycanın xəracı ildə 4,5 mln dirhəmə, Ərminiyəninki isə 4 mln dirhəmə bərabər idi. Bu göstərici əl-Yəqubinin aĢağıdakı məlu matı ilə də təsdiq olunur: Azərbaycanın xəracı 4 mln dirhəmdir; bu rəqəm "bir il çox, o biri il isə az olur". Lakin sonrakı xəlifə əl-Mütəsimin hakimiyyəti dövründə (833-842) Azərbaycandan alınan xərac Ġbn Xordadbehin məlumatına görə, iki dəfə azalmıĢ və cəmi 2 mln dirhəm olmuĢdur; Ərminiyənin xəracı isə əvvəlki səviyyədə (4 mln dirhəm) qalmıĢdır. ġübhəsiz, ərəb Ərminiyə vilayətinin tərkibinə daxil olan Arranın payı da 2 mln dirhəmdən çox olmamıĢdır. Xəracın məbləğinin belə azalması ilk növbədə Xilafətdəki üsyanlar və bəzi vilayətlərin ondan ayrılması ilə, eləcə də hakimlərin separatizm meylinin güclənməsi ilə izah olunur. Sonralar bu məbləğ bölgədəki vəziyyətdən asılı olaraq gah azalaraq, 908-909- cu ildəki kimi ildə 120 min dinara (yəni 1 mln 800 min dirhəmə), gah da artaraq 916- 917-ci ildəki kimi 220 min dinara (yəni 3 mln 300 min dirhə mə) bərabər olmuĢdu. Artıq IX əsrin sonu - X əsrin əvvəllərində Azərbaycan vilayətlərindən gələn vergilər ö lkənin hakimləri olan Sacilərin, sonralar isə Salarilərin və baĢqalarının xəzinələrinə gedirdi.
190
IX FƏSĠL XĠLAFƏTDƏ ƏMƏVĠLƏRƏ VƏ ABBASĠLƏRƏ QARġI DĠNĠ-SĠYASĠ HƏRƏKAT. AZƏRBAYCANDA XÜRRƏMĠLƏR - BABƏKĠLƏR HƏRƏKATI Yüklə 5,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|