“sirtqi boʻlim” “iqtisodiyot va turizm” kafedrasi

Iqtisodiy ipqiroz deb ishlab chiqarish hajminipg kesknp tushib ketishiga aytiladi. Inqirozning sababi shundan iboratki, jamiyatda ishlab chiqarilgan tovarlar massasi to‘lovga qobil talabga mos kelmay (undan oshib ketadi yoki kambo‘ladi) qoladi. Natijada ishlab chiqarishning bir qismi to‘xtab qoladi, tovarlar ishlab chiqarish kamayadi, ishlab chiqarishning o‘sish davri utish: tushkunligi bilan almashiladi. Iqtisodiyotning tez o‘sish davrlari ko‘pincha ipflyatsiya, ya’ni narx darajasining ko‘tarilishi bilan orqaga ketadi. Shunday davrlar hambo‘ladiki, bunda iqtisodiy o‘sish bandlik va ishlab chiqarishning past darajasiga o‘rin bsradi, ayrimhollarda narx darajasiiiig ko‘tarilishi bilan birga ishsizlik hamkeskin o‘sadi. Qisqacha aytganda, iqtisodiy o‘sishning uzoq muddatli tamoyillari hamishsizlik, haminflatsiya oqibatida uzulib qoladi va murakkablashadi. Inqirozlarning asosiy sababi takror ishlab chiqarishdagi beqarorlik va nomutanosibliklardir. Bu avvalo ishlab chiqarish va uning natijalarini o‘zlashtirish o‘rtasidagi nomutanosiblik bo‘lib, u turli ishlab chiqarish usullari va iqtisodiy tizimning har xil nusxalarida turli shakllarida namoyon bo‘ladi.
Ishlab chiqarish bilan iste’mol, talab va taklif o‘rtasidagi vaqti-vaqti bilan yuzaga kelib turadigan iomutanosibliklar hamiqtisodiy inqirozlarning yuzaga chiqish imkoniyatini saqlaydi.
Iqtisodiyogdagi inqirozlardan bir ko‘riniish yoki uniig bir turi tarkibiy inqirozlardir. Bu inqirozlarki ishlab-chiqarishning ayrimsohalari bilan tarmoqlar rivojlanishi o‘rtasidagi chuqur nomutanosibliklar kellirib chiqaradi.
Tarkibiy inqirozlar bilan iqtisodiy tebraniishar va shu jumladan iqtisodiy faollikning mavsumiy tebranishlari hammavjud bo‘ladi. Masalan, bayramlar arafasidagi xarid qilish, iste’molilik tovarlariniig faollik suratida, asosan chakana savdoda sezilarli har yillik tebranishlarga olib keladi. Qishloq xo‘jaligi, avtomobil sanoati, qurilish hamqadaydir darajada mavsumiy tebranishlarga duchor bo‘ladi.
Iqtisodiy faollik iqtisodiyotdagi uzoq muddatli tamoyillarga, ya’ni uzoq muddatli davr, masalan, 25, 50 ski 100 yil davomida iqtisodiy faollikni ortishi yoki pasayishiga bog‘liq. Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, ayrimmamlakatlarda (masalan LQSH) uzoq muddatli tamoyili sezilarli iqtisodiy o‘sish bilan xarakterlansa, boshqalari uchun iqtisodiy o‘sishning sekinlashuvi xos.
Iqtisodiy faollikning tebraishini tushuntiruvchi ko‘p qarashlar mavjud bo‘lishiga qaramasdan ko‘pchilik iqtisodchilar, ishlab chiqarish va bandlik darajasini bevosita aniqlovchi omil umumiy yoki yalpi sarflar darajasi hisoblanadi, deb tasdiqlaydi.
Qishloq xo‘jaligidagi iqtisodiy inqirozlar agrar inqirozlar deb ataladi. Agrar inqirozlar quyidagi shakllarda damoyon bo‘ladi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarining nisbiy ortiqcha ishlab chiqarilishi, uning sotilmay qolgan juda katta zahiralarining to‘planishi.2) Narxlarning pasayishi, daromadlar va foydalarning kamayishi.Z) Fermerlarning ommaviy ravishda xonavayron bo‘lishi, ularning qarzlarining ortishi.4) Qishloq aholisi o‘rtasida ishsizlarning ko‘payishi.
Qishloq xo‘jaligida takror ishlab chiqarish o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lganligi sababli, agrar inqirozlar o‘ziga xos xarakter kasb etadi. Agrar inqirozlar sanoat sikllariga qaraganda odatda ancha uzoqroqqa cho‘zilib boradi. Birinchi agrar inqiroz o‘tgan asrning 70-yillarida boshlanib, har xil iakllarda 90-yillar o‘rtasigacha davomqilgan edi.
Birinchi jahon urushidan keyin, aholining xarid qobyushyati juda pasayib ketgan sharoitda, 1920 yil bahorida keskin agrar inqiroz boshlanib ketdi va ikkinchi jahon urushining boshlanishga qadar davometdi. Uchinchi agrar inqiroz 1948 yildan boshlanib, 80-yillargacha davometdi.
Agrar inqirozlarning cho‘zilib ketishining asosiy sabablari quyidagilar: a) Yerga xususiy mulk monopoliyasi sharoitida, u qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining rivojlanishida sanoatga nisbatan orkada qolishni taqozo etadi; b) Yer rentasining mavjud bo‘lishi va uning uzluksiz sur’atda o‘sib borishi. Yer rentasining, avvalo absolut rentaning ko‘payishi qishloq xo‘jalik (mahsulotlarini qimmatlashtirib yuboradi, buning natijasida uni sotish qiyinlashadi.v) Ko‘plab mayda dexqon xo‘jaliklarning mavjud bo‘lishi. Mayda ishlab chiqaruvchilar xo‘jalikni asosan o‘zi va oilasi uchun zarur tirikchilik vositalari topish maqsadida yuritadi. Inqiroz sharoitida hamular ishlab chiqarishni qisqartira olmaydilar. Tirikchiliklarini o‘tkazish va ijara xaqini to‘lash uchun ishlab chiqarishni ilgariga miqyoslarda olib boraveradi. Bu hol qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarishni yana hamko‘paytirib yuboradi.
Agrar inqirozlar siklli xarakterga ega bo‘lmaydi. Qishloq ho‘jalik mahsulotlarini ortiqcha iishab chiqarish absolut xarakterga emas, balki nisbiy xarakterga ega. Chunki inqiroz ro‘y bergan mamlakatlarda million-million kishilar doimiy suratda ochliqda yashaydi.