“sirtqi boʻlim” “iqtisodiyot va turizm” kafedrasi

Jamg‘arma va investitsiyalami taqqoslash usulming mohiyati shundaki, ishlab chiqarilgan mahsulotning har qanday hajmi shunga mos daromad hajmini beradi. Biroq aholi bu daromadning bir qismini iste’mol qilmasdan jamg‘armaga qo‘yishi mumkin. Jamg‘arma “sarflar- daromadlar” oqimidan potensial sarflarni olib qo‘yish hisoblanadi. Bunda jamg‘armaga qo‘yilgan mablag‘ investitsiyalar bilan to‘liq qoplansa, yalpi sarflar ishlab chiqarish hajmiga teng bo‘ladi (3-chizma).

1.2-chizma

Investitsion sarflarning ko‘payishi ishlab chiqarish hajmi va daromad darajasining o‘sishiga olib keladi. Bu o‘zaro natija multiplikator samarasi bilan izohlanadi. Multiplikator tushunchasi «ko‘paytiruvchi» degan ma’noni anglatadi. Multiplikator samarasining mohiyati investitsiya hajmining o‘sishi jamiyat milliy daromadining unga nisbatan ko‘proq o‘sishiga olib kelishi orqali ifodalanadi.
Multiplikator samarasi — bu sof milliy mahsulot o‘zgarishining investitsiya sarflaridagi o‘zgarishga nisbati:

Yoki, multiplikator koeffisitentini quyidagicha ifodalash hammumkin:

Investitsion sarflardagi o‘zgarishdan tashqari iste’mol, davlat xaridi yoki eksportdagi o‘zgarishlar hammultiplikator samarasiga ta ‘sir ko‘rsatadi.
Multiplikator samarasi ikkita holatga asoslanadi. Birinchidan, iqtisodiyotda bir subyekt tomonidan qilingan sarf, boshqasi tomonidan daromad shaklida olinadi. Ikkinchidan, daromaddagi har qanday o‘zgarish iste’mol va jamg‘armada xuddi shunday yo‘nalishda o‘zgarish bo‘lishiga olib keladi.
Shu o‘rinda ta ‘kidlash lozimki, jamg‘arma va investitsiya darajasi hamo‘ziga xos chegaralarga ega bo‘lib, bu borada klassik va keynscha qarashlar tafovutlanadi. Klassik nazariya qarashlariga ko‘ra, jamg‘arma investitsiya manbai bo‘lib, jamg‘armaga nisbatan moyillikning yuqori darajasi muqarrar ravishda iqtisodiyotning yuksalishiga olib keladi.
Keynscha nazariya esa klassik talqinga qarshi chiqib, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon o‘zgacha kechishi ta ‘kidlanadi. Chunki, rivojlangan mamlakatlarda jamg‘armaga bo‘lgan intilish investitsiyalashga bo‘lgan intilishdan jadalroq bo rib, u quyidagi sabablar bilan izohlanadi:
Birinchidan, yuqori foyda keltiruvchi kapital qo‘yilmalarning muqobil imkoniyatlari qisqarib boradi. Natijada kapital jamg‘arishning o‘sishi bilan uning amal qilishining keyingi qo‘shilgan samaradorligi pasayib boradi.
Ikkinchidan, rivojlangan mamlakatlarda daromadlarning o‘sishi bilan jamg‘armaning ulushi oshib boradi. Shunga ko‘ra, jamg‘arma hajmi investitsiya sarflari hajmidan oshib ketsa, jamg‘arma egalari muvaffaqiyatsizlikka duchor bo‘ladilar. Bu holatni iqtisodiy adabiyotlarda «tejamkorlik paradoksi» tushunchasi orqali izohlanadi.
Bu paradoksning mohiyati shundan iboratki, investitsiyalar nazariy jihatdan avtonomva hosilaviy investitsiyalarga ajratilib, avtonominvestitsiyalar milliy daromad hajmi va uning o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lmasa, hosilaviy investitsiyalar milliy daromadning o‘zgarishiga hambog‘liq bo‘ladi. Aynan avtonominvestitsiyalarga qo‘shimcha ravishda o‘sib boruvchi hosilaviy investitsiyalar iqtisodiy o‘sishni kuchaytirishi, uni jadallashtirishi natijasida akselerator samarasi ro‘y beradi («akselerator» tushunchasi jadallashtiruvchi degan ma’noni anglatadi).
Hosilaviy investitsiyalarning iqtisodiy tabiatidagi o‘ziga xoslik shundaki, u milliy daromadning o‘sishiga qanchalik uzviy bog‘liq bo‘lsa, uning qisqarishiga hamshu darajada ta ‘sirchan bo‘ladi. Ya’ni, iqtisodiyotdagi daromadlarning qisqarishi hosilaviy investitsiyalarning undan hamtezroq qisqarishiga olib keladi. Natijada iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarining bandlilik darajasi pasayadi. Bunday sharoitda jamg‘armaga bo‘lgan moyillikning o‘sishi o‘z navbatida iste’molga bo‘lgan moyillikning pasayishini anglatadi. Iste’mol sarflarining qisqarishi esa. mavjud tovar va xizmatlaming sotilmay qolishiga, ya’ni ishlab chiqarish zahirasining ko‘payishiga olib keladi. Oqibatda yangi kapital qo‘yilmalar amalga oshirilmaydi, ishlab chiqarish qisqaradi, ishsizlikning o‘sishi va daromadlaming pasayishi ro‘y beradi. Aholi tomonidan jamg‘armaning haddan ortiq ko‘paytirib yuborilishi oqibatida kelib chiquvchi salbiy jarayonlar, ya’ni «tejamkorlik paradoksi» shunday tarzda namoyon bo‘ladi. Mazkur jarayonni quyidagi chizma orqali hamkо’rib chiqish mumkin (4-chizma):
1.3-chizma

Chizmaning yotiq o‘qida milliy daromad, tik o‘qida esa, jamg‘arma va investitsiyalar hajmi joylashtirilgan bo‘lib, F chizig‘i iqtisodiyotdagi to‘la bandlik sharoitida milliy daromad hajmini ifodalaydi.
E’tibor berilsa, chizmadagi investitsiya sarflari chizig‘i yotiq o‘qqa parallel emas, balki o‘sib boruvchi ko‘rinishda namoyon bo‘lmoqda. Bu esa, avtonominvestitsiyalardan farqli o‘laroq, hosilaviy investitsiyalarning milliy daromad hajmiga bog‘liqligini ko‘rsatadi.
Chizmadan ko‘rinadiki, iqtisodiyotdagi jamg‘arma hajmi S dan S| ga qadar o‘smoqda. Natijada, jamg‘armaning investitsiya bilan muvozanat nuqtasi E dan Ei ga ko‘chdi. Biroq, bu o‘sish E nuqtadagi milliy daromad hajmi ON ning Ej nuqtadagi ON | hajmiga qadar qisqarishiga olib keldi. Tegishli ravishda investitsiya hajmi hamEN darajadan EjN) darajaga qadar qisqardi. EjEoE nuqtalarini tutashtirish natijasida hosil bo‘luvchi uchburchak yuzasi jamg‘arma hajmining o‘sishi natijasida investitsiya imkoniyatlarining qisqarishini. EEo kesma esa, investitsiyalarning qisqarishini ko‘rsatadi. Aynan shu holat, ya’ni jamg‘armalarning o‘sishi natijasida investitsiyalarning qisqarishi «tejamkorlik paradoksi» mohiyatini namoyon etadi.
Iqtisodiy muvozanatlik darajasini aniqlashda yuqoridagi usullardan tashqari balans usulidan hamda xarajat va natijalarni taqqoslash usulidan hamfoydalaniladi. Balans usulida tarmoqlararo balans, moddiy, moliyaviy va ishchi kuchi balanslaridan foydalanilib iqtisodiyotdagi muvozanatlik darajasiga baho beriladi..

2.