ŞİRİn bünyadova

 

 
21 
 
QIZBƏYƏNMƏ  VƏ  ELÇİLİK 
Qızbəyənmə,  elçilik  və  nişanlanma  adətləri  toy  mərasiminə  
qədər icra olunan ilkin mərhələni təşkil edir. Orta əsrlərdə bu adətin 
icra olunması barədə məlumatlarımızın mənbəyini xalq yaradıcılığı 
nümunələri və orta əsr müəlliflərinin əsərləri təşkil edir. 
Gələcək  ailə  həyatının  qurulmasında  əsas  məsələlərdən  biri 
məhz gəlinliyə namizədin seçilməsidir. Bu vacib məsələ kimi ailə-
nin evlilik planlarında hər bir dövr üçün əhəmiyyətli yer tutmuşdur. 
Belə ki, hər bir ailə öz daxili qaydalarına uyğunlaşa biləcək, evin tə-
ləblərinə  uyğun  şəkildə  davranacaq  və  əsli,  nəsli  öz  səviyyələrinə 
müvafiq  olan  bir  qızı  özlərinə  gəlin  seçməyi  əsas  şərt  hesab  et-
mişdir.  Eyni  zamanda  gəlin  seçilən  qızın  sağlamlığı,  təsərrüfatda 
yaxşı  işləyə  bilməsi,  zirək  olması,  əməksevərliyi  də  əksər  ailələr 
üçün  vacib  şərt  sayılmışdır.  Bütün  bu  deyilənlər  orta  əsrlər  döv-
ründə də əhəmiyyətli məsələlərdən idi.   
Orta  əsrlərdə  evlilik  məsələlərində  qızların  özlərinin  bilavasitə 
gələcək həyat yoldaşını seçmə hüququ yox idi. Bu məsələ böyüklə-
rin  məsləhəti  və  yaxın  adamların  tövsiyələri  ilə  həll  edilirdi.  Qıza 
söz haqqı düşmürdü. Bu isə bir ürək yanğısına çevrilərək aşağıdakı 
bayatıların  yaranmasına  səbəb  olmuşdur.  Bayatılardan  birində  belə 
deyilir ki, 
 
Kisə tikdim olmadı, 
Suya saldım, solmadı, 
Elçi dilin qurusun 
Özüm sevən olmadı (32, 16).  
 
Əslində burada ümumiyyətlə qadına münasibət məsələsi bilava-
sitə özünü göstərir. Görkəmli  tədqiqatçı S.A.Tokarev qeyd edir ki, 
ailə mənəviyyatına və cinslər arasındakı münasibətlərə islami baxış-
larda patriarxal nəsli quruluşun təsiri özünü əks etdirirdi. Qadın tabe 
olan  varlıqdır.  Bununla  yanaşı,  Quranda    qadının  insani  və  vətən-
daşlıq  hüquqları  da  tanınır.  Kişinin  qadına  hədsiz  zülmkarlığı  qı-
nanır, mülki və irsi hüququnun olduğuna işarə edilir. (25, 527)
  

 
22 
 
Ailədə  atanın  sözü  əsas  olsa  da,  lakin  bu  bütünlüklə  orta  əsr-
lərdə  qadınların  sosial  statusunun  yoxluğu  demək  deyildir.  Sadəcə 
qızlar  erkən  yaşlarından  ərə  verilirdi  və  burada  əsas  qayğı  anaya 
məxsus olurdu. Qızı razılığa gətirmək, təbliğat aparmaq və məsləhət 
vermək ananın öhdəsinə düşürdü.  
Ailədə  bütün  problemləri  təkcə  onun  başçısı  sayılan  kişidən 
asılı deyildi. Burada eyni zamanda evin xanımından da tələb olunan 
işlər vardı. Bu məsələ özünü xüsusən qızbəyənmə və elçilikdə daha 
qabarıq  göstərirdi.  Oğlan  evində  qızın  seçilib  bəyənilməsində  əsas 
rol anaya məxsus idi.  
Elçilik  adəti  ailə  qurulmasında  əhəmiyyətli  mərhələdir.  Qeyd 
etməliyik ki, etnoqraf alim Hacı Qadir Qədirzadə də ailə məişəti ilə 
bağlı  adətləri  və  etnogenetik  əlaqələri  tədqiq  edərkən  qızbəyənmə 
adətinin  türkdilli  xalqlarda  mövcudluğu  məsələsinə  toxunmuşdur. 
Bir  adət  kimi  elçilik  nəinki  bütün  türkdilli  xalqlarda  icra  olunur, 
eləcə də digər xalqlar üçün də xarakterikdir. 
Qızbəyənmə adəti orta əsrlərdə müxtəlif şəkildə icra olunurdu. 
Birincisi  odur  ki,  analar  öz  evlilik  çağına  çatmış  oğullarını  evlən-
dirmək üçün xeyir mərasimlərində və xüsusən də hamamda qızlara 
göz qoyurdular. Bu işdə əsas rol anaya və bacıya (bəzi hallarda isə 
yaxın qohumlara) məxsus idi. İkincisi isə, oğlanlar özləri görüb bə-
yəndikləri qızlara elçi göndərilməsini arzu edirdilər. Nəhayət, yaxın 
dostlar və ya qohum ailələr xalq arasında mövcud olan göbəkkəsmə 
(beşikkərtmə) adəti ilə körpə yaşlı uşaqlarını erkən vaxtlardan etiba-
rən deyikli elan edirdilər və məlum olduğu kimi, burada əsas seçim 
valideynlərdən asılı olurdu. Bu adət təkcə Azərbaycanda deyil, eyni 
zamanda  başqa  türk  mənşəli  xalqlarda  da  indiyədək  mövcuddur. 
Eyni  vaxtda  yaxın  dostların  birinin  qızı,  o  birinin  oğlu  olardısa  və 
ya birinin oğluna müvafiq digərinin qızı müəyyən yaş fərqilə uyğun 
gələrdisə,  valideynlər  arasındakı  sözləşmə  ilə  onlar  deyikli  sayılır-
dılar.  Bu  hal  «Kitabi–Dədə  Qorqud»  dastanında  da  belə  əks  olun-
muşdur:  «Baybican  bəy  dedi:  «Bəylər,  siz  şahid  olun,  Allah-taala 
mənə  bir  qız  verərsə,  Baybörə  bəyin  oğluna  göbəkkəsmə  adaxlı 
olsun!»  (31,  150)  Etnoqrafik  məlumatlar  təsdiq  edir  ki,  bu  zaman 

 
23 
 
qızın  beşiyini  bir  balaca  kərtirdilər.  Bəzən  isə  əmi  uşaqlarının  da 
beşikkəsməsi olduğu bir sıra mənbələrdən aydın olur.  
Qızbəyənmə  və  elçiliyin  orta  əsrlərdə  nə  cür  icra  olunduğunu 
hərtərəfli öyrənmək üçün həmin dövrlərdə yaşayıb-yaradan müxtəlif 
müəlliflərin (şair və mütəfəkkirlərin, müxtəlif mənbə müəlliflərinin) 
əsərlərinə müraciət etmək zəruridir. Belə ki, hər bir müəllifin özünə-
məxsus şəkildə təsvir etdiyi ailə ilə bağlı məsələlər onların əsərləri 
boyunca səpələnmişdir.  Buna görə də onların hamısını seçib təqdim 
etmək vacibdir. 
Orta əsrlərdə qızbəyənmə və elçilik məsələləri  ilə bağlı onu da 
qeyd  etməliyik  ki,  nikah əlaqələri  əksər vaxt  sosial  bərabərlik əsa-
sında qurulurdu. Bərabər zümrələr arasında nikahın rəsmiləşdirilmə-
si məsələsi qız bəyənilərkən də əsas şərt hesab olunurdu. Lakin ən 
əsas qız anasının öz şəxsi hörməti sayılırdı. Atalar məsəllərində də 
deyildiyi  kimi,  «Qırağına  bax,  bezini  al,  anasına  bax,  qızını  al», 
«Anası çıxan ağacı balası budaq-budaq gəzər».  
Orta əsrlərdə seçiləcək gəlinin hansı cəhətlərinə diqqət yetirildi-
yi maraq doğurur. Bu barədə orta əsr müəlliflərinin əsərlərində mü-
hüm məlumatlar mövcuddur. Məsələn, orta əsrin böyük mütəfəkkiri 
Qəzali  qadında  göstərilən  xüsusiyyətlərin  olmasını  mühüm  sayırdı 
ki,  bu  da  aşağıdakılardan  ibarətdir:  din,  xoşxasiyyətlilik,  gözəllik, 
mehr yüngüllüyü, doğmaq qabiliyyəti, bakirəlik, əsil-nəsəb (30, 73). 
Fars  nəsrinin  görkəmli  əsəri  «Qabusnamə»də  də  qızbəyənmə  ilə 
bağlı  məqamlar  vardır.  Burada  deyilir  ki,  həyat  yoldaşı  seçilərkən 
onda əsas xüsusiyyətlər ismət, namus, dindar, evdar, təmizkar, başı-
aşağı,  üzüyola,  əlidüz  və  malyığan  olmasıdır.  (33,  113)  Bu  Azər-
baycan xalqı ilə minilliklər boyu yanaşı, yaşayan farsların vahid bir 
təfəkkür tərzinə malik olmaları barədə fikir söyləməyə imkan verir. 
Eyni  mahiyyət  daşıyan  fikirləri  N.Tusi  yaradıcılığında  da  izləmək 
mümkündür.  
XIII  əsrin  tanınmış  mütəfəkkir  alimi,  görkəmli  şəxsiyyəti  və 
dövlət  xadimi  olan  Nəsirəddin  Tusi  özünün  məşhur  «Əxlaqi–Na-
siri» əsərində deyilən məsələ ilə əlaqədar yazır ki, «bakirə bakirə ol-
mayandan  daha  yaxşıdır:  ərin  tərbiyəsini  qəbul  etməyə,  onun  xa-

 
24 
 
siyyətinə  uyğunlaşmağa,  qayda–qanuna  tabe  olmağa  daha  çox 
təmayül  edər,  bunlarla  yanaşı,  özü  gözəl,  əsli  nəcib,  ailəsi  dövlətli 
isə,  butun  məziyyətlər  bir  yerə  toplanmış  olar,  üstünə  əlavəyə  heç 
bir ehtiyac qalmaz. Bü xüsusiyyətlərin bəzisi olmasa da, ağıl, iffət 
(ismət)  və  həya  mütləq  vacibdir.  Yerdə  qalan  üç  xüsusiyyəti:  gö-
zəllik, sərvət, əsil-nəsəbi o birilərindən üstun tutmaq, din və dünya 
işlərinə  xələl  gətirib  fəlakət  və  həlakətə  səbəb  ola  bilər»
 
(1,  152). 
Göründüyü kimi, N.Tusi burada gözəlliyi, sərvəti və əsil-nəsəbliliyi 
başqa  keyfiyyətlərdən  üstün  tutmağı  vacib  saymır.  Çünki  bunlar 
doğrudan  da  qalıcı  şeylər  deyildir.  Ailəyə  daxil  olunacaq  qızın 
seçilib  bəyənilməsi  məsələsində  N.Tusinin  verdiyi  bu  məsləhətləri 
təqdirəlayiqdir. Göründüyü kimi, müəllif burada toy mərasimindən 
əvvəl icra olunan qızın bəyənilməsi kimi el adətinə işarə etmişdir. 
Maraqlı cəhət budur ki, «Əxlaqi-Nasiri» əsərində bu göstərilən-
lər orta əsrlərdə qızın seçilməsi məsələsinə xüsusi əhəmiyyət veril-
diyinə müəllif tərəfindən diqqətin ayrılmasıdır. N.Tusinin bu əsərin-
də  belə  bir  fikir  də  vardır  ki,  o  qızlardan  söhbət  açarkən  deyir  ki, 
həddi-büluğa  çatmışları  babına  ərə  vermək  lazımdır  (1,  162).  Bu 
çox dəyərli fikirdir. Belə ki, xalq arasında da yayılmış məsəl vardır 
ki, tay tayını tapmasa, günü ah-vayla keçər. Babı dedikdə, görünür 
ki, müəllif ilk növbədə ailə səviyyəsi və sosial durumu uyğun gələn, 
el  arasında  müəyyən  hörmət  sahibi  olan,  əsilli-nəsilli  ailə  üzvünü 
nəzərdə  tutmuşdur.  Ona  görə  də  hərə  öz  babını  tapmağa  üstünlük 
verib. Güman edə bilərik ki, N.Tusi bab dedikdə, həm də yaş məsə-
ləsindəki  uyğunluğa  da  toxunmaq  istəmişdir.  Həddi-büluğa  çatmış 
qızlar haqqında el arasında deyirlər ki, «qızlar bulağından su içib». 
Bu o deməkdir ki, artıq qızlar ərgənlik yaşına çatmışlar. Bu xüsusda 
da məhz belə atalar sözləri  yaranmışdır:  Ailənin səadəti  yüz ölçüb 
bir biçməkdədir. Ailədə yanılmaq yamanlıq gətirər. Ailənin üzüağlı-
ğı namusdur. Anası halal olanın balası da qanan olar. (1, 120) Qızın 
isməti  -  atanın  dövləti!  (38,  73)  El-obada  gözəlliyi  dillərə  düşən 
qızlar  haqqında  deyirlər  ki,  «qızılquş  əldə  gəzər,  gözəl  qız  dildə». 
(39, 317) Bundan əlavə, «anasına bax qızını al, qırağına bax bezini 
al» el sözü dillər əzbəri olmuşdur. Suli Fəqih yazır: 

 
25 
 
Gözəl oldur ki, məlahətli ola, 
Həm sözi dəxi həlavətli ola (34, 73). 
 
El arasında belə deyirlər ki, «elini ürküt, ağsağından yapış». Bu 
bilavasitə  öz  elindən  kənar  düşmə,  obandan  olan  qız  al  anlamına 
gəlir.  Yəni,  öz  axsağın  başqasının  iti  gəzənindən  daha  yaxşıdır  və 
həm  də  yaxındır.  Odur  ki,  uzun  əsrlər  boyu  adətən  hər  bir  kənd 
sakini öz tayfası içindən evlənməyə üstünlük verirdi.  
Orta əsr müəlliflərinin yaradıcılığında nəzəri cəlb edən bir mə-
sələ vardır ki, bu da onların ailə həyatının qurulmasında mühüm şərt 
saydıqları qarşılıqlı məhəbbət kimi müqəddəs hissi tərənnüm etmə-
ləridir. Səmimi eşq duyğusu və gözələ bəslənilən ülvi hisslər onların 
əsərləri boyunca vəsf olunan əsas xüsusiyyətlərdən biridir. Fikrimizi 
təsdiq  etmək  üçün  orta  əsrin  görkəmli  şairlərinin  bəzilərinin  yara-
dıcılığında yer alan bir neçə fakta müraciət edək. Məsələn, XII əsrin 
görkəmli şairəsi Məhsəti Gəncəvinin eşq haqqında dediklərindən: 
 
Eşqin minbərinə cıxandan ki, biz 
Eşqdən başqa söz bilmədik hərgiz. 
Bizim bu mənzilə ayaq qoymasın 
Eşq ilə yanmayan, buz kimi hissiz (12, 6). 
 
Məhsəti Gəncəvi kimi həmin dövrün tanınmış söz ustası Əfzə-
ləddin Xaqani yaradıcılığında da eyni duyğular tərənnüm olunur. İn-
sanın  daxili  emosional  vəziyyətini  dolğunluqla  əks  etdirməyə  çalı-
şan Xaqani isə  eşqi belə vəsf edir: 
 
Aşiqlik dünyasına qədəm qoymayan insan 
Ürəyinə gözündən axıtmamışdır al qan. 
Hər kəsə ki, vurmayıb qəm oxunu məhəbbət, 
O, eşqin əhvalını biləcəkdir haradan? 
Sevginin mənasını duya bilməz o kəs ki, 
Həmnəfəsi olmayıb bir nazəndə mehriban (13, 308). 
 

 
26 
 
Məsələn,  XIII  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatının  nümayəndələrin-
dən  biri  İzzəddin  Həsənoğlunun  zəmanəmizə  gəlib  çatmış  qəzəllə-
rində gözəllərin vəsfi, ona bəslənilən səmimi eşq duyğuları belə əks 
olunmuşdur:  
 
And içərəm səndən artıq sevməyim, 
Sənin ilə xoş keçər canım bənim.  
Hüsn içində sana manənd olmaya, 
Əsli yuca, könlü alçağım bənim (2 , 25). 
 
Burada  müəllifin  qeyd  etdiyi  «əsli  yuca»  –  yəni,    uca,  yüksək 
əsilə, nəsilə malik olan» deməkdir, «könlü alçağım» isə «təvazökar» 
mənasında  işlənmişdir.  Şair  göründüyü  kimi,  burada  üstüörtülü  də 
olsa, ailədə əsasən əsilli-köklü, nəcabətli və daxilən, mənəvi cəhət-
dən  zənginliyi  ilə  seçilərək  daim  təvazökarlıq  nümayiş  etdirən  xa-
nımlara  üstünlük  verildiyini  göstərmək  istəmişdir.  Belə  misalları 
çox çəkmək olar. Çünki ülvi hisslər orta əsr müəlliflərinin hamısının 
əsərlərində tərənnüm olunmuşdur. Belə ki, «əsl məhəbbət şəxsiyyəti 
fəallaşdırır.  İnsan  sevərkən,  cavab  sevgisinə  nail  olmaq  istəyir;  bu 
onda yaradıcı enerjini, ən yaxşı insani keyfiyyətləri oyadır, onu fasi-
ləsiz  inkişafa,  təkmilləşdirməyə,  mənəvi  comərdliyin  tamamilə 
aşkara çıxmasına təhrik  edir.  İnsan özünə qarşı daha tələbkar olur, 
onun xarakterində xeyirxah, yaxşı nə varsa, hamısını həyata keçirir. 
Ona görə də məhəbbət ən yüksək dərəcədə əxlaqi hissdir, o, insanı 
yeni əxlaqi yüksəkliyə qaldırır, onda öz hərəkətləri üçün məsuliyyət 
hissini  gücləndirir,  kəskinləşdirir»  (29,  262).  Məhəbbət  həyatı  bir-
birinə həsr etmək duyğusudur. 
Başqa orta əsr müəllifləri kimi, İmadəddin Nəsimi də eynilə ailə 
münasibətlərinin əsasında eşq və məhəbbəti görür. O, hətta eşqə gü-
nah  kimi  baxan  adamların  özlərini  günahkar  adlandırır.  Şair  bütün 
yaradıcılığı  boyu  ən  ülvi  duyğu  hesab  etdiyi    məhəbbət  hissini  tə-
rənnüm edərək onu «möhkəm iş» adlandırır. (23, 253) Bu xüsusda 
şair yazır:             
 

 
27 
 
Ey təbib – ami, əl çək çarə qılmaqdan mana, 
Aşiqin canında daim dərdi – canan gizlidir (23, 279). 
 
Nəsimi əsasən lirik mövzulara müraciət etdiyi üçün əsərlərində 
gözəllərin vəsfi müəyyən yer tutur. Onu da qeyd etməliyik ki, «Nə-
simi lirikasında ən yüksək romantik məhəbbət tərənnüm olunur. Qa-
dın vəfalı, sədaqətli könül həmdəmi kimi təsəvvür edilir. Aşiqə isə 
tövsiyə olunur ki, belə incə, zərif və vəfalı varlığın etibar və etiqa-
dını doğrultsun, onun yolunda hər cür fədakarlığa hazır olsun» (21, 
167-168). 
Nəsimi qadına ən gözəl, incə bir məxluq kimi baxır. Romantik 
ruhlu Nəsimi qadına qəmər üzlü, gül yanaqlı, ənbər saçlı, həq sifətli 
nigar, pəri, dildar, dilbər, huri və s. kimi xoş sözlərlə müraciət edir. 
Hətta  Nəsimiyə  görə  «Qadın  ən  gözəl  və  ən  yüksək  bir  varlıqdır. 
Onun cəmalı «ilahi hüsnün» təcəllisidir.» (22, 281) Şair ona o qədər 
incə  münasibət  bəsləyərək  müraciət  edir  ki,  Nəsimi  şeriyyəti  baş-
dan-başa qadına hörmət, məhəbbət və ehtiramla doludur - desək, ya-
nılmarıq. Onu da əlavə etmək lazımdır ki, «Nəsimi qadın ləyaqətini, 
gözəlliyini qiymətləndirirkən, ümumiyyətlə nifrət etdiyi din xadim-
lərinə bu cəbhədən də hücum etməli olurdu.» (22, 25) Ümumiyyət-
lə, orta əsr müəllifləri məhz qarşılıqlı məhəbbət hisslərini əsas götü-
rürərək  ailə  xoşbəxtliyinin  və  səadətinin  də  əsasının    məhz  bunda 
olduğunu dönə–dönə qeyd edirlər. Aydındır ki, gələcək ailə həyatını 
qurmaq istəyən insanlar arasında qarşılıqlı istək olarsa, o da öz bə-
rabərində qarşılıqlı hörməti, ehtiramı və həmçinin güzəşti də gətirər.  
Orta  əsr  müəlliflərinin  əsərlərində  diqqəti  cəlb  edən  mühüm 
cəhət bir də budur ki, onların yaradıcılığında qızbəyənmə adəti  oğ-
lanla  qızın  məhz  bir-birini  görüb  bəyənməsi  kimi  təqdim  olunur. 
Məsələn, XII əsrin görkəmli mütəfəkkir şairi, dünya şöhrətli Nizami 
Gəncəvinin  bütün  əsərlərində  təsvir  olunan  obrazların  hamısı  bir-
birini özləri görüb bəyəndikdən sonra sevirlər. Yəni, bu işdə kənar 
adamların iştirakı yoxdur. Bu xüsusiyyət özünü hələ məşhur «Kitabi 
Dədə-Qorqud»  dastanında    da  göstərir.  Belə  ki,  dastanda  qarşılıqlı 
bəyənilib xoşlanmaq məsələsi Beyrəklə Banıçiçək arasındakı müna-

 
28 
 
sibətdə  öz  əksini  tapmışdır.  Ümumiyyətlə,  qızbəyənmə  və  elçilik 
adəti ilə bağlı motivlər digər dastanlarda da mövcuddur. Bu xüsusda 
Azərbaycanın  məhəbbət  dastanlarını  etnoqrafik  mənbə  kimi  tədqiq 
edən Vüsalə Veysəlovanın kitabında öz əksini tapan məlumatlar da 
maraq doğurur (18, 93-101). Xüsusən də nağıllarımızda və dastanla-
rımızda  qızla  oğlanın  bir-birini  görüb  «bir  könüldən  min  könülə 
aşiq  olması»,  yuxuda  qızla  oğlanın  butasının  verilməsi  halları  əks 
edilir.  Bu  da  onu  deməyə  əsas  verir  ki,  görüb  qarşılıqlı  bəyənilmə 
halları orta əsrlərdə də mövcud idi. Bundan əlavə keçmişdə belə bir 
adət   olub  ki, qız bəyəndiyi  oğlana öz qırmızı  rəngli baş örtüyünü 
verirdisə, bu birbaşa razılıq əlaməti kimi qəbul olunurdu. Elçilər bu 
yaylığı  elçilik  zamanı  qız  evinə  göstərməklə  onun  əvvəlcədən  razı 
olduğunu  valideynlərinə  eyham  edirdilər.  (20,  355)  Yaylığın  bəyə-
nilən  oğlana  qız  tərəfindən  verilməsi  başının  ona  bağlanmasına,  el 
içində adının onunla bərabər çəkilməsinə, ona mənsub olub nikahını 
qəbul etməsinə razılıq əlamətidir. 
Azərbaycan xalq dastanlarında yuxuda buta verilməsi geniş əks 
olunmuş bir məsələdir. Suli Fəqih «düş içində əhdlərin bərgitdilər» 
deməklə, yuxuda buta verilərək əhd olunduğunu söyləyir. (34, 59) 
Ümumən buta bir naxış növü kimi də müxtəlif məna çalarlarına 
(sevgili buta, küsülü buta, qoşa buta və s.) malik olmaqla Azərbay-
can tətbiqi sənət nümunələrində görünməkdədir. Bu butanın nəinki 
yuxularda, eyni zamanda təfəkkürün məhsulu kimi, məişətdə müəy-
yən yer almasında da özünü göstərir. Türk dillərində but sevgili an-
lamı verir. «Avesta»da sevgili sözü «butay» kəlməsi ilə əlaqədardır. 
Q.Qeybullayev  IV  əsr  müəllifi  Tanaisə  əsaslanaraq  göstərir  ki, 
yuxuda buta verilməsi əqidəsi qədim türk tayfaları olan saklarda da 
vardı. (20, 350)  Yuxu insanların  tam  aydınlaşdıra bilmədiyi qeyri-
adi görünən bir təzahürdür. Ona görə də burada insana verilən buta 
ilahi qüvvə tərəfindən təqdim olunan bir ömürlük bağlılıq rəmzi ki-
mi qiymətləndirilə bilər. Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan dastanla-
rında butasının ardınca uzun yol qət edərək uzaq məsafədə yaşayan 
sevgilisini axtarmağa gedən qəhrəmanlar təsvir olunur. Belə qəhrə-
manlar min bir əzaba qatlaşaraq butasına qovuşur. Bəzən buta kəl-

 
29 
 
məsini Budda ilə əlaqələndirənlər də olur. (35, 77-78) Butanı Budda 
ilə  əlaqələndirmək  elmi  və  dini  nöqteyi-nəzərdən  yanlış  fərziyədir 
və heç bir məntiqi əsasa söykənmir. Çünki Budda ilahi sayılan qüv-
vədir, o özü nələrisə etməyə qadir müqəddəs varlıq sayılır, onu gö-
türüb kimə isə yuxuda vermək dini baxımdan da qəbul edilə bilməz.  
    
XIII  əsrin  müəllifi  bəlli  olmayan  «Dastani-Əhməd  Hərami» 
poemasında toya qədərki müxtəlif adət  və ənənələr öz  geniş  əksini 
tapmışdır.  Bunlardan  biri  də  elçilikdən  əvvəl  qızbəyənmə  adətidir. 
Bu işdə ən çox məsuliyyətin yenə də ananın üzərinə düşdüyü işıq-
landırılır. Belə ki, əsərdə ananın bəyəndiyi qızı öz oğluna kəbin et-
mək istəyi təsvir edilir. Yəni əvvəlcə ana qızı «gözaltı» edir. Burada 
deyilir: 
 
Der idi kim gecə – gündüz arasam, 
Sərasər dünyayı bir – bir darasam. 
Bunun kimi lətif qanda bulaydım, 
Ki, oğluma anı kəbin qılaydım (2, 133).   
 
Güləndam  ilə  ünsiyyətdə  olduqdan  sonra  qızı  bəyənib  onu  öz 
oğluna  almaq  istəyən  ana  oğlunun  yanına  gedir.  O  məsləhət  görür 
ki, oğlu da eyni zamanda özü qızı görüb bəyənsin. Bu minvalla da 
oğlu  ilə söhbətində  ana  qızın  gözəlliyini vəsf etməklə  yanaşı,  eyni  
zamanda onun hansı ailəyə mənsub olduğunu, ailənin yeganə övladı 
olduğunu  da  vurğulamağı  unutmur.  Oğlanın  anasına  bu  xüsusda 
cavabı isə belə olur ki, əgər onun da canı sevsə və qıza könül versə, 
bu  işdə  razılıq  hasil  oluna  bilər.  Anası  da  əvvəlcədən  oğlu  ilə 
şərtləndirdiyi  kimi,  aynabəndin  önündən  qızı  gətirərkən  onu  gör-
məsi  üçün  oğlunun  köşkün  pəncərəsindən  boylanmasını  məsləhət 
görür  (2,  133-134).  Beləliklə  də,  qızın  bəyənilməsində  ilk  olaraq 
əsasən ananın rəyinə üstünlük verildiyi əsərdən aydın görünür. 
Qız bəyənildikdən sonra atılan addım oğlan tərəfinin qız evinə 
elçi  göndərməsidir.  Azərbaycanın  qədim  adətlərindən  biri  olan 
«elçilik  ailənin  qurulmasında  ilk  addımdır,  evlənmək  məqsədilə 
oğlan evinin yaxın qohumlarından ibarət numayəndələrin qız evinə 

 
30 
 
elçiliyə  getməsidir.  Lakin  hər  bir  ailədə  elçiliyə  getməzdən  əvvəl 
oğlan  evində  ağsaqqallar  məsləhətləşir  və  razılıq  əldə  olunur.  Bu 
məsələyə  geniş  yer  verən  Nizami  elçiliklə  bağlı  şərtlərdən  ətraflı 
bəhs  etmişdir  (3,  72–73).  Məsələn  o,  el  arasında  «ağız  aramaq» 
adlanan adətə toxunaraq  yazır:         
 
O xəzinədən inci istəyənlər tərəfindən  
Min elçi qadın gedib gəlirdi» (7, 131). 
 
Burada şairin demək istədiyi odur ki, qız başqası ilə sözlü olma-
dığına  görə,  onda  müxtəlif  ailələrin  istəyi  əsasında  qız  evinə  ağız 
aramaq bəhanəsilə qadınlar göndərilirdi. Çünki adətdir ki, başqasına 
verilmiş qızı istəməzlər. 
Kişilər elçiliyə getməzdən əvvəl qız ailəsinin münasibətini öy-
rənmək  məqsədi  ilə  ilk  növbədə  onun  evinə  oğlan  evi  tərəfindən 
yalnız  qadınlar  gedir.  Bu  xüsusiyyət  həm  orta  əsrlərdə,  həm  də 
müasir dövrümüzdə icra olunan dəyişməz adət olaraq qalır. Müasir 
dövrdə  də  məhz  yaşlı  qadınlar  elçi  gedirlər.  Elçiliyin  nəticəsi  isə 
müxtəlif ola bilər. Bu baxımdan da ilk olaraq qadınların getməsi qız 
evinin razı olub-olmayacağını öyrənmək məqsədi daşıyır. Qəti ola-
raq «yox» cavabı alınarsa, kişilər elçi sifətilə o evə gedə bilməzlər. 
Elçi  getməzdən  əvvəl  kişilərin  məsləhətləşməsi  haqqında  «Kitabi-
Dədə  Qorqud»da  belə  deyilir:  «Baybörə  bəy  dedi:  «Oğul,  Qalın 
Oğuz  bəylərini  evimizə  dəvət  edək,  necə  məsləhət  görərlərsə,  ona 
uyğun  da  iş  görək.»  Bütün  Qalın  Oğuz  bəylərini  çağırıb  evlərinə 
yığdılar. Zəngin qonaqlıq verdilər. Qalın Oğuz bəyləri dedilər: «Bu 
qızı istəməyə kim gedə bilər?» Məsləhət gördülər ki, Dədə Qorqud 
getsin.» (31, 153) 
Elçilik zamanı kişilər gedirsə, qız yiyəsinə əsasən hansı sözlərlə 
müraciət edildiyi «Kitabi-Dədə Qorqud»da şərh olunmuşdur: 
 
Qarşı yatan uca dağını aşmağa gəlmişəm. 
Coşub daşan təmiz suyunu keçməyə gəlmişəm. 
Gen ətəyinə, dar qoltuğuna qısılmağa gəlmişəm. 

 
31 
 
Tanrının əmriylə, peyğəmbərin rəyi ilə 
Aydan arı, gündən duru bacın Banıçiçəyi 
Bamsı Beyrəyə diləməyə gəlmişəm! (31, 154) 
  
Nizami  yaradıcılığında  baş  tutan  və  baş  tutmayan  elçilik  haq-
qında ətraflı məlumat vardır. Şair «Leyli və Məcnun» əsərində bu-
nun  hər  ikisini  incəliklərinə  qədər  təsvir  etmişdir.  Məsələn,  oğlan 
evinin ağsaqqallarla məsləhətləşməsi, elçi gedərkən qız evinə müəy-
yən hədiyyələr təqdim etməsi və qız evinin də yox cavabı verməsinə 
baxmayaraq,  gələn  elçiləri  bir  qonaq  kimi  ləyaqətlə  qarşılaması 
kimi məsələlər öz əksini tapmışdır.  
El adətinə görə elçi də bir qonaq hesab olunduğundan onu təh-
qir etmək, qovmaq ədəbsizlik sayılır. Çünki «hələ qədim dövrlərdən 
başlayaraq indiyədək davam edən qonaqpərvərlik adətinin, xüsusilə 
elçilik, nişan və toy mərasimləri zamanı icrası daha diqqətəlayiqdir. 
Belə ki, burada qonaqpərvərlik özünəməxsus tərzdə icra olunur. Qız 
evinə oğlan evi hədiyyələr təqdim edir. Ev sahibi də gələn qonaqları 
lazımi qaydada qarşılayıb yola salmağa ciddi riayət etməyə çalışır» 
(17, 94). Qeyd etməliyik ki, elçilikdə mahiyyət  etibarilə qonaqpər-
vərliyə  xas  olan  əlamətlər  özünü  büruzə  verir.  Əsərdən  aydın  olur 
ki,  «elçilik zamanı valideynlər arasında aparılan danışıqlar da söv-
dələşməyə bənzəyir» (10, 45).  
Məhəmməd Füzulinin «Leyli və Məcnun» əsərində toya qədərki 
el adətlərindən biri olan elçilik haqqında bəhs edilir. Füzuli Məcnu-
nun atasının öz yaxın adamlarını cəm edib Leylini atasından istəmə-
yə getdiyini qeyd etmişdir. Danışıq əsnasında Məcnunun atası əsli-
nəsəbi  barədə  qız  evinin  məlumatı  olduğunu  söyləyir.  Sonra  belə 
deyir:  
 
Bir ləlin eşitmişəm sənin var 
Kim, lölöümə odur səzavar. 
Lütf eylə, inayətü kərəm qıl! 
Ol ləl ilə dürrü möhtərəm qıl! 
Qılsın gülü sərv sayəpərvər, 

 
32 
 
Olsun gülə sərv sayəgüstər. 
Fəhm et sözümü, təğafül etmə, 
Bir xeyr işidir, təəllul etmə! 
Gər hasil olur bu kam səndən, 
Hər nə ki, dilərsən, istə məndən (26, 89–90). 
 
Leylinin atası qızını o zaman Qeysə verə biləcəyini söyləyir ki, 
atası  oğlunun  divanəliyinə  əlac  qılsın,  çarə  etsin.  Məcnunun  atası 
eşitdiklərindən məyus şəkildə evinə qayıdır. Bu xüsusda M.O.Kos-
ven  yazır  ki,  elçi  tacirə,  gəlin  isə  mala  çevrilir.  (10,  214)  Nizami 
Gəncəvi  «Leyli  və  Məcnun»  əsərində  atasının  oğlu  üçün  elçiliyə 
getməsi məqamını belə təsvir etmişdir: 
 
Əhvalatı eşidib bu qərara gəldi ki, 
Gülünün (oğlunun) üzündən o tozu silsin 
Dünyanı işıqlandıran o incini 
Öz murad tacına tiksin. 
Qəbilənin o ziynətini yüz təmtəraqla 
Öz gülünün işığına (oğluna) istəsin. 
Qəbilə ağsaqqallarının hamısı da 
Haman murad üçün razılıq verdilər ki,  
O qəbilədəki bakirə incini (Leylini - Ş.B) 
Öz tək gövhəri ilə (yeganə oğlu ilə) qoşalaşdırsın (7, 71–72). 
 
Şair  bu  təsvirilə  Azərbaycan  xalqının  elçilik  adətində  mövcud 
olan ağsaqqallarla məsləhətləşməni misal göstərmişdir. O, eyni za-
manda razılıq hasil olduqdan sonra elçiliyə gedənlərin müəyyən tə-
darük gördüklərini də sözlərinə əlavə etmişdir: 
 
O tayfanın fikri onunla nəticələndi ki, 
Oradan səfərə hazırlaşsınlar. 
Əgər bacarsalar, kəbin yolu ilə 
O ağlını itirmişi aya çatdırsınlar. 
Amirilər ağası (işi) belə gördükdə, 

 
33 
 
Ağlamağı buraxıb yenə gülməyə başladı. 
Böyük bir dəstə ilə qalxaraq, 
Hər cəhətdən yol tədarükünü gördü. 
Elə bir dəstə ilə bəzənmiş halda, 
Böyük cah-cəlalla yol gedirdi. (7, 72) 
 
Əsərdən də göründüyü kimi, oğlan evi qız evinə əliboş getmir-
di. Əlbəttə, burada aparılan şeylərin mahiyyəti açıqlanmasa da, şai-
rin böyük cah-cəlalla yol getmələri – deməsi qız evinə müəyyən hə-
diyyələr təqdim edilməsinə bir işarədir. Nizami qarşı tərəfin də oğ-
lan  evindən  gələn  elçilərə  münasibətdə  özünü  nə  cür  aparmasını 
təsvir etmişdir: 
 
Xəbər tutduqda böyüklü-kiçikli 
Vəfa və mehribanlıq yolu (niyyəti) ilə 
Qonaqpərvərliklə pişvaza (qarşıya) çıxdılar. 
Hörmət mənzilində möhkəm dayandılar. 
Nə ki, varlarıydı, ortaya qoydular. 
Sonra amirilər ağasına (başçısına) dedilər: 
İstəyin nədir, aç, söylə?! 
Məqsədini de! (dinləməyə) hazırıq, 
Onu verməkdə (yerinə yetirməkdə) müzayiqə etmərik. 
Dedi: muradım (məqsədim) dostluqdur, 
O da iki işığın (övladın) xatirinədir. 
Sonra gəlinin (qızın) atasına dedi: 
(Qoy) tay tayı ilə zinətlənsin. 
Mən məhəbbət və qohumluq qaydası ilə 
Sənin qızını öz oğluma istəyirəm (7, 72).  
 
Lakin qız evi tərəfindən rədd cavabı alan oğlan evinin adamları 
pərt  və  naümid  vəziyyətdə,  incik  halda  geri  qayıtmalı  olurlar.  Bir 
sözlə,  burada  baş  tutmayan  elçilik  haqqında  söhbət  gedir.  Baş  tut-
mayan elçiliklə yanaşı, elə həmin əsərdə Nizami baş tutan elçilikdən 
xəbər  verərək  göstərir  ki,  «İbn  Səlam  Leylini  görüb  bəyəndikdən 

 
34 
 
sonra  ona  «dilli-dilavər»  bir  elçi  göndərir,  vasitəçi  salır,  çoxlu  hə-
diyyələr təqdim edir. Burada onu da qeyd etmək lazımdır ki, elçilik-
də vasitəçi sifətilə təşrif buyuran adamın özünün danışıq qabiliyyəti 
və ünsiyyətdə olarkən qız evinə təsiretmə bacarığından da çox şey 
asılıdır. Leylinin valideynləri öz razılıqlarını bildirsələr də, hələ oğ-
lan evinin gözləməli olacaqlarını söyləyirlər. Çünki qədim el adəti-
nə görə elçi gələn oğlan evinə birinci dəfədən «hə» deyilməzdi. Qı-
zın valideynləri bu vaxt tam cavab verməyib bir daha məsləhətləş-
mək lazım olduğunu bildirərdilər. Bu qız evinin öz ləyaqətini saxla-
ması ilə əlaqədar idi» (3, 75 – 76). 
Qızbəyənmə  və  elçilik  kimi  adətlərin  icrasında  valideynlərin 
xüsusi rolunu qeyd etmək lazımdır. Belə ki, gənc ailənin yaranma-
sında maddi və mənəvi təminat məsələləri məhz onların üzərinə dü-
şən  məsuliyyətli  iş  olaraq  qalır.  Qız  evinə  müxtəlif  mərasimlərlə 
əlaqədar təqdim olunacaq hədiyyələr və başlıq pulu şəxsən oğlanın 
özünün deyil, məhz onun ata-anasının və qohum-əqrəbasının öhdə-
sinə  düşür.  Elçilik  adəti  ailənin  bütün  üzvlərini  vahid  bir  məqsəd 
yolunda səfərbər edir və birgə fəaliyyətə sövq edir. Ona görə də qız 
bəyənilərkən də son söz yenə valideynlərə məxsusdur. Nikah olduq-
ca  ciddi  bir  məsələ  sayıldığından  gəlinin  seçilməsi  məsələsində 
ictimai fikirlə yanaşı, həmçinin uzun ömür yolu keçib böyük həyat 
təcrübəsi  qazanan  valideynlərin  rəyinə  xüsusi  qiymət  verilirdi.  El-
çiliyi valideynlərin arzularına çatması, övladlarının xoşbəxtliyə qo-
vuşmasını  görmək  yolunda  atılan  addım  kimi  dəyərləndirmək 
lazımdır.  Bu  adət  həm  də  əziyyətlə  övlad  böyütmüş  ata  və  ananın 
şəxsiyyətinə hörmətdir. Belə bir işdə valideynlərin də övladlarına və 
onların duyğularına qarşı hörmətlə yanaşa bilməsi, onların seçimini 
razılıqla  qarşılaması  daha  yaxşı  olar.  Bu  xüsusiyyət  öz  əksini 
Nizaminin «Leyli və Məcnun» əsərində də göstərir.  
Elçiliyi qurulacaq ailə həyatının açarı hesab etmək olar. O, mü-
tərəqqi  xarakterə malik  olmaqla toy  mərasiminə gedən  yolun  müj-
dəçisidir,  bir  vəsilədir,  ailə  xoşbəxtliyinə  gedən  yolun  zəruri  olan 
başlanğıc  mərhələsidir.  Elçilik  oğlan  evində  öncədən  düşünülmüş 
xeyirli  niyyətin  qız  evinə  bəyan  edilməsi  şəklində  təzahür  edir.  O, 

 
35 
 
həm  qız,  həm  də    oğlan  evinin  arasında  yaranan  xoş  ünsiyyət  və 
əlaqənin  təməl  daşıdır,  həmçinin  gələcək  qohumluq  münasibətləri-
nin inkişafına əsaslı zəmin yaradır və bu işdə körpü rolunu oynayır. 
Elçilik  vasitəsilə  gələcək  ünsiyyətə  yol  açılır,  əlaqələr  zəruriləşir. 
Əgər  elçilikdə  iştirak  edən  tərəflər  eyni  elin  -  obanın  bir  -  birini 
uzun müddət tanıyan ailələridirsə, buradakı  ünsiyyətdə bir o qədər 
də problem yaranmır. Ailələrin bir-birilərinə olan qarşılıqlı münasi-
bətlərini öncədən müəyyənləşdirmək də mümkündür. Lakin müxtə-
lif bölgələrin icmalarına malik olub bir-birilərinin adət və ənənəsinə 
bələd olmayan ailələr arasında münasibətlər qurulursa, onda elçilik 
zamanı ilk tanışlıq başlayır və bu gələcək qohumluq əlaqələrindəki 
fəaliyyətin  nizamlanmasında  əhəmiyyətli  rol  oynayır.  N.Gəncəvi 
«Xosrov  və  Şirin»  əsərində  elçiliyin  əhəmiyyətini  vurğulayaraq 
qeyd edir: 
 
Səni vəfalı və namuslu görsə, 
El qaydası ilə gəlib səni məndən istər. (11, 116) 
 
XIV əsr Azərbaycan poeziyasının görkəmli şairi Yusif Məddah 
«Vərqa və Gülşah» poemasında elçiliyə getməzdən əvvəl də ağsaq-
qalların bir yerə toplaşaraq məsləhətləşməsi məsələsinə  ötəri toxu-
naraq elçilik mərasiminə hazırlıq haqqında belə yazır:  
 
Ol  xəlayiqlər cəm oldu bir yerə, 
Qövmi ta Gülşahi Vərqayə verə. 
Dedilər ki, ey rəislər biz qamu, 
Cümləmiz ana razıyüz, ey əmu, 
Məsləhətdir kim, baxasan halinə, 
Verəsən Gülşahı Vərqa əlinə, 
Ta muradına dəgələr bular, 
Həm sizə rəhmət qıla pərvərdigar. 
Məsləhətdür deyü qıldılar qəbul, 
Ol rəislər evlərinə qıldı yol. 
Gəldilər evlərinə, oturdular, 
Ol mübarək iş üçün od urdular. (2, 151) 

 
36 
 
Göründüyü  kimi,  şair  burada  yığcam  şəkildə  elçilik  adəti  ilə 
əlaqədar ağsaqqalların məsləhətləşməsi barədə söz açmışdır. Müasir 
dövrümüzdə  də  xüsusən  kənd  ailələrində  bu  cür  məsləhətləşmələr 
qalmaqdadır. Məsələn, Qarabağ bölgəsində bu məsələ daha qabarıq 
şəkildə  özünü  göstərir.  Lahıcın  ailə  məişətindəki  ənənələri  tədqiq 
edən A.Əlizadə də təsdiq edir ki, keçmişdə olduğu kimi, indi də oğ-
lunu evləndirməyə qərar verən ata (əksər hallarda) hörmətli ağsaq-
qalları  yığıb  öz  məqsədini  bildirir  və  onların  da  bu  işə  fikir  bildir-
mələrini  xahiş  edir.  Lakin  qızın  seçimində  valideyn  əsasən  öz  dü-
şündüklərini rəhbər tuturdu (19, 147–148). 
M.Füzulinin ailə ilə bağlı fikirləri vardır. O, ehtiraslı və alovlu 
məhəbbətlə  sevməyi,  Leyli  ilə  Məcnunun  qarşısıalınmaz  meylini 
təsvir etmişdir. Bu xüsusda Ç.Qacar haqlı olaraq yazır: «Vergili eşq 
şairi ilahi eşqi, yaradana - yaranana sevgini, poetik obrazlarla, zər-
gər  incəliyi  ilə  işləyərək  qeyri-adi  sənət  səviyyəsinə  ucaltmışdır.» 
(5, 211) Füzuli canfəda bir məhəbbəti tərənnüm edir. Onun aləmin-
də  yüksək  eşq  duyğusunun  əsasında  qarşılıqlı  bağlılıq,  sədaqət, 
fədakarlıq, əzabkeşlik və əzmkarlıq durur. Şair zəmanəsinin gerçək-
liklərini canlandırmağa çalışsa da, haradasa dövrün adət və ənənələ-
rini təsvir etsə də, əslində bütün yaradıcılığı boyu daha çox görmək 
istədiyi dünyanı vəsf etməyə çalışmışdır. Onu da əlavə edək ki, bu 
cəhətdən  Füzulinin  yaradıcılığı  açıqdır,  aydındır,  səmimiyyətlə 
yoğrulmuşdur.  Belə  ki,  «Füzuli  lirikasında  məhəbbət  fərdi,  cinsi 
duyğuların təsvirindən uzaq olub, dərin ictimai-fəlsəfi məzmun kəsb 
etmişdir.» (6, 370)  
İlk olaraq onu qeyd etməliyik ki, şair ailənin təməlində eşqi əsas 
götürür və onu əbədiyaşar bir hiss kimi «Leyli və Məcnun» əsərində 
ölümsüzləşdirir.  Şair  əsərin  qəhrəmanı  Məcnunu  insanlar  olmayan 
səhraya  aparıb  çıxarır.  Heyvanlarla  ünsiyyət  bağlayan  Məcnun  in-
sanlardan uzaqlaşaraq tənha həyat tərzi sürməyə çalışır. Onu  yaşa-
dan  isə  yalnız  Leyliyə  olan  sevgisidir.  Leyli  onu  həyata  bağlayan 
qüvvə, ilham pərisi və sevinc mənbəyidir. Düzdür, bir canfəza Leyli 
yolunda Qeys məcnun olur, əsər çoxlu ölüm hadisələrilə, bir sözlə, 
faciə  ilə  nəticələnir.  Lakin  Füzulinin  qayəsi  bu  deyildir.  Çünki 

 
37 
 
məqsədi başqa olan şair demək istəyir ki, eşqə bu dünyada əngəl ol-
maq mümkün ola bilər, lakin o biri dünyada əsla. Çünki bu dünyada 
birləşə  bilməyən  əsərin  qəhrəmanları  öz  məhəbbətlərini  cənnətdə 
yaşadırlar. Belə ki, əsərin sonunda Leyli ilə Məcnun öldükdən sonra 
dostlarının  onları  yuxuda  cənnətdə  görməsi  dediklərimizi  bir  daha 
təsdiqləyir.  Bu  onu  göstərir  ki,  Füzuli  «axirətə  sığınmağı  üstün 
tutub» (8, 181). Əsər boyu saf və təmiz bir eşqin təntənəsi və zəfər 
çalmasının labüdlüyü təsdiq edilir. Şairin orijinallığı da məhz bun-
dadır. Füzulinin özünəməxsus dünyasında mühüm yer tutan məhəb-
bət  məsələsinə  müxtəlif  alimlərin  də  münasibəti  maraq  doğurur. 
Məsələn, Z.Cöyüşov  «Həzz və iztirab» kitabında Füzuli yaradıcılı-
ğına əsaslanaraq şairin eşq fəlsəfəsini belə açıqlayır: «Eşqi, məhəb-
bəti çox geniş və çox əhatəli şəkildə başa düşən Füzulinin şərhində 
məhəbbət çox böyük mənəvi qüdrətə malik olan ülvi və müqəddəs 
bir hissdir. Onun fikrincə məhəbbət aşiqlərin həyat  yolunu işıqlan-
dıran bir qüvvədir. Həqiqət yolunun  yolçuları məhəbbətdən qüvvət 
almalıdır.  Məhəbbət  elə  bir  kamil  nəşədir  ki,    şərab  öz  hərarətini, 
musiqi  sədası  təsir  qidasını  ondan  almışdır.  Məhəbbət  aləmi  bəra-
bərlik, birlik aləmidir.»  (9, 287) Bu şərh  Füzuli yaradıcılığında tə-
rənnüm  olunan  məhəbbət  hissini  dolğunluğu  ilə  əks  etdirir.  Şairin 
«Leyli və Məcnun» əsərində elçilik adəti haqqında bəhs edilir. Hər-
çənd  ki,  Leylinin  atası  elçiləri  xoş  qarşılayır.  Lakin  Leylinin  atası 
qızını  o  zaman  Qeysə  verə  biləcəyini  söyləyir  ki,  atası  oğlunun 
divanəliyinə  əlac  qılsın,  bir  çarə  etsin.  Məcnunun  atası  eşitdik-
lərindən məyus şəkildə yaxın adamları ilə bərabər evinə qayıdır. (7, 
74) Bəhs etdiyimiz mövzu ilə bağlı Marağalı Əvhədi yazır: 
 
Evlənmək istəsən naçar qalaraq 
Bakir bir nigarla həyat qur ancaq. 
Əsilli-nəsəbli elə bir qız al, 
Ancaq səni görüb çevsin o maral. 
Yaşamış olarsa qeyr ilə fəqət, 
Çətindir bağlasın sənə məhəbbət. 
Pulu və hüsnü də olarsa əgər, 

 
38 
 
Belə bir xoşbəxtlik az ələ düşər. 
Qadında əsas şey həya, ismətdir, 
Bunlar qadın üçün böyük sərvətdir. (2, 218) 
 
Adətən elçiliyin cümə gününə salınması əhəmiyyət kəsb edirdi. 
(24, 94)  
Etnoqrafik müşahidələrlə müəyyən olunmuşdur  ki,  «elçilər qız 
evinin  rəsmi  razılığını  aldıqdan  və  həmin  gündən  bir  cümə  axşamı 
keçdikdən  sonra  yenə  də  qız  evinə  «kəsi-biçi»yə  gedirlər.  «Kəsi  - 
biçi» qız evinin tələbləri və oğlan evinin tələb olunan xərclərlə razı-
laşması söhbətinə deyilir» (27, 161). Bu mərasim tez toy etmək istə-
yəndə elçilikdən sonra başlayır. Ailəsi qızı tez vermək istəmədikdə, 
nişan mərasimi keçirilir. 
Elçilik  zamanı  qız  evinin  də  münasibəti  mühüm  məsələlərdən 
biridir.  Bu  məsələyə  də  orta  əsr  müəllifləri  öz  əsərlərində  yer  ver-
mişlər.  Belə  ki,  «Dastani-Əhməd  Hərami»də  elçilik  edənə  qızın 
atası tərəfindən bildirilən münasibət əsərdə belə təsvir olunur: 
 
Bu dənli ki kərəmlər qıldı bana  
Qızımı verirəm şükranə ona. 
Bana bir qol - qanad olsun otursun 
Elinə getməsin, bənimlə dursun. (2, 118-119) 
 
Burada maraqlı bir məqam nəzəri cəlb edir. Belə ki, hər bir va-
lideyn kimi, atanın da qızının uzaq ellərə qismət olmasını istəməmə-
si bəllidir. Gözündən uzaq olmasına könlü dayanmayan ata qızının 
və  kürəkəninin  onunla  bərabər  qalmasını  arzulayır.  Əsərdən  aydın 
olur ki, ata öz qızını ərə verməyə razı olsa belə, yenə də yeganə öv-
ladının  rəyini  nəzərə  almağı  vacib  sayır.  Elə  bu  məqsədlə  də  o 
qızının yanına gedib öz fikrini belə bəyan edir: 
 
Ana söylən, nədir fikri biləyin. 
Mübarək dügün edib başlayavuz. 
Ana görə işimiz işləyəvuz. 
Hələ bir qıza dəxi söyləyəlim 
Nə dürlüdür anın könlüm görəlim. (2,  119) 

 
39 
 
Əsərdə marağa səbəb olan bir şey vardır ki, bu da atanın qızı ilə 
söhbətində  gözlədiyi  həddir.  Atanın  necə  mehribançılıqla,  xoş 
sözlərlə övladına müraciət etməsini gətirdiyimiz nümunədə izləyək: 
 
Əyalımsan bənim sən, həm canımsan, 
Cigərimsən, damarım, həm qanımsan. 
Qərəz bir boşluq isə bu zamanda 
Neçün istəməyəsən anı sən də?! 
İraq yerə səni verir olursam. 
Bənə (bir) dərddürür sənsiz olursam. 
Səni bu yigidə kəbin edəm bən, 
Yüzünü görə durum dəmbədəm bən. 
Sözüm yanlış olur isə utanam. 
Əyalımsan, sənə yavuzmu sanam. 
 
Atanın qızı ilə necə şəfqətlə danışdığını, öz müraciətlərilə onun 
fikrinə necə hörmət etdiyini və övlad fikrinin onun üçün  nə qədər 
əhəmiyyət kəsb etdiyini bu şeir parçasında görməmək mümkün de-
yildir. Əsərdən atanın övladına münasibətində təbii bir nigarançılıq 
aydın  sezilir.  Burada  təsvir  olunan  bu  müraciət  qızını  yad  ellərə 
vermək  istəməyən,  gözündən  uzaq  olmasına  dözməyib  daim  öz 
yanında  saxlamağa  çalışan  narahat  bir  atanın  ürək  sözləridir.  Eyni 
şəfqət qızın cavabında da sezilməyə bilməz. Misal üçün: 
 
Atasın dinlədi ol mehribanı, 
Qızardı gül kibi bənzi, utanı. 
Təri dür kibi yüzündə düzüldü, 
Gözü nərgizlərin ol dəm süzüldü. 
Yanağı gül kibi öylə qızardı 
Atasından utanır, həm qızardı. 
Ədəb birlə der: ey dövlətli ata 
Səxavət kanı, ey mürvətli ata. 
Sizə biz qarşı söyləmək eyibdir, 
Ulular bu sözü böylə deyibdir. 

 
40 
 
Bizə söz söyləmək düşməz qatında, 
Həmin qulluq gərəkdir həzrətində. 
Nə deyəyən, ata, fərman sənindir, 
Əgər dərdli isəm dərman sənindir. (2, 122) 
 
Övladın da ataya eyni hörmətlə yanaşması, ədəbli davranışı diq-
qətdən  yayınmır. Qızından belə sözlər eşitdikdən sonra ata el  adə-
tincə toy tədarükünə başlayır.  
Orta  əsrlərdə  qıza  atanın  müraciət  etməsi  maraq  doğurur.  Bu 
qəbildən elçiliklə bağlı ananın deyil, birbaşa atanın qızına müraciət 
etməsi Suli Fəqih tərəfindən də qeyd edilmişdir:  
 
Çəvrə bənlərədən kişilər gəldilər, 
Hər birisi səni oğlinə dirlər. 
Elçilər şəhrim içi tolmuşdur, 
Qamusi sənün çün gəlmişdür.  
Bən bunlarə nə cavab eyləyəlim, 
Ay qızum, bunlarə nə söyləyəlim.  
Bunca ərməğan bəna gətürdilər, 
Məğsudi sənsən, bulər səni dilər. 
Neyliyəlüm imdi tədbir eyləgil, 
Bənə nə ögüt verirsin, söyləgil! (34, 61-62) 
 
Orta əsr müəlliflərinin əsərlərində rast gəldiyimiz bir məsələ də 
ailə məişətində əhəmiyyət verilməsi gərəkli hesab olunan əsl-nəca-
bətə  münasibətdir.  Belə  ki,  bu  xüsusən  qız  bəyənilərkən  diqqət 
yetirilməsi vacib olan məsələ kimi ortaya çıxır. Lakin nəzərə almaq 
lazımdır ki, xalq arasında elə indi də oğlan tərəfə də qiymət verilər-
kən  onun  da  hansı  nəslin  nümayəndəsi  olduğuna  diqqət  verilir  və 
namizədliyinin  məqsədəuyğun  görülüb-görülməməsində  ailə  tərə-
findən  mühüm  şərt  kimi  qəbul  edilir.  Bu  baxımdan  XIV  əsrin 
tanınmış şairlərindən biri olan Arif Ərdəbili yaradıcılığında ötəri də 
olsa, qeyd olunan məlumatlara diqqət yetirək. Onun «Fərhadnamə» 
əsərində bu məsələ  aşağıdakı şəkildə vurğulanır: 

 
41 
 
Fərhadı o görərək əhvalını yazıbmış, 
Övladından, nəslindən həm də o danısıbmış. (15, 27) 
  
Arif Ərdəbilinin «Fərhadnamə»sində toy mərasimi ilə bağlı mə-
qamlara  yer  verilərkən  toydan  qabaqkı  mərhələ  olan  elçilik  adəti 
haqqında  da  söhbət  açılır.  Bu  barədə  şairin  əsərini  tədqiq  edən 
Nüşabə Araslı yazır: «Ziyafət zamanı Fərhad şəklini Çində görmüş 
olduğu Gülüstanı görür. O, fürsət düşdükcə öz məhəbbətini qıza bil-
dirməyə çalışır. Gülüstan da bunu hiss edir. O da Fərhada hüsn–rəğ-
bət  bəsləyir.  Sonra  Fərhad  öz  məhəbbətini  açıb  Şaura  deyir.  Şaur 
Fərhad tərəfindən Gülüstan üçün elçilik edir. Bu zaman o qızın ata-
sına Fərhadın Çin şahzadəsi olduğunu söyləyir. Ancaq usta qəti bil-
dirir ki, o, qızını daş sənətinə özü kimi yaxşı bələd bir sənətkara ve-
rəcəyinə and içmişdir. Onlar belə qərara gəlirlər  ki,  Fərhad  elə sa-
bahdan  daş  sənətini  öyrənmək  üçün  usta  ilə  işə  başlasın.»  (14,  62) 
Bu  şərt  qarşısında  Fərhad  yenilmir,  əksinə  qarşısında  məsuliyyətli 
bir vəzifənin  durduğunu bütün  varlığı  ilə hiss  edir. Bu xüsusda N. 
Araslı belə yazır: «Bu məhəbbət Fərhada ilham verir, onu daş sənə-
tini öyrənməyə ruhlandırır. Fərhad məhz öz məhəbbətinin şiddəti ilə 
az  bir  müddətdə  məşhur  sənətkarı  istedad  və  bacarığı  ilə  heyrətdə 
qoya bilir. Poemada birinci hissədə qarşılıqlı məhəbbət ifadə olunur. 
Arif  Gülüstanın  da  saf  məhəbbətlə  sevdiyini  göstərir.»  (14,  67) 
Buradan  görünür  ki,  bəzi  hallarda  elçilikdə  oğlan  tərəfin  razılıq 
cavabını əldə etməsi   üçün hətta qız evinin qoyduğu bir sıra icrası 
uzun vaxt tələb edən ağır şərtləri belə yerinə yetirmək lazım gəlir.       
Əbu Bəkr əl–Oütbi əl-Əhəri yazır: «Şeyx Həsən oraya getdikdə 
şahzadə  Əli  Padşahın  qardaşı  Məhəmməd  bəyin  qızını istədi,  bun-
dan  sonra  Məhəmməd  bəyin  məqamı  yüksəldi  və  onun  adı  aləmə 
yayıldı».  (28,  41)  Bu  onu  göstərir  ki,  elçilik  vasitəsilə,  qohumluq 
əlaqələri  yaradıldıqdan  sonra  hətta  müəyyən  məqama  çatanlar  da 
olurdu.   
H.Sarabski  dövrünün  adət  və  ənənələrinə  yer  verərək  əsrlər 
boyu eyni mahiyyət daşıyan və İçərişəhərdə XX əsrin əvvəllərində 
də dəyişməz qalan qızbəyənmə adəti haqqında məlumat vermişdir. 

 
42 
 
Qızbəyənmə haqqında H.Sarabskinin məlumatlarından da bəlli olan 
məsələ  vardır.  Burada  əks  olunan  mərasim  həm  də  orta  əsrlərlə 
səsləşir. Orta əsrlərdə olduğu kimi XX əsrin əvvəllərində də qız bə-
yənmə eyni qaydada oğlan anasının qayğısı ilə həll edilirdi. Sarab-
ski  göstərir ki,  belə işlərdə xüsusi qadınların rolu olurdu.  Belə qa-
dınlar oğlan və qız evi arasında vasitəçi rolu oynayırdılar. Yeri gəl-
mişkən qeyd edək ki, qız evinə çağrılmadan qəfil qonaq gedib səli-
qə-sahmana nəzarət etmək də oğlan anasının qayəsi olurdu. (24, 90-
91) Müəllif  oğlan anasının diliylə belə qeyd edir: «əsl mənim evi-
min adamıdır. Dilsiz-ağızsız, sərri-sahmanlı, hər şeyin  yerini bilən, 
yırtıqlı-yamaqlı,  şirəli-şəftəli,  bir  dəqiqədə  ələyər,  yoğurar,  yapar. 
Qız  döyü  balam  yıxılmış  evin  dirəyidir.  Belə  tikəni  əldən  vermək 
olmaz…Hələ  günü  bugün  dur  mənilən  qəfildən  gedək  evlərinə.» 
(24,  85)  Bu  o  məqsədlə  edilirdi  ki,  qızın  bəzəyi-düzəyi  olmasın. 
Həm  də  evdə  təmizliyə  riayət  olunmasına,  geyimin  səliqəliliyinə 
xüsusilə diqqət verilirdi.   
 
Nəmçilər, ay nəmçilər, 
Qapını kəsib elçilər. 
Anam deyir vermərəm, 
Atam deyir dur görək. (24, 91) 
 
Sarabskinin qeydlərindən aydın olur ki, qız evi də «hə» cavabı 
verməzdən  əvvəl  dayısını  çağırırdılar,  yaxın  qohumlarla  məsləhət-
ləşirdilər.  
Azərbaycanda  «günün  vaxtları  (dan,  ajım,  övnə,  ikindi,  yaxud 
günbatan)  içərisində  ikindidən  yaxud  alaqaralıqdan,  alatoranlıqdan 
sonra  cəşt  (axşam  saat  8-10  arası)  elçilik  üçün  münasib  vaxt  sa-
yılırdı.» (20, 356) 
Müsəlmanlarda «İslam elçilik və nişanı xitbə adı altında tanıyır. 
Xitbə odur ki, kişi qadına, yaxud onun vəlisinə-himayəçisinə (hima-
yəçi  ata, baba,  əmi, qardaş,  yaxud digər  yaxın  qohumlar ola bilər) 
evlənmək  təklif  etsin.  Qadının,  yaxud  onun  himayəçisinin  razı 
olduğu təqdirdə xitbə bitir, baş tutur. Xitbə elə bir ilkin razılaşmadır 

 
43 
 
ki, ona əsasən qız oğlanın olur, oğlan da qızın.» (30, 89) Tatarlarda 
elçilik surat adlanır.  
Oruc  bəy  Bayatın  məlumatlarından  aydın  olur  ki,  qız  bəyənən 
oğlanlar bəzən istəklilərinə bəzəkli məktublar göndərirlər. Hətta öz 
məhəbbətlərinin  böyük  gücünü  göstərmək  üçün  bədənlərinin  bəzi 
yerlərini  yandırırlar  və  sonra  isə  qızın  qarşısına  çıxıb  göstərirlər. 
Qız isə oğlana dəsmal, yaranı bağlamağa ipək şal və geyim göndə-
rir.  Daha  çox  yanıq  yeri  göstərən  gənc  qadının  ürəyini  qazanaraq 
onunla daha tez nikaha girə bilir. (36, 36) Naxçıvanda oğlan evi qı-
zın  «hə»sini  almazdan  əvvəl,  onların  həyətindən  bir  daş  oğurlayıb 
gətirdikdən sonra bir həftə gözləyər. Əgər oğlan evi xeyir çəksə, qı-
zın ayağının «düşümlü» olduğunu sınayar və elçi gedərlər. (37, 54) 
Yuxarıda  deyilənlərə  belə  bir  xulasə  vermək  olar  ki,  qızbə-
yənmə  və  elçilik  kimi  adətlər  ailə  daxili  qəti  formalaşmış  qərarın 
yekunlaşmış  nəticəsidir.  Bu  adətlər  xeyirli  vəsilə  ilə  bir  ailənin 
digərinə xoş münasibətini əks etdirən bir vasitədir, bir başlanğıcdır. 
Eyni zamanda bu adətlər ailə həyatını istiqamətləndirir və evlənəcək 
insanın  həyat  tərzinə  müəyyən  mənada  möhür  vurur.  Həmçinin 
nəzərə almaq lazımdır ki, bu adətlər öz növbəsində hər iki ailənin də 
maraqlarının  əsasını  təşkil  edir.  Ailə  məhz  elçiliklə  başlanan  bir 
bünövrə  üzərində  qurulur.  Uzun  əsrlər  gəlib  keçsə  də,  zaman  bu 
adətlərin  məzmununu  və  mahiyyətini  əsla  dəyişməmişdir.  Belə  ki, 
«keçmişdə olduğu kimi əvvəlcə qız evinə ana, xala, bibi gedir. Bu, 
«ağız bilmək», «ağız aramaq», «öyrənmək» adlanır (16, 182).  
Beləliklə də, orta əsrlər dövrünün ailə münasibətlərində mühüm 
rola malik olan qızbəyənmə və elçiliklə yanaşı, digər adət və ənənə-
lərin də öyrənilməsi vacib məsələdir. Qızbəyənmə və elçilik adətləri 
orta əsrlər dövründə olduğu kimi, müasir dövrümüzdə də eyni əhə-
miyyət daşımaqda davam edir.  
 

 
44 
 
 
Şirin Xosrovun şəklinə baxır. 
Xosrov  Şirinin görüşünə gedir. 

 
45