Redaktor və rəyçilər: İlham Məmmədli
ZəNgəZur tariXiNə qıSa bir baXış
Yüklə 5,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ZəNgəZur tariXiNə qıSa bir baXış Zəngəzur adının özünü müxtəlif yazarlarımız müxtəlif cür də şərh edirlər. Z.Nəbibəyli “Zəngəzurun qısa tarixi və coğrafiyası” (200 il) elmi əsərində çox qədim mənbələrə müraciət etmişlər. O, yazır: “Azərbaycanın doğma torpağı Zəngəzur, babalarımı- zın daşlaşmış heykəlləri, əsirlərlə yadellilərə sinə gələn, qaraboz qayaları qılınc, güllə yaralı Zəngəzur!” İxtiyar babalar sənə “Zəngizar” demişlər. Sənin təbii qurulu- şunla uyuşan “daşlıq, qayalıq” deməkdir, adının mənası. Min illərin ərzində sinəsinə dağ çəkilən bu torpağın adı çevrilib “Zəngəzur” şəklinə düşmüşdür. Bədxahlar bunu əsas götürüblər ki, guya “Zəngəzur” sözündəki “Zur” ermənicə “dərə” mənasını verir. Məhz səhv olaraq bu doğma torpağımızın adını “Zəngli dərə” olduğunu iddia edirlər. Hələ bu yazılan azmış deyə Zəngəzur adı- nın onun başçısı Zolsdzor və ya Cofqacorun adından, yaxud da VII əsrdə burada yaşayan skiflərin (Saklar) adı ilə (SakzakZaksdzor, Zanqezur) bağlı olduğunu da deyirlər. Erməni mənbələrində Zəngəzuru Sünük kimi yazırlar. Doğrudur, Zəngəzurda Cünük knyazlığı olub. Bu isə Alban dövləti ilə bağlıdır və heç də ona şəhadət etmir ki, Zəngəzur ermənilərə mənsubdur. Ermənilər unudurlar ki, ilkin ərəb, fars mənbələrində Sünük adı xatırlanmır, Zəngəzuru Sisikan və yaxud Sisacan kimi yazır- lar. Uzun illər Zəngəzurun tarixi, coğrafiyası, etnoqrafiyası Azər baycan mütəxəssisləri tərəfindən öyrənilməyib, unudulub. Xüsusi ilə XX əsrin əvvəllərində Zəngəzurun Ermənistana “pay” verilməsi buranı bizlərə bağlı sahə etmişdir. Bundan istifadə edən saxtakar ermənilər Zəngəzurun abidələrini özlərinə çıxıblar. Kəndlərin, Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 28 dağların, çayların, düzlərin tarixən formalaşan həqiqi azəritürk adlarını dəyişib qondarma adlar qoyublar. Bu baxımdan Zəngəzurun tarixinə qısa nəzər salmağı özümüzə borc bildik. Zəngəzur qəzası inzibatiərazi vahidi kimi 25.02.1868ci ildə Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının yaranması ilə formalaşıb, ərazisinə indiki Sisyan (Qarakilsə), Gorus, Qafan, Mığrı, Zəngilan, Qubadlı, Laçın bölgələri, həmçinin Kəlbəcərin, Qarabağın xey- li hissəsi daxil idi. Bu doğma torpaqlarımızın çox hissəsi (4.5 min kvadrat kilometr) 30.09.1920ci ildən Rusiyanın köməkliyi, ermənilərin hiyləsi ilə alınıb Ermənistana verildi. Beləliklə, keçmiş Zəngəzur qəzasından Azərbaycan ərazisində kiçik (2.5 min kvadrat kilometr) bir sahə (Zəngilan, Qubadlı, Laçın) qaldı. Zəngəzur tari- xin bütün mərhələlərində azərbaycanlılara, Azərbaycan türklərinə məxsus yaşayış yeri olub. Bunu eramızdan əvvəlki mənbələr və hətta əsatirlərdəki məlumatlara arxalanaraq deməyə haqqımız var- dır. Belə ki, əsatirlərin birində deyilir ki, “Səməndər quşu Qaf adlı yanar bir dağda od içərisində yaşayır” Fikrimizcə yanar Qaf dağı, odda yanmayan Səməndər quşu atəşpərəstliyin rəmzidir. Yazılı ədəbiyyatda da antik dövrün dahi şairi Esxilin “Zəncirlənmiş Pro- metey” əsərində belə bir məlumata rast gəlirik ki, Prometeyin od Allahı Efestdən odu oğurlayıb insanlara verilməsi Allahlar Allahı Zevsi qəzəbləndirir. Zevs paslı zəncirlərlə Prometeyi yalçın qayalara bağlatdı- rır. Prometey axırda göy gurultuları və ildırım işıqları içərisində yerə çökür. Atəşi insanlara verdiyindən o, öz həyatını qurban ve- rir. Hər iki tarixi mif (istər səməndər quşu, istərsə də Prometey) atəşpərəstliyin bir təşəkkül tapmasının dəqiqləşdirilməsinə bir köməkdir. Bütün şərq ədəbiyyatında özünə yer tutan yanar Qaf dağının adından götürülmüşdür. Simurq quşu (bu quşa Səməndər, Zümrüd, Ənqa da deyirlər) yaşayan yanar Qaf dağı (Zəngəzurda) Naxçıvanın sərhəddi boyunca uzanan Zəngəzur silsiləsindədir. Bu dağın hündür yeri 3904 m olan qapıçıq (Qafıcıq) zirvəsidir. Qapıcıq dağının adı türk mənşəlidir. Yəni “balaca qapı” deməkdir. Zəngəzur tarixinə qısa bir baxış 29 Bəzi mənbələr səhv olaraq Qafqaz sözünün Qara dəniz sahilindəki “Qazqaz” tayfalarının adından götürüldüyünü yazırlar. (“Qələm” qəzeti, 16.12.1994il ). Bu da onunla əlaqədardır ki, istər e.ə., istərsə də bir və ikinci minilliklərdə yunan, ərəb və Şərq ölkələrinin başqa yerlərindən, İrandanCənubi Azərbaycandan gələn səyyah və tacirlər əvvəlcə Ordubad, Gilan (bu şəhərin xarabalıqları indiyə qədər qalır) şəhərlərinə gələr, Gəmiqaya dağından keçib Oxçu çay dərəsinə enər və buradan Qafan, Qarakilsə, Zəngilan və s. ərazilərə bu qısa, yaxın yol ilə gedərmişlər, yəni Qapıcıq dağının ətəyindən keçərdilər. Bu mənada Qapıcıq darvazanıdəhlizi xa- tırladaraq çətin və keçilməz olduğundan hər iki tərəfə kiçik qapı rolu oynayan bir məkandır. Bu səbəbdən də keçid “Qapıcıq” ad- lanmışdır. Zəngəzurda qapıcıq adı ilə səsləşən Qapçıqay yer adı da (meşəsi) mövcuddur. Məna etibarı ilə bu, iki hissəyə – “Qa- pıcıq” və “ay” hissələrinə bölünür. Birincisi bilavasitə Qapıcığın ən az dəyişilmiş (“ı” səsi düşüb) formasıdır. Qapıcıqla eyniləşən Qapçıqay isə Bəsitçayın yuxarı axınında, İşıqlı dağının şərq yama- cındadır. Bunun ikinci hissəsi olan “ay” sözü və yaxınlığındakı da- ğın adının İşıqlı olması, həmçinin qəbirüstü daşlarda həkk olunan Günəş, aypara şəkilləri haradasa bu yerlərdə yaşayanların Günəşə, Aya sitayiş etmələrinə şəhadət edir. Bu baxımdan Xustun dağında- kı məbədə müvafiq İşıqlı dağı ətrafında, yəni Qapçıqay bölgəsində belə məbədgahın olması ehtimalı vardır. Adlar öz növbəsində bu yerlərin Azərbaycantürk torpağı olması və müsəlman dini qalıq- larının mövcudluğunu da sübut edir. Göründüyü kimi Qapçıqay, Qapıcıq, Qapan (Qafan) sözləri eyni kökdən (“qapı”, “qaf”) yara- nıb. Qafanınsa ayrılıqda Qaf dağı kimi səslənməsi daha düzgün- dür. Deməli, Səməndər quşunun yaşadığı Qaf dağı, gözümüz qarşı- sında buludlara baş vuran Zəngəzurdakı Qapıcıq dağıdır. Ərazinin sakinləri bu günün özündə də dağın adını olduğu kimi Qapıcıq deyirlər. Əsatirdə və yazılı ədəbiyyatda isə dağın adı “Qaf” kimi səslənir. Bunun da səbəbi ərəb əlifbasında “P” səsinin olmaması- dır. Şərq ədəbiyyatında “Qaf” kimi yazılan dağ əslində “Qap”dır. Deməli, Qaf dağının yeri də məlumdur, mənası da açılıb. Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 30 Arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, Zəngəzur dağları Eosen yaş- lıdır və əsasən vulkanagen süxurlardan təşkil olunmuşdur. Görü- nür uzun müddət ərzində yanar vulkan lavalarının axması bu dağı “yanar Qaf” kimi şöhrətləndirmiş və xalqın yaddaşında əfsanəyə çevirmişdir. Mirəli Seyidov yazır: “Tarixi dil, tarixi mifik, etnoqrafik ma- terialları yad etmədən” biz Azərbaycan tarixini doğru və düzgün öyrənə bilmərik. İkinci mifik mənbələrdən biri də Esxilin “Zəncirlənmiş Prome- tey” əsərindəki Prometeydir. Prometeyi çay allahı İnaxın qızı İoya təsvir edir ki, Qafqaz dağlarıdağların sultanıdır. O, bu dağların yamyaşıl olmasından, zirvəsindən qüdrətli çay axmasından, dağla- rın dövrəsində gecəgündüz Ay dolanmasından, orada olan ərsevən Amazonka qızlarından söz açır. Əlbəttə, tarixi məlumatlardan bəllidir ki, albanların Ay məbədlərinin olması onların Aya sitayiş etmələrinə dəlalət edir. Hələ b.enın 24cü ilində vəfat etmiş Stra- bon albanların ən müqəddəs Ay məbədinin İberiya (Gürcüstan) ya- xınlığında olması barədə xəbər verir. O, qeyd edir ki, “Onlar (yəni albanlar) İberiya yaxınlığında yerləşən Selenaya məbədinə sitayiş edirdilər.” Strabonun vətəni Yunanıstanda Zevsgöy Allahı, HeliosGü nəş Allahı, Selenya isə Ay ilahəsidir. Yəqin ki, Strobon albanların Göyə, Günəşə və Aya inandıqlarını nəzərə alaraq, bu adları yunan- lar kimi Zevs, Helios və Selena adlandırmışdır. Əsərdə Prometeyin Göy allahı Zevs tərəfindən çarmıxa çəkdirildiyi göstərilir. Maraqlı burasıdır ki, Strabon adını çəkdiyimiz əsərində yazır ki, “Kahin vəzifəsini albanlarda hökmdardan sonra ən hörmətli adam yerinə yetirir. Həmin şəxs böyük və sıx əhalisi olan müqəddəs vilayətə başçılıq edir.Həm də məbədin qullarını işlədir, qullardan biri gü- nah işlədərsə, kahinin əmri ilə onu tutub müqəddəs zəncirlə bağla- yır, sonra isə İlahiyə qurban verirlər.” Göründüyü kimi, Prometeyin Zevs tərəfindən dözülməz əzablarla cəzalandırılması, onun müqəddəs zəncirlə bağlanma- sı alban adətənənəsinə uyğundur və deməli, Prometey Alban Zəngəzur tarixinə qısa bir baxış 31 həyatından götürülmüş sürətdir. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, bütün bu yuxarıda deyilənlər Alban torpağında cərəyan et- mişdir. Tarixi araşdırmalara görə atəşpərəstliyin yaradıcı peyğəmbəri Zərdüşt olmuşdur. Bu peyğəmbərin həyatı haqqında dəqiq məlumat çox olması da, onun çox qədimdə yaşadığı ehtimal olunur. Yunan və Roma müəlliflərinin fikrincə, Zərdüşt e.ə. altı min il, bəlkə də əvvəl yaşamışdır. Müasir tədqiqatçıların çoxu e.ə. 1000600cü illər arasında yaşadığını, bəziləri isə Makedoniyalı İsgəndərdən 258 il əvvəl olduğunu hesab edirlər və s. İqrar Əliyev yazır ki, Zərdüştün vətənini Sibirdən qərbi İrana qədər olan ərazidə, yəni Orta Asiyada, Midiyada (Raqa şəhərində) və Cənubi Azərbaycanda axtarırlar. Ümumiyyətlə, mənbələrdə Zərdüşt adının cürbəcür formalarına rast gəlirik – Zoraastr, Zo- road, Zardüşt, Oraastr, Zoravestr, Zərdüşt (Zəngəzurlu Vəli) və s. Son dövrlərdə onun Azərbaycanda, Sasanilər İranının baş Zərdüşt ziyarətgahında yerləşdiyini və Avesta Kanonun burada formalaşdı- ğı qeyd olunur. Bu, peyğəmbərin din sistemində Ahuramazda (son- ralar Oramazd, Hürmüzd) ali Allah hesab edilir. Şər qüvvələrin başında Anqramanyu, (Ahrumonyu Əhriman) du rur. Bunu deməkdə məqsədimiz Zərdüşt dininin təlimi, ideya- sı haqqında söz açmaq deyil, onun təşəkkül tapdığı yeri dəqiq ləş dirməkdir. Tarixi mənbələrdən göründüyü kimi, Zərdüşt dini atəşpərəst likdir və bu dinin ideyaları məzdəkilərin və babəklərin (xürrəmidin lərin) ideologiyasına xeyli təsir göstərmişdir. Səməndər quşunun Qaf dağında yaşaması, Prometeyin qafqaz- lı olması ehtimalları sübut edir ki, Zərdüşt dini Qafqazda təşəkkül tapmışdır. Alban hökmdarı III Vaçaqan (487510) zərdüştliyin dərin kök saldığı Albaniyada bütün atəşgahların tikilməyini və itaət etməyi qadağan etmişdir. Bu hökmə məruz qalan atəşpərəstlər ilk müqəddəs atəşgahdan odu başqa yerə köçürməyə məcbur ol- muşlar. ƏlMəsudinin (e.ə.956) “Mürüc” əsərində bu odun Xos- rov hökmdarı I Qubadın (488510) oğlu Xosrov Ənuşirəvan Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 32 (531579) tərəfindən ƏşŞizəyə köçürülməsi məlum olur. ƏşŞiz Urmiyanın 140 km cənubşərqində yerləşən, indi xarabalığı qalan Qazaka şəhəridir. ƏlMəsudinin məlumatı bir daha təsdiq edir ki, atəşpərəstliyin təşəkkül tapdığı yer ancaq Arran adlı məkandır. Araşdırmalardan belə nəticəyə gəlmək olur ki, atəşpərəstlik Zəngəzur mahalının Qafan ərazisində təşəkkül tapmışdır. Bu fikri mizi təsdik edən dəlillərdən biri də ərazidəki Bərgüşad silsilə sindəki Aramazd zirvəsinin (3399m) və Bərguşad adlarının ol- masıdır. Əvvəldə deyildiyi kimi atəşpərəstliyin din sistemində ali Allahı AhuraMazdadır. Bunu Oramazd və Hürmüzd kimi də ya- zırlar. Belə olduğu halda atəşpərəstliyin ali Allahı olan Oramazd (AhuraMazda) ilə Bərgüşad silsiləsinin zirvəsi olan Aramazdım adları arasında demək olar ki, ciddi fərq yoxdur. Oramazd – Ara- mazd eyni kökdən yaranan adlardır. Elə indinin özündə də yerlilər üzünü zirvəyə tutub “ya Aramaz, mənə kömək eylə” deyirlər. QuraniKərimin 22ci surəsinin 17ci ayəsində deyilir: ”Zərdüşt həqiqətən peyğəmbər, onun dini isə səmavi din olmuşdur”. ƏhuraMəzda qarşısında o müstəqil Tanrı olur. Hətta, II Yəzdkadin andlarından biri belə idi: “İşığı ilə dünyanı işıqlandı- ran və hərarəti ilə bütün kainatı isindirən Böyük Tanrı Günəşə and olsun.” Xristian ruhanilərindən çoxusu Zərdüşt dinini qəbul edib, Günəşə pərəstiş edərək qurbanlar təqdim etmişlər. Avestadan məlum olur ki, təbiət ünsürlərinə pərəstiş etməklə Zərdüştlər arasında tamamı ilə yayılmış və ciddi iş olmuşdur. Bu ünsürlərdən tədriclə “ƏhuraMəzda”nın övladı da olmuşdur. Bununla əlaqədar göstərdik ki, Bərgüşadın etimologiyası barədə oxuculara azacıq məlumat verək. Bərgüşad adı əslində üç sözdən ibarətdir – “Bar,” “guş”, “ad”. Diqqətlə araşdıranda görü- nür ki, hər üç söz ayrıayrılıqda mənalanır. Sözün əvvəlində gələn “Bar”(u), yaxud “Bər”(i) sözləri türkcə allah deməkdir. Bu günün özündə azəri türkləri arasında bu ifadə “Bari ilahi, sən özün sax- la!”, “Bari ilahi, sən özün şahidsən” və s. kəlamlar işlədilir. Sözün ikinci hissəsi “kiş” isə yenə də türkcə “din”, “əqidə” deməkdir. Zəngəzur tarixinə qısa bir baxış 33 Sonuncu “ad”, “od” isə özlüyündə “od”, “atəş” sözünün özü he- sab edilir. Göründüyü kimi “Bərgüşad” sözü əslində “Od allahına inam” və ya “Od allahı məbədi” mənasını verir. Fikrimizcə, bu ərazidəki Kiş kəndi, Kiş çayı, Kiş məbədi (Şəki Zəngəzurda), Keşiş dağı (Laçın Hətəmlər kəndi yaxınlığında), Ke- şiş kəndi (Qafan rayonu), Keşiş ağacı (Nüvədi kəndi, Mığrı rayo- nu) sözləri də eyni kökdən yaranmışdır və azəritürk mənşəlidir. (Əslində kilsəyə də kimsə deyilməlidir.) Deyilənlərdən məlum olur ki, Zəngəzur mahalı, xüsusi ilə Qa- fan bölgəsində e.ə. minilliklərdə, bəlkə də daha əvvəl Zərdüşt dininə sitayiş edənlər yaşamışlar. Deməli, bu dinə, bu inama söykənənlər başqa xalqlar deyil, indiki Zəngəzur mahalının sakinləri Xürrəmi din dininə sitayiş edən Azərbaycan türkləri olmuşlar. Bir az dərindən fikirləşdikdə istər türkün Tanrıçılığı olsun, istər yəhudilərin iudistliyi olsun, istər xristianlıq və istərsə də islam dini olsun – gözə görünməyən mifik Allaha ibadətdir, sitayişdir, inam təbliğidir. Ancaq, Zərdüştlükdə Yer kürəsi canlıların hamısı- nın görə biləcəyi sehrli bir Günəş vardır. Günəş özüözlüyündə bir növ bütün canlı və cansızların dün- yaya gəlmə səbəblərindən biridir. İnsan onsuz mövcud ola bilməz, qida tapmaz, yaşaya bilməz, inkişaf tapa bilməz. Odur ki, Günəşə sitayişi bizcə Zəngəzurlular düzgün tapmışlar və elm nə qədər inkişaf etsə də Günəş öz sirrlərini özündə saxlayacaq və həyat mənbəsi olaraq qalacaqdır. O da məlumdur ki, qalaktikada hər bir qrup planetlərin bir günəşi var və o planetlər öz günəşlərindən bəhrələnirlər. Əgər, hər hansı qrup planetlərin günəşi yoxdursa, deməli orada həyat yoxdur. Zəngəzur ərazisində məskunlaşmış qədim əhali haqqında e.ə. yaşamış Strabon, Feofan, Skesiyalı Metrodor, Hippokrat və başqa- ları məlumat vermişlər. Feofan yazır ki, Skif tayfaları olan Hel və Lehləramazonkalar və albanlar arasında yaşayırdılar. Skepsiyalı Metrodor və Qipsikrat isə iddia edirlər ki, amazonkalar Qafqaz dağlarında Geravi adlanan Şimal ətəklərdə qarqarlarla qonşuluqda yaşayırdılar. Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 34 Məlumatlarda qeyd olunan tayfa adları Zəngəzurda olan toponimlərdə öz əksini tapmışdır. Məsələn, Zəngəzurun Mığrı ərazisində olan Leh (Lek), Lehvaz kəndləri indi də Leh tayfaları- nın, Nüvədi kəndinin ərazisində aşkar edilən Qarqar yazıları (daş üzərində), həmçinin Həkəri çayının ətrafındakı Xocahan yaxınlı- ğındakı Hal kəndi məhz Hell tayfalarının adını daşıyır. Yaxud da Şıxovuz (ermənilər dəyişib Şkao deyirlər), Maqovuz kəndlərinin adı (atəşpərəst oğuz) oğuzların adı ilə üstüstə düşür. Yaxud da Saqqarsu çayı (Şumercə qumlu çay), Sapadərə (Sumercə çoban dərəsi) və s.türk mənşəli toponimlərdir. Kığı dərəsi boyunca Zeyvə kəndində dərənin sonuna qədər salınan 1718 kəndlər də azəri türklərinə məxsus məskənlərdir. Bütünlükdə Qarakilsə (Sisyan), Gorus, Mığrı bölgələri ərazilərin dəki türk mənşəli dağlar, çaylar, dərələr, təpələr Zəngəzurun ancaq azəri türklərinə mənsub olduğuna bir daha sübutdur. Eramızın 1ci minilliyində Zəngəzur mahalında ərəb xilafətinə qarşı Vətən uğrunda vuruşan Xürrəmidinlərin rəşadətli döyüşləri bütün Şərq ölkələrinə səs salmışdı. Xürrəmidinlilərə əvvəlcə Ca vidan ibnŞəhrək, 816cı ildən sonra isə Babək Xürrəmidin rəh bərlik etmişdir. Xürrəmidinlərə rəhbərlik edən Babək dərin zəkaya, əfsanəvi döyüş qabiliyyətinə malik bir qəhrəman olub. Bu torpaqda boyabaşa çatan Babək 816cı ildən müəllimi Cavidanın vəfatından sonra 837/38ci illərə qədər öz vətəni və xalqı uğrunda xilafətə qarşı mərdliklə, rəşadətlə vuruşmuş, əsl xalq qəhramanı olmuş, adına onlarca dastanlar yazmışlar. Aparılan axtarışlardan məlum olur ki, Babəkin xilafət ordula- rına qarşı vuruşduğu Bəzzeyn qalası indiki Qafan bolgəsinin “Da- vidbeq” (əvvəlki adl Quşçulu olub) kəndindəki möhtəşəm qaladır. Quşçulu kəndinin əsl adını ermənilər 1945ci ildən sonra də yiş dirib Davidberq qoymuşlar. Davidbeq özlüyündə 17221728ci illərdə türklərə qarşı vuruşan ermənilərə başçılıq etmiş bir şəxsdir. O, 1728ci ildə Alizor qalasında ölmüş və orada basdırılmışdır. Quşçulu kəndi Xustup və Gözbel dağları arasındakı Oxçu çayı- nın sahilində yerləşir. Kəndin qarşısındakı möhtəşəm, orta əsrlərdə Zəngəzur tarixinə qısa bir baxış 35 tikilmiş Babək xürrəmidinə məxsus qalanı da sahibsiz görən hiyləgər ermənilər ona Davidbeqin adını vermişlər. Quşçulu kəndinin başı üstündə də ikinci bir qala var. Bu qala Xustub dağının sıldırım qa- yaları arasında tikildiyindən insanlar bu qalaya müqəddəs yer kimi ziyarətə gedirdilər. Sakinlərin dediyinə görə hər iki qala arasında vaxtı ilə onları birləşdirən zəncir varmış. Ermənilər bu tarixi məlumatdan da öz məqsədləri üçün sui istifadə edərək “Davidbeq” kinosunu bu- rada çəkmişlər. Guya Davidbeqin döyüşçüləri qaladanqalaya bu zəncirlə keçirmişlər. Əslində isə hər iki qala Babək Xürrəmidinin Bəzzi qalasıdır. Qalanın ikiliyinə görə ərəblər (eyn) sonluğu qəbul edərək Bəzzi çox məlumatlarda “Bəzzeyn” kimi yazmışlar, yəni iki və ya bir neçə Bəzz. Buraya yaxın olan kəndləri ermənilər uçurub yerində Qacaran şəhərini salıblar. Babəkin sərkərdəsi Cavidanla bağ- lı Pir Davidan adlı müqəddəs Ziyarətgahı və kəndi dağıdıb yerində mismolibden mədəni salmışlar. Bu kəndin qəbiristanlığındakı Pir Davidan məqbərəsi əslində xürrəmidinlərin peyğəmbəri Cavidana məxsusdur. Cavidanın əsl adı isə Davidan olmuşdur. Ermənilərin saxta ad verdiyi “Davidbeq qalası”nın Bəzzeyn ol- masını sübut edən dəlillərdən birisi də Şahi (Şəki) qalasıdır. Bu qala Qarakilsə bölgəsinin Şəki kəndində, Bazarçayın sahilində xarabalı- ğı qalmış Şəki (Şahi) qalasıdır. Şahi qalası Z.Bünyadov tərəfindən araşdırılıb (Azərbaycan VIIIX əsrlərdə – Z.Bünyadov). Qala Vəcnə ibnƏrRəvvad tərəfindən salınmış, IX əsrin əvvəllərində isə ibnBaisin əlinə keçmişdir. 83738ci ildə Babəki xəyanətkarlıqla ərəblərin əlinə verdiyinə görə Şəki vilayəti bütövlüklə erməni Səhl ibn Sunbata verilmişdir. Beləliklə də Şəki qalası bir müddət Səhlin ixtiyarında olmuşdur. Bəzzeyndən üç klometr aşağıda Oxçuçayın üstündə Darvaza (Dərvaza) adlı dar bir yer vardır. Burada Oxçuçayın üstünə əyilmiş qayada ağzından açar sallanan nəhəng bir ayı heykəli tikilmişdir. Nəhəng heykəl sanki darvazanı qıfıllayıb, açarını da heç kimə vermək istəmir. Bu bütün tarixi məlumatlarla səsləşən Bəzzeyn qa- lasının özündən bir qədər uzaqdakı darvazasıdır. Xilafətin ordusu aylarla bu darvazanı sındırıb qalanın yaxınlığına gələ bilməmişlər. Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 36 Torpaqlarımızı asanlıqla əlinə keçirən ermənilər iddia edirlər ki, Zəngəzurun ilk adı Sünük olmuşdur. Bu səhv fikirlə Zəngəzura dərindən bələd olmayan yazarlarımızın bəziləri də razılaşırlar. Əslində isə Zəngəzur mahalı bütünlüklə deyil, onun yalnız 7 er məni kəndi Sünikgilan adlanıb. Belə ki, IX əsrin 1ci yarısında bu ərazidə Knyaz Vacaq (Vacaqan da deyirlər) adlı birisi olmuş- dur. 828ci ildə onun ölümündən sonra qızı İbnat alKəldanniyə Babəkə ərə getmiş və bu kəndlər də bütövlükdə, əvvəllərdə olduğu kimi Babəkin əlində qalmışdı. Zəngəzurun tarixi ilə olduqca az və qeyrisəhih məlumatları olan bəzi tədqiqatçılar qibləyə tərəf qoyulmamış qədim qəbirlərin mü səl manlara deyil, ermənilərə məxsus olması fikrini irəli sürməsi böyük və bağışlanmaz səhvdir. Xatırladaq ki, İslama qədərki dövr lərdə Azər baycanda ölənlərin qibləyə tərəf dəfn edilmədiyini unutmaq olmaz. Zəngəzurda xaraba qalmış bütün erməni kəndlərinin qəbi ristanlıqlarındakı qəbrlərin hamısında sinə daşı qəbr uzunluğun- da bütöv bir daşdan ibarətdir. Müsəlman qəbirlərində hansı tərəfə qoyulmasından asılı olmayaraq özlərinə aid qaydaları, dəfn etmə ənənələri olmuşdur. Bəzi müəlliflər hətta daş üzərində həkk olunan bütün xaç şəkillərini də səhvən erməni xaçı adlandırırlar. Unutmaq olmaz ki, albanların da qəbir daşlarında xaça oxşar nişanələr olmuşdur. La- kin, bunların erməni xaçlarından xeyli fərqi vardır. Albanlara xas olan qəbirüstü xaçların uc tərəfi ox şəkilli, bir tərəfi isə saya olsa da dörd ox eyni ölçüdədir. Bütün bunlardan sonra qətiyyətlə deməyə haqqımız var ki, Zəngəzur və bütövlükdə ZəngəzurGöyçə zonası, indiki Ermənistan Qərbi Azərbaycan torpaqlarıdır. Həkim, şairpublisist Musa Urud isə özünün “Zəngəzur” ki- tabında “Zəngəzur” toponimi bu torpaqlarda yaşamış Zəngı türk tayfaları ilə əlaqələndirir. Və bu sözün ərəblərin Azərbaycana gəlişindən sonra formalaşdığını bildirir. SözZəngı tayfa adı ilə ərəblərin “Sur” daşdivar mənasını verən sözün birləşməsindən alındığını güman edir. Zəngəzur tarixinə qısa bir baxış 37 Zəngi türk tayfası türk dünyasının müxtəlif bölgələrində öz tarixi atababa adları ilə indi də yaşamaqdadırlar və bu tayfanın adı ilə doğurdanda bir çox yerlərdə yeryurd adları günümüzdə də mövcudluğunu saxlamaqdadır. Özbəkistan türk respublikasında Zəngi tayfaları öz adları ilə yaşamaqla yanaşı – orada Zəngi, Zəngitəpə, Zəngərik və s. çoxlu miqdarda toponimlər qalmaqdadır. Bu ad elmi mənbələrin bildir- diyi kimi Qazaxıstanda, Əfqanistanda, Cənubi Azərbaycanda, bü- tün Qafqazda və o cümlədən Şimali Azərbaycan toponimlərində yetərincədir. Onlardan bir neçəsinin adını çəkmək fikirimizcə maraq doğura bilər. Məsələn: TürkiyədəƏrzincan Gürcüstanda Zəngişamlı, Zəngənə, Şimali AzərbaycandaZəngilan, Sanqalçal, Yardımlı bölgəsindəZəngəran, Sabirabad bölgəsindəZəngənə, Ağ dam bölgəsindəZəngişalı, QobustandaZəngidərə çayı, İsmayıl lıdaZəngı çayı, İrəvan mahalındaZəngibasar, Zəngilər, Zəngilli, Zəngi çayı kimi toponimlər, əlbəttə “Zəngi” sözü əsasında forma- laşıblar. Musa Urud xalq şairimiz Zəlimxan Yaqubun bu mövzudakı şeirindən nümünə gətirməyi də unutmayıb. ZəngəzurZəngin, haray, Döyüşüm, cəngim, haray. Yurd həsrəti çəkəndən Açılmır zəngim, haray Zəngi türk tayfalarının adları “Kitabi Dədə Qorqud”da, Mah mud Qaşqarinin – “LüğətiitTürk”də, Rəşid əd Dinin “Oğuz namə”sində, Əbdülqazinin – “SəcəreyiTərakimə”sində, A.Bakı xanovun yazılarında, xalq qəhramanı Babək haqqında yazılan yazılarda, Ağqoyunlı, Qaraqoyunlu, Əmir Teymur, Səfəvilər və s. haqqında yazılan mənbələrdə də rast gəlinir. Zəngəzuru tən ortadan Aran Qarabağ və Naxçıvanİrəvanla birləşdirən şosse yol XX əsirdə tamamlanmış və poçt yolu adını al- mışdı. ŞuşaLaçınGorus, ardınca Naxçıvanİrəvan yol birləşməsi Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 38 ətrafları sıldırım qayalıqlı dağlar olmaqla, çox gözəl təbiətə malik bir bölgədir. Sultan bəyin, Xosrov bəyin, Paşa bəyin dünyaya göz açdıqları Zəngəzurun Hacısamlı nahiyəsi də bütün Zəngəzurda olduğu kimi qədim tarixi abidələrilə də çox zəngin bir diyardır. Bu yurd Nuh peyğəmbərin məskunlaşdığı bir yurddur. Zəngəzurun istənilən ya- şayış məntəqəsində qədimdən qalan hər hansı bir abidə haqqın- da yaşlıları sorğusual etdikdə deyərdilər: “Nə bilim a bala, bura- lar hamısı Nuh Nəbidən qalmadı”. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, həqiqətən Zəngəzurda Nəbi adı müqəddəs olmaqla, valideyinlər bu adla öz övladlarını daha çox adlandırmışlar. Bəzi tarixi mənbələrə görə indiki Yuxarı Qarabağda, onun Zəngəzur bölgəsində, ümumilikdə Qərbi Azərbaycanda yeni eradan əvvəl VII əsrdə bu torpaqlarda uti, ud, sod, mar, qarqar, leq, qel, uz və s. türk tayfaları yaşayırdı və buraya gələn saklar, kimmerlər də bu tayfalarla qaynayıbqarışdılar, bir çox tarixi keşməkeşdən sonra eradan əvvəl IV əsrdə Alban dövləti yarandı. Onun ərazisi Qərbdə Gürzan (İberiya) və Ərməniyyə ilə, Şimalda dağıstan (Sarmati- ya) ilə həmsərhəd olmaqla, paytaxtı əvvələvvəl Qəbələ, sonra isə Bərdə şəhəri oldu. Albaniya dövlətinin böyük bölgələrindən biri də süni, yaxud Sisakan adlanırdı. Bir çox mənbələrə görə Sisikan türk tayfalarının qədim kökləri, hazırki çin dövləti tabeçiliyində olan uyğurların yaşadığı məkanla əlaqədardır, buradakı Syunnu türk tayfalarının törəmələridirlər. Onlar Orta Asiyaya, Qafqaza, Qara dəniz sahillərinə səpələnməklə, hazırki Zəngəzura gəlmiş və yerli türk tayfaları ilə bir məkanda yaşamışlar və elə bu səbəbdən də Si- sakan adlanmaqla, qədim sak, iskit, yaxud skif adlanan saqat(saqa) boyuna qohum türk tayfaları olmuşlar. Bir sözlə tarixi ardıcıllığı izlədikdəməlum olur ki, Sakların və kimerlərin (Saqatqəmərlərin) Qafqaza gəlişi yeni eradan əvvəl VII əsrə təsadüf edir. Zəngəzur da yeni eradan əvvəl 675550ci illər arasında Göyçə gölü də daxil olmaqla KürAraz ovalığı ilə birlikdə Midiya (Ma- day) dövləti tərkibində olmuşdur. Sonra, Zəngəzur e.ə. əvvəl 550 Zəngəzur tarixinə qısa bir baxış 39 530cu illər arasında Əhəmənilər dövləti çərçivəsində fəaliyyət göstərmişdir. Əhəmənilər dövlətiƏrməniyyə (türk dövləti), Şərqi Gürcüstanı, KürAraz ovalığını əhatə etməklə 1ci Daranın vaxtına təsadüf edir. Daha sonra yeni eradan əvvəl 3cü əsr və yeni eranın 226cı ilinədək Qafqazın bir çox əraziləri, o cümlədən, indiki Zəngəzurun ərazisi Partiya dövlətinin tərkibində olmuşdur. Yeni eranın 226651ci illəri arasında Zəngəzur Sasanilər hökm ranlığında olmuşdur. Yaşadığımız eranın 656889cü illəri arasında Zəngəzur Ərəb xilafəti tabeçiliyində olmuşdur. Deyilən zaman kəsiyində Qafqaz- da İslam yayıldı, Qafqaz Albaniyasının bütün bölgələri kimi Sünik də xilafətin tabeçiliyində oldu və Albaniya Aran, Sünik isə Sisəcan (Sisəkan) adlandırıldı. Zəngəzur (Sünik) IXXI əsrlərdə Sacilər (889942ci illər), Salarilər (941981ci illər), Şəddadilər (9711088ci illər) dövlət lə rinin tabeliyində olmuşdur. Deyilən dövrlərdə Ərməniyyənin bö yük bir hissəsi adları çəkilən dövlətlərin tabeliyində fəaliyyət gös tərmişdir. Mağoltatarlar XII əsrdə Cənubi Azərbaycanı və Qafqazı tut- maqla öz hökmranlıqlarını yaratdılar ki, bu da hülakilər, elxanilər dövrü adlanmaqla, Zəngəzuru da əhatə edirdi. Zəngəzur 1385ci ildən Əmir Teymurun Qafqazı işğal etməsi ilə Qafqaz, İranın çox hissəsi, şərqi Anadolu da daxil olmaqla, birbirini əvəz edən Cəlairlər (13851410),Qaraqoyunlular (14101467), Ağqo- yunlular (14681501) hakimiyyətləri daxilində olmuşdur. Zəngəzurda deyərdilər – “Şər qarışanda yatmazlar. Şər qarışan- da qismət paylanır”. Bu mənada Zəngəzurun da daxil olduğu 1051 1590cı illər Səfəvilər dövləti, yaxud Böyük Azərbaycan dövləti ya- randı. 15901748ci illərdə Qafqazın, Anadolunun və İranın bir çox əraziləri kimi, Zəngəzur bölgəsi də Osmanlı, Səfəvilər və Nadir Şah türklərinin hakimiyyəti çərçivəsində fəaliyyət göstərməli oldular. Nadir şahın ölümündən sonra yaranan Qarabağ xanlığı Zəngə zuru da əhatə edirdi. Qarabağ xanlığının yaranmasında Zəngəzura rəh bərlik edən və Zəngəzurun, Qarabağın, Ərdəbilin, Xoyun, Təbri Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 40 zin bəzi yerlərində torpağı, təsərrüfatı, mülkü olan Murtuza bəy Pənahəliyə yaxından yardımçı olmuş və bu münasibətlə Zəngəzur sultanlığının sahəsi Sisyan, QafanTatev, Mığrı, Güney, Çalba- yır, Hacısamlı, Kolair mahallarından xeyli kənara çıxaraq indiki Kəlbəcəri keçərək Tərtərə qədər, indiki Zəngilan, Qubadlı, Laçın, Basarkeçəri, Araz çayının cənub tərəfini, Zəngəzurun qərbindən xeyli torpaqların buraya qatılması ilə nəticələndi. XIX əsrin əvvəlləri ermənilərin əli ilə Rus imperiyası Şimali Azərbaycanı, onun xanlıqlarını işğal etdi və bu haqda Rusiya ilə İran arasında 1806, 1813 və 1828ci illərdə Kürəkçay, Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri bağlanmaqla Qarabağ, İrəvan və Nax- çıvan xanlıqları rus işğalçılarının əlinə keçdi. Əlbətdə Azərbaycan həmin illərdə Dərbənd və Borçalı bölgələrini də itirmişdi. Rusların idarəçilik qaydalarına uyğun olaraq 1868ci ildə Ye- lizavetpol (Gəncə) quberniyası yaradılmaqla onun tərkibində çox böyük sahəyə malik Zəngəzur qəzası da öz təsdiqini tapdı. Rusiyada sovetləşmə çox şirin vədlər versə də, işğalın sonra- kı – yəni 1920ci ildən sonrakı dövrləri Azərbaycana – xüsusən Zəngəzura, Yuxarı Qarabağa və Qərbi Azərbaycana çox ağır itkilər gətirdi və Zəngəzur 1920ci ilin bir dekabrında yeni yaradılan So- vet Ermənistanına qeydsizşərtsiz hədiyyə edildi. Zəngəzurun Laçın bölgəsindən olan Sarı Aşıq demiş: Bu qala, yaman qala, Düşmüşəm yaman qala. Rəvamı, Yaxşı ölə, Yerində yaman qala?! Belə olarmı?! Amma olub, bu reallıqdır. Son dövrlər tarix- çi alimlərimizlə yanaşı digər yazarlarımız, vətənpərvərlərimiz, publisistlərimiz Zəngəzur, onun tarixi şəxsiyyətləri, bu torpağa borclu qalmayanlarımızı özlərinə məlum səviyyədə mətbuatda işıq- landırırlar. Bu isə çox yaxşıdır. Onların hər birinə diqqət yetirdikdə hansısa bir yeniliyə də rast gəlmək olur. Bu da bizləri sevindirir. Zəngəzur tarixinə qısa bir baxış 41 Musa Urud yazır: “Andranik və yerli erməni quldurlarının başçısı Şahnəzərov ZabuxQaladərəsi istiqamətində hücum etsələr də, Şuşaya daxil ola bilmədilər. Laçınlı Sultan bəyin başçılıq et- diyi, əsasən Haçışamlı əhalisindən təşkil olunmuş azərbaycanlılar Andronikin dəstəsinə sarsıdıcı zərbə vuraraq onu yenidən geriyə – Gorusa qayıtmağa məcbur etmişdir. Bu fikir “Azərbaycan” qəzetinin 28 oktyabr, 1918ci il tarixli sayında və “Müxtəsər Xronoloji Ensiklopediya”da da, öz əksini tap- mışdır. Ensiklopediyada göstərilir: “14 dekabr 1918ci il Zəngəzur. Azərbaycan. Gəncə qubernatorunun 1918ci il 14 dekabr tarixli 70 saylı teleqramında deyilir ki, cəllad Andranik başda olmaqla erməni quldurlar “Kalandərəsi yaxınlığındakı müsəlman kəndlərinə bas- qın etmiş, müsəlmanları qırmışlar və vəhşiliklər törətmişlər”. Tədqiqatçılar da təsdiqləyərlər: “A.Mikoyanın təhriki ilə məhz tayqulaq Andranikin və Hamazaspin daşnak quldur dəstələri Maku və Xoydan başlayaraq, Zəngəzurdan keçib, Qarabağa quldurcasına basqın etmiş, dinc azərbaycanlı əhalini qırmışlar.” Bu dövrdə Zəngəzurda vəziyyət o yerə çatmışdır ki, Andronik Ozanyan Gorusda möhkəmləndikdən sonra burada “Zəngəzur qu- bernatorluğu” yaratdığını, Gorusu qubernatorluğun paytaxtı, özü- nü isə qubernator elan etmişdir. Azərbaycanın vəziyyəti çox ağır idi. Azərbaycanda da sovet ləşmə işləri gedirdi. Lakin, Sovet Rusiyasının Xarici İşlər Komis- sarının Sovet Azərbaycanının Ermənistandakı fövqəlada nüma yəndəsi isə erməni Dövlətov idi. Zəngəzurda möhkəmlənən və vaxtaşırı öz təxribatçı fəaliyyəti ni davam etdirən, Azərbaycan kəndlərinə basqınlar edən, Gorusda və Qubadlıda yerləşən qəza şuralarını təhlükədə saxlayan daşnaq Njdenin silahlı qüvvələri, onun Tevan və Tarxan kimi əlaltıları İrəvandan hərbi yardım, maddı və siyası təminat aldıqları halda, Azərbaycan hökuməti Zəngəzuru erməni basqınlarından qoruyub saxlayan, insanlar arasında böyük güc və nüfuz sahibi olan Sulta- nov qardaşlarının imkanlarından istifadə etmədi. Yurdunu və xalqı- nı sevən Sultanov qardaşlarına bir inamsızlıq nümayiş etdirdilər. Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 42 1920ci il 12 mayda Ermənistanın Xarici İşlər Nazirliyi Azərbaycan Şura hökümətinə Xosrov bəy Sultanovla əlaqədar göndərdiyi notada “erməni qırğınlarının təşkilatçısı Sultanov qır- mızı lent taxaraq yenə də hakimiyyətdədir” – yazırdı. Təbii ki, Xosrov bəyə hansı hakimiyyətin iş başında olması- nın çox da böyük fərqi yox idi. ADR dövründə generalqubernator olanda da, Şuşa İnqilab Komitə sədri olanda da, eyni məsuliyyətlə işinə sədaqətli idi. Onun mübarizəsi yurd uğrunda idi, torpaq uğrunda idi, vətəninin, dövlətinin bütovlüyü uğrunda idi. Xosrov bəy ermənini taniyırdı. Azərbaycan torpağına göz dikənlər, onu parçalayanlar, insanlarını məhv edənlər onun düşmənləri idilər. Xosrov bəy də, Sultan bəy də özlərinin müqəddəs mübarizələ rini mərdimərdana aparmaqda israrlı idilər. AXCi dövründə Xosrov bəy Gorusa girmək, Zəngəzuru daş- naklardan təmizləmək üçün icazə istəmişdi. Lakin, Xosrov bəyə heç bir icazə və lazimi köməklik edilməmişdi. Bütün bunlara baxmayaraq 1920ci ilin martında X.Sultanov Novruz bayramı ərəfəsi ermənilərin Şuşada qaldırdığı qiyamı dəf edə bildi. Qarabağdakı bütün daşnaq qüvvələri zərərsizləşdirdi, erməni əməkçiləri ilə vətəndaş sülhünün əldə olunmasına nail oldu. Xosrov bəy qardaşı Sultan bəylə Zəngəzurun azad edilməsi yolunu işləyib hazırladı. Lakin, bu tarixi fürsəti, elə tarixin özü ona imkan vermədi, milli hökümət çökdü, bütün işlər altüst oldu. Həmişə bizi qabaqlayan ermənilər bolşevik hökümətinin Qara bağı, onun bir bölgəsi olan Zəngəzuru və Naxçıvanı Er mə nistana birləşdirməyi tələb edirdilər. Onlar utanmadan, çə kin mə dən azərbaycan türklərinin qanını içən general Dronu Zən gəzurda erməni Sovet qoşunlarının komandanı təyin etmişdilər. Azərbaycanda isə ermənilər və onların havadarları ruslar tərəfin dən ortaya atılmış “Qır- mızı Kürdüstan” avantürasını əlində “əsas” kimi tutaraq Xosrov bəyi millətçilikdə günahlandırıb həbs etmiş, Sultan bəyi isə vətənindən qaçaq salmağa məcbur etmişdilər. Həqiqətdə isə Musa Urudun yaz- dığı kimi kürd əhalisi dövlət qurmaq iqtidarında deyildilər. Kürdlər Zəngəzur tarixinə qısa bir baxış 43 Zəngəzura XVII əsrdən sonra gəlmiş və indiki Laçın, Qubadlı və Zəngilan bölgələrinin bir neçə kəndində məskunlaşmışdılar”. O, daha sonra yazır: “Zəngəzur kürdünü dövlət qurmaq- dan çox, əminamanlıq şəraitində malqoyununu otarıb, birtəhər külfətini dolandırmaq düşündürürdü. İkinci bir tərəfdən, kürdlərin Azərbaycandan ayrılmasının nə siyasiideoloji, nə də tarixicoğrafi əsası yox idi. Daşnak Andranik və onun qaniçən davamçıları Azərbaycan türkləri ilə yanaşı, kürdləri də qanına qəltan etmişdi. Digər tərəfdən hələ Anadoluda kürdlərlə ermənilər arasında milli etnik və dini zəmində başlamış dərin düşmənçilik unudulmamış- dı. Eyni zamanda müsəlman kürdlərin öz dindaşlarından ayrılıb xaçpərəst ermənilərə sığınmağı da ağılasığan deyildi”. Əlbətdə, deyilən bu həqiqətlərə onu da əlavə etmək gərəkdir ki, bu məsələ ermənilərin növbəti bir fitnəkarlığından başqa bir şey deyildi. Sovetlərin Azərbaycanı işğal edərək, onun milli və vətənpərvər insanlarını məhv etməsi, ölkədən uzaqlaşdırılması da Zəngəzurun ermənilərə verilməsinə münbit şərait yaratmışdı. Bu işdə N.Nərimanov da səhvə yol vermiş və sonradan öz səhvini düzəltməyə nə qədər çalışsa da xeyri olmamışdı, Zəngəzur ermənilərdə qalmış, özü isə aradan götürülmüşdür. O illərdə N.Nərimanov V.Ə.Leninə yazırdı: “Həmişə Denikini müdafiə edən Ermənistan müstəqillik qazanır və əlavə olaraq da Azər baycan torpaqlarını alır. Zaqafqaziya respublikaları arasında hamıdan əvvəl özünü Sovet Rusiyasının ağuşuna atan Azərbaycan isə həm müstəqilliyini, həm də ərazisini itirir. Azərbaycanın indiki vəziyyəti elədir ki, Mirzəyanlar heç bir maneəsiz onun taleyini həll edirlər”. M.Urud yazır: “Bəlkə də N.Nərimanov, Ə.Qarayev və M.Hü seynovla birlikdə Ak(b)p MKnin 1920ci il 30 noyabr tarixli büro iclasında Q.Oreonikidze, S.TerDanelyan, Y.Stasova, Q.Kaminski və başqalarına Zəngəzurun Ermənistana verilməsi barədə qərar qəbul etməyə mane ola bilsəydi və bir gün sonra tarixə bədnam “Nərimanov bəyanatı” kimi daxil olmuş çıxışı etməsəydi, Zəngəzuru bağışlamaqla yanaşı Ermənistana iki yüz milyon manatlıq kredit Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 44 ayırmasa idi əksinə Azərbaycan ordusunu, yaxud milisini Sultan bəy Sultanovun köməyinə göndərsə idi, Zəngəzur könüllülərinə silah və patron yardımı etsə idi, referendum keçirilməsi, yaxud başqa bir siyasi manevr edə bilsə idi, indi hər şey tamamı ilə baş- qa cür ola bilərdi. Lakin, Nərimanov aldandı və gecikdi. Erməni kommunistləri isə gecikmədilər. Azərbaycanı parçalamaq və bizim torpaqlarımızın hesabına yaratdıqları dövlətlərinin ərazilərini daha da genişləndirmək məqsə di ilə daşnakların başladıqları, lakin müvəffəq ola bilmədikləri iş- ğalı başa çatdırdılar. 1921ci il iyulun 20də Ermənistan SSR Xalq Komunissarla- rı Soveti respublikanın ərazi bölgüsünü 9 qəzadan ibarət olmaq- la təsdiq etdi. Doqquzuncu qəza indiki Sisyan, Qafan, Gorus ra- yonları və Mığrı rayonunun bir hissəsinin ərazisindən ibarət olan Zəngəzur qəzası elan olundu. Zəngəzurun Ermənistana verilməsi prosesi təəssüflər olsun ki, sonrakı illərdə də davam etdirildi. 1927ci ildə Zaqafqaziya MİK Rəyasət Heyətinin qərarı ilə Azərbaycanın MığrıCəbrayıl qəzasının 27 kəndi, Zəngəzur qəzasının isə 10 min desyatindən çox yaylaq ərazisi Ermənistana peşkəş edildi. 1929cu il fevra- lın 18də isə Zaqafqaziya MİK Rəyasət Heyətinin M.Sxakayanın sədrliyi, Azərbaycan nümayəndələrindən isə D.Bünyadzadə, M.Bağırov və S.Yaqubovun iştirakı ilə keçirilən iclasının qərarı ilə Zəngilan rayonunun daha 3 kəndi – Nüvədi, Ernəzir və Tuğut kəndləri Ermənistana verilməklə Zəngəzurda daha bir erməni ra- yonu – Mığrı rayonu təsis edildi”. Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini çətin vəziyyətlə bərpa etsə də, keçən 20 il ərəfəsində ölkəmiz bir çox yeniliklərə imza ata bilmişdir. Qarabağın ermənilərin əlində qalması Azərbaycanı bir çox məsələlərdə istədiyi addımı atmağa imkan vermir. Lakin, son müstəqillik illərində kölgədə qalmış bir çox məsələlər araşdı- rılaraq öz həqiqi qiymətini ala bilmişdir ki, bunlardan biri də XX əsrin əvvəllərində erməni daşnaklarına qarşı qeyrətli mübarizə aparmış Xosrov bəy və Sultan bəy qardaşlarıdır. Zəngəzur tarixinə qısa bir baxış 45 Bu yazının müəllifinin Sultanovlar haqqında xeyli yazıları özü- nün bir neçə kitablarında və mətbuatda uzun illərdir işıqlandırılır. Xosrov bəyin və Sultan bəyin Azərbaycanda tarixiləşməsi əsasən Zəngəzurla bağlıdır. Bu Zəngəzur qəhrəmanlarının ailə həyatları ilə əlaqəli bəzi məqamları da nəzərdən qaçırmamağı qərara aldıq. AMEAnın A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun doktoran- tı Əli Əhmədov “Adları tarixə həkk olunmuş Sultanov qardaşları” adlı yazısında (525ci qəzet, 24 iyul 2011il) göstərir: “Azərbaycan Dovlət tarix arxivindən əldə etdiyim sənədlər Əli Paşa bəy, onun qardaşları və övladları haqqında qiymətli məlumatlar verir. Bu sənədlər Əli Paşa bəyə və onun qardaşlarına verilmiş bəylik şəhadətnaməsidir. Bu sənədlərin birində yazılır: “Yelizavetpol qu- berniyasının Şuşa, Zəngəzur və Nuxa qəzaları ilə ali silkə mənsub olmaq hüquqlarını müəyyən etmək üçün yaradılmış Şuşa bəy ko- missiyasının 21 dekabr 1827ci il 374 saylı protokoluna əsasən Əli Paşa bəy Xan Murad bəy oğlu Sultanovun, onun arvadı Bəyim xa- nımın, oğlu Sultan bəyin, qızı Aftab xanımın bəy nəslinə mənsub olması təsdiq edilir”. Şuşa bəy komissiyasının yuxarıda adı çəkilən qərarı 16 av- qust 1877ci ildə Qafqaz canişini tərəfindən təsdiq edilir. Əli Paşa bəy Sultanov və onun ailə üzvləri Yelizavetpol quberniyasının Zəngəzur qəzasının bəyləri siyahısına daxil edilir və ona 1613 saylı şəhadətnamə verilir. Bu sənədin qiymətli cəhətlərindən biri də burada Əli Paşa bəyin və onun ailə üzvlərinin anadan olma tarixlərinin göstərilməsidir. Sənəddən məlum olur ki, 1872ci ildə Əli Paşa bəyin 35, Bəyim xanımın 28, Sultan bəyin 1, Aftab xanı- mın 3 yaşı olmuşdur. Əldə etdiyim digər sənəd Xan Murad bəyin digər oğlu Meh- ralı bəy haqqındadır. Şuşa bəy komissiyasının 21 dekabr 1827ci il 374 saylı protokoluna əsasən 30 yaşlı Mehralı bəy Xan Murad bəy oğlu, onun arvadı 28 yaşlı Tutu xanım, oğlu 7 yaşlı Mərdan Əli bəy, 5 yaşlı Xanlar bəy və 3 yaşlı Həmzə bəy Yelizavetpol qu- berniyasının Zəngəzur qəzasının bəyləri siyahısına daxil edilmiş Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 46 və bu barədə Mehralı bəyə 16 avqust 1877ci il tarixdə 164 saylı şəhadətnamə verilib. Üçüncü sənəd Şah Murad bəy Xan Murad bəy oğlu haqqında- dır. Şuşa bəy komissiyasının 21 dekabr 1872ci il 374 saylı pro- tokoluna əsasən 22 yaşlı Şah Murad bəy və onun arvadı, 20 yaşlı Nanə Pəri xanım Yelizavetpol quberniyasının Zəngəzur qəzasının bəyləri siyahısına daxil edilmiş və Şah Murad bəyə 1615 saylı bəylik şəhadətnaməsi verilib. 19491954cü illərdə Azərbaycan SSRİ Ali Sovetinin sədri işləmiş Nəzər Heydərov “Zəngəzur dağlarında” kitabında yazır ki, o dövrdə Qafanın mis mədənlərində çıxarılan mis qatırlarla Şuşaya gətirilir, oradan arabalarla Yevlaxa (Yolaxa) daşınır. Xan Murad da ilk vardövlətini mis daşımaqla toplayır. Əvvələr də yazdığımız kimi, M.M.Nəvvab qeyd edir ki, ermənilər 1905ci ildə rus çarı II Nikolayın və Qafqaz canişi- ni S.Ş.VorontsovDaşkovun himayəsindən istifadə edərək si- lahsız dinc türk əhalisinə qarşı qırğına başlayarkən İbrahim bəy Alməmməd bəy oğlu ilə yanaşı Paşa bəy və oğlu Sultan bəy də La- çın igidlərini cəm edərək Şuşanı və sonra da Zəngəzuru, Qarabağı müdafiə işlərində iştirak etmişlər. Ermənilər Şuşanı ələ keçirmək üçün Gəncə və İrəvandan 10 min silahlı toplayıb öz qüvvələri ilə birləşdirmiş, Şuşada olan rus generalı Qoloşşapova 10 min ma- nat rüşvət verərək rus əsgərlərini də ermənilərlə eyni cəbhədə döyüşməsinə razılıq əldə etmişdilər. Yenə də İbrahim bəy 68 yaşlı Paşa bəy 1906cı ildə şuşalıları bu qırğından qurtarmışlar. Bəzi mənbələrə görə 1919cu ilin oktaybrnoyabr aylarında AXC hökməti Qarabağa Cavad bəy Şıxlınskinin rəbərliyi ilə 1ci piyada diviziyasını asayışı bərpa üçün göndərir. Burada da Xosrov bəyin göstərişi ilə özü ilə yanaşı, çətin də olsa Sultan bəyi də bu döyüşlərə qoşa bilir. Əli Əhmədov yazır: “31 may 1920ci ildə XI Qızıl ordu hissələri Zəngəzura yenidən hücuma başlayır. Professor İ. Musa- yevin verdiyi məlumata görə, 23 iyul 1921ci ildə Sultan bəyin hərbi dəstələri təkisilah edilir, özü isə İrana qaça bilir. Zəngəzur tarixinə qısa bir baxış 47 25 iyul 1921ci ildə Sultan bəyin evi Ə.Qarayev və Şuşa Qəza İcraiyyə Komitəsinin sədri S.Mahmudbəyov tərəfindən müsadirə olunur”. Professor M. Qasımlı göstərir ki, 1930cu ildə Azərbaycan hökümətinə daxil olan məlumatda Sultan bəyin Azərbaycanda olan qaçaqalara İran vasitəsi ilə kömək etdiyi xəbərini verirlər. Azərbaycan təhlükəsizlik təşkilatlarına daxil olan bəzi məlu mat lara görə, Cənubi Azərbaycanın Larıcan kəndində Sultan bəyin 250 nəfərlik silahlı dəstəsi sərhəddi keçməyə hazır imiş. Sovet höküməti Sultan bəyin həbs olunması və ya İrandan çıxarılması üçün İran hökümətinə nota verir. Bundan sonra Sultan bəy İranı tərk edərək Türkiyəyə keçməyə məcbur olur. Paşa bəyin oğlu Xosrov bəy çox vətənpərvər, siyasi savadlı, hu- manist fikirli bir insan olmuşdur. Əvvəllərdə qeyd etdiyimiz kimi Azərbaycan Cümhuriyyətinin Ensiklopediyasının 2ci cildində Xosrov bəy haqqında xeyli məlumatlar verilmişdir. Burada onun 1903cü ildə Novorossiyski Universitetinin Tibb fakültəsini bitir- diyi də qeyd olunur. Xosrov bəy 28 aprel 1920ci il işğalından sonra iki həftə Qa- rabağ hərbi İnqilab Komitəsinin sədri olur. 1920ci ilin 12 may tarixində XI Qızıl Ordunun Xüsusi Şöbəsinin müdürünün əmri ilə həbs olunur və 1920ci ilin 9 avqustunda onun şəxsi işi Ali Tri- bunala verilir. L.Şüküroğluna görə Xosrov bəyin həbsdən azad olunmasına Azərbaycan XKS sədri, tələbə dostu N,Nərimanov və Şuşada onun müavini olmuş Çingiz İldırım olmuşdur. Professor İ.Musayev isə Xosrov bəyin həbsdən azad olunmasını qardaşı Sul- tan bəylə əlaqələndirir. Qardaş Türkiyədə özünə sığınacaq tapan Xosrov bəy Vətən uğrundakı mübarizəsini ömrünün son günlərinə qədər davam et- dirmişdir. O, qəriblikdə “İttihad” partiyasının sədri seçilmiş, Mü- savat başqanı M.Ə.Rəsulzadə ilə Türkiyədə, Almaniyada, Polşa- da onunla fəaliyyətdə olmuş, bu yazının müəllifinin atası, Sovet hərbiçisi İsrafil bəyin təşkilatçılığı ilə M.Ə.Rəsulzadənin təklifi ilə Türkiyə Tibbi Komissiyasının tərkibinə daxil olmaqla SSRİ Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 48 müsəlman əsirlərinin faşist ölümündən azad edilməsində bir həkim kimi fəaliyyət göstərmişdir. Paşa bəyin oğlu, Xosrov bəy və Sultan bəyin qardaşı Rüstəm bəy haqqında da müxtəlif müəlliflər müxtəlif cür məlumatlar verirlər. Əli Əhmədov yazır: “Sultanovlar ailəsinin digər üzvü, Sultan bəyin qardaşı Rüstəm bəy Sultanov və onun oğlu İskəndər bəy Sultanov haq- qında məlumatları tədqiqatçıjurnalist L.Şüküroğlunun 2000ci ildə çap edilmiş “Cümhuriyyət höküməti repressiya mən gənəsində” yazı- sında tapırıq. Bu mənbədən aydın olur ki, Rüstəm bəy Sultanov 1875ci ildə Zəngəzurun Qurd Qaji (Qurd gəzi) kəndində anadan olub, 1935ci ildə həbs edilərkən Bakıda neft mühəndisi vəzifəsində işlə yib”. Rüstəm bəyin oğlu İskəndər bəy Sultanov haqqında Azərbay can Xalq Cümhuriyyətinin Ensiklopediyasının 2ci cildində ve ril miş məlumata görə, o, 25 may 1897ci ildə Zəngəzur qəzasında anadan olub, 1919cu ildə ADR höküməti tərəfindən Berlin Universitetinə oxumağa göndərilmişdir. İskəndər bəy 1933cü ildə Bakıya gəlir və 1935ci ildə “alman casusu” kimi həbs edilir. Onu da qeyd edək ki, Rüstəm bəy ömrünün xeyli hissəsini Bakı neft mədənlərində mühəndisliyə həsr etmiş, heç bir siyasi fəaliyyətdə olmamışdır. Bu yazının müəllifinin ata babası Sankt Peterburq Texnologiya İnstitutunu bitirdikdən sonra Bakıya – Rüstəm bəyin yanına gəlmiş və onlar xeyli bir yerdə çalışmışlar. Cəlil baba Bakı şəraitində yaşaya bilmədiyindən Zəngəzura dönmüş, orada Sultan bəyin Andranikə qarşı mübarizəsinə “baş qoş- duğu” üçün və “Musavat” üzvü olduğu üçün Sovetlər dönəmində tutularaq məhv edilmişdir. Zəngəzur tarixi çox zəngindir, çox qədimdir, araşdırılması va- cib olan məqamlar da çoxdur. |