Redaktor və rəyçilər: İlham Məmmədli
Yüklə 5,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Oxuculardan rica edərdim ki, bu dəyərli yazıçı-jurna lis- timizin şəxsi hacinerimanoglu.azersayt.com bloqunda toplan- mış yazıları oxusunlar.
- SultaN bəydəN bəZi dəqiqləMələr
|
Oxu, Məhəbbət Şuşa hayqır, Laçın çağır, harayla, Bu yaranı qoyma qaysaq bağlaya Bəlkə səsin sinəmizi dağlaya Bar səsinlə titrət bizi, Məhəbbət, Oyat bizi, inlət bizi, Məhəbbət! Yurd, yuvamız yağılara qalıbdı Ağır ellər gözü yolda qalıbdı, Dağ, qayalar bu səbrə mat qalıbdı, Yağılara girov qalan qəbrimiz Bağışlamaz, oxu, daşsın səbrimiz. Gör nə vaxtdı qan ağlıyır Həkəri Perik düşdü bu ellərin ərləri, Yurd dərdindən yoxdu dərdin betəri Sultan bəyin tərənnümü 89 İçimizə yanğı, ağrı, acı təp, Zəngulə vur, yaramıza sən duz səp. Yollar bizə yol verərmi dönməyə, Ağuşunda yer verərmi ölməyə, Bir umuddu qoymur ömrü sönməyə, Nəfəsinlə titrət bizi, Məhəbbət Səksət, oyat, inlət bizi Məhəbbət. Qərib yetim təki sızlayır vətən “Laçınım” de, o dağları çağır sən Bəlkə sənin haray çəkən səsindən Tüstüləyən ocağımız od ala Mürgü döyən qeyrətimiz oyana. Oxuculardan rica edərdim ki, bu dəyərli yazıçı-jurna lis- timizin şəxsi hacinerimanoglu.azersayt.com bloqunda toplan- mış yazıları oxusunlar. SultaN bəydəN bəZi dəqiqləMələr Uzun illərdir qəlblərdə, bir neçə aydır Azərbaycanda, Tür kiyədə, xüsusən Azərbaycan mətbuatında teztez haqqında yazılar verilən xalq qəhrəmanı Sultan bəy yad edilir, qürur hissləri yaşa- dılır. Lakin, bu yazıların əksəriyyəti eyni cümləli, eyni sözlüdür. Yəqin ki, bunun da səbəbi Sultan bəy, onun kimliyi, fəaliyyəti, keçmişi haqqında arxiv sənədlərinin azlığı, yaxud az araşdırıldığı və eyni fikirlərin əksər tərəfindən çeynənilməsidir. Burada tarixin özünün də “günah” var desək, fikrimizcə qəbahət etmərik. Məlumdur ki, Qafqazda Zakfederasiya qurumu dağıldıqdan sonra, Azərbaycan müstəqilliyini elan etsə də bir çox çətinliklərlə, çəkişmələrlə, siyasi oyunlarla, müharibələrlə, torpaq itkiləri ilə üzləşdi. Həmin dövrün öncül təbəqəsini təmsil edən Sultan bəy, Xosrov bəy, Cümhuriyyət öncülləri, eyni ilə bu təbəqənin yaxın silahdaşları və qohumları çox böyük iztirablarla qarşılaşmış oldu. Sultan bəy də bunlardan xali deyildi. O, öz vətənində – doğma Zəngəzurda, İranda və hətta Türkiyədə pünhan yaşamağa məcbur olmuşdu. Odur ki, onun öz dilindən izhar oluna biləcək və onun ermənilərə qarşı fəaliyyəti haqqında istər Azərbaycanda, istərsə də Türkiyədə məlumatlar verilmədi. O, özü də bunu lazım bilmirdi. Çünki, Türkiyədə də ermənilər yetərincə var idilər. Ermənilərin də xislətləri cəmiyyətimizə gün kimi aydın olduğundan, məsələnin xırdalıqlarına getməyə ehtiyac duymuruq. Söylədiyimiz və söylənilməsini bilmədiyimiz səbəblərdən Sultan bəy haqqındaki məlumatlarda bir çaşqınlıq, qeyri sə listlik, hətta xeyli həqiqətlərə uyğun olmayan fikirlər mətbuata ayaq açmışdır. Həqiqətlərə uyğun gəlməyən, dövlətimizə və dövlətçiliyimizə gərəksiz olan, Sultan bəyin soyuna aid olmayan, Sultan bəydən bəzi dəqiqləmələr 91 dövrün həqiqətlərini özündə düzgün əks etdirməyən və təbii ki, bizə məlum olan bəzi məqamlara aydınlıq gətirmək istərdik. Bunlardan biri 2007ci ildə Bakıda çap edilmiş Azərbaycan toponimlərinin ensiklopediyası 2cildlik lüğətidir. Onun 1ci cildində Sultan bəy, onun yaşadığı yurd – onun qısa tarixi, coğ- rafiyası, iqlimi, əhalisi, iqtisadiyyatı, mədəniyyəti haqqında xeyli məlumatlar verilmişdir. Məsələnin qoyuluşu özüözlüyündə çox yaxşıdır. Bütövlükdə bu yazıdakı məlumatları alqışlayır və bəzi aydınlıqlar gətirməyi ozümüzə vətəndaşlıq borcu hesab etdik. Deyilən mənbədə Sultan bəyin kəndinin adına yanaşma istiqaməti pis olmasa da, reallığı tam əks etdirmir. Əvvəla onu deyək ki, Sovetlər dönəmində Qurdgəzi kəndinin adı “Kürdhacı” kimi göstərilmişdir. Z.Nəbibəyli özünün “Zəngəzurun altun tacı Laçın kitabında göstərir ki, “... heyvandarlıqla məşğul olan qədim türk tayfaları həm yaylağa gedəndə və həm də yaylaqdan qayıdanda bu- rada müvəqqəti yurd salardılar. Yaylaq yolları üstündə çox əlverişli coğrafi məkanda yerləşdiyindən çalışardılarki Qurdgəziyə 1ci çat- sınlar, heyvanlarını buranın təbii yemi ilə 1ci yedizdirsinlər, son- ra yaylağa çıxsınlar. At yəhərinə oxşar dağlar arasındakı bu alçaq yerin ətəyində məskən salan maldarlar mütləq ocaq çatıb od yan- dırmalı idilər. Bu yolla onlar qoyunquzunu özlərindən yuxarıdaki gəzdə məskən salan qurdlardan (canavarlardan) xilas edə bilirdilər. Qaranlıq olsa idi qurdlar heyvanlara hücum edib boğub atardılar. Ocaq yandırmağın əsas mənası bu idi. Təpənin, dağın ortası iki tərəfdən açıq, digər iki tərəfi hündür olan yerlərə gəz deyirlər, ağacı gəzləmək, kotanın boyunduruğunda, onun samısında və digər işlərdə belə gəzləmə əməliyyatı aparardılar. Qurdgəzidə isə dediyimiz kimi qurdlar gəzdən işıq olanda aşağı düşüb ov edə bilmədiklərindən orada ulaşırdılar. Bu səbəbdən də buranı qurdgəzi deyə çağırmışlar. Burada ilk məskunlaşan ailə əslən indiki füzuli bölgəsindən olan türk mənşəlidir, XIX əsrin ortalarında daimi ya- şayış yerinə çevrilmişdir. Lakin sonralar buraya Ərikli, Büləvli, Qarasaqqal, Naxçıvan, Qarakilsə (Sisyan) bölgələrindən gələnlər də olmuş və hazırda hamısının adı Qurdgəzili çağrılır.” Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 92 Sultan bəyin babası çalvadar Murad isə Ərikli kəndində məskunlaşan Cənubi Azərbaycandan gəlmiş bir türk əsilli səcə rədəndir. Pənahəli xanla bu nəslin heç bir yaxın ünsiyyəti olmayıb və ayrıayrı əsrin insanlarıdırlar. Qurgəzi kəndinin və onun ətraf kəndlərinin əhalisi bu sözü yerli şivəyə uyğun səsləndirmişlər Qurdqaji. Təbii ki, Qurdqaji şifahi səslənmə olduğu halda, yazılışda bu söz öz həqiqi adında – Qurdgəzi şəklində olmalıdır. Ensiklopedik lüğətdə çox düzgün olaraq göstərilir ki, “ qədim dövrlərdə türkləri qurd adlandırmışlar. Əbülqasım Firdovsi isə öz dövründə türklərin yaşadığı ölkəni “Qurdlar ölkəsi” adlandırmış- dır. Beləliklə, lap qədimdən qurd türk millətinin onqonu sayıl- mışdır. Türkdilli xalqlar arasında qurd sözü bildiyimiz kimi igid, mərd, qoçaq, ərən mənasında işlənib. Bu söz bizim dilimizdə öz mənasını bu günə qədər də saxlamaqdadır. Bu kəndin adı- nın Qurdqaji (Qurdgəzi) olduğunu sübut edən sənəd Respubli- ka Dövlət tarix arxivində 123cü fondun 7saylı işin 155169cu səhifələrində özünü qoruyub saxlayır. Bu qeydiyyat 1848ci ildə qeydə alınmışdır”. Onu da qeyd edək ki, bütün Laçın, Zəngəzur bölgəsində oldu- ğu kimi, Qurdgəzi kəndi ətrafında da Azərbaycanın Alban dövləti dövrünə aid qədim abidələr və kimsələr (kilsələr) mövcud idi. Bu- rada hətta atəşpərəstlik dövrünə, orta əsir mədəniyyətinə aid də abidələr var idi. Sultan bəyin təmsil olunduğu Hacisamlı kəndinin adı isə qədim türk tayfalarından olan samlılarla əlaqəlidir. Sultan bəyin şəxsi mülkü (aran evi) isə Qurdgəzidən bir neçə kilometr aşa- ğı Şəlvəçay axarındadır. Bütün fərqlərə baxmayaraq Sultan bəyin atası Paşa bəyin məzarı Qurdgəzi qəbiristanlığında idi. Sultan bəyin təhsili ilə əlaqədar qeydlərin bəziləri ayrıayrı müəlliflər tərəfindən fərqli mülahizələrlə yazılıb və reallıqdan kənarları xeylidir. Qafan mis mədənləri, Bərguşad çayının axarı boyu inkişaf etmiş kənd təsərrüfatının Sultan bəyə məxsusluğunun da heç bir tarixi kökləri yoxdur. Deyilən təsərrüfatlar başqabaşqa bəylərə, mülkədarlara mənsubdur və bu haqda kifayət qədər tarixi sənədlər mövcuddur. Sultan bəydən bəzi dəqiqləmələr 93 Bəziləri bəy dedikdə ilk öncə dünyanın ona mənsubluğunu güman edirlər. Sultan bəyin ünvanına qeyri düzgün məlumatlar aid etmək, heç də ona xüsusi qayğının nəticəsi hesab edilməməlidir. Əksinə, ona xələl gətirən fikirlərdir. Yaxud, hansısa yaylaqdakı mülk məsələsi də bu işlərin mahiyyətini, o bölgəni tanımamağın, bilməməyin məhsuludur. Adəti üzrə heç bir yaylaqda mülk salınmır, xüsusəndə kiçik Qafqazda, onun Çalbayır yaylağında. Bu yaylağında Sultan bəyə mənsubiyyəti yoxdur. Ora ancaq ən çoxu yayın üç isti aylarında heyvanatı təbii yemlə təmin etmək üçündür və maldarlar da alançıqlarda yaşıyardılar. Çünki onlar yaylaqda da bir hissəni otardıqdan sonra, başqa sahəyə köçməli olduqlarından daimi yaşayış mülkləri salmağa ehtiyac qalmır. Minkənd, Sadınlar, Hacılar, Farmaştəpə bölgəsində ermənilərlə döyüşlər əsasən 19021907ci illəri əhatə edir. O dövrdə Yuxarı Qarabağın, Zəngəzurun, indi Laçın bölgəsi adlanan torpaqların müdafiəsinə rəhbərliyi əsasən Şuşada şəhid olmuş İbrahim bəy et- mişdir. Onun ətrafında çox da böyük olmayan, lakin hamısı bəyliyi təmsil edən insanlar olmuşlar. Bu insanlar gündəlik silah gəzdirən olmaqla, silahdan istifadəni gözəl bilirdilər. Bu insanlardan Alı bəy, Məhəmmədhəsən bəy, Ağakişi bəy, Bağır bəy, Cabbar bəy, Həsən bəy, Paşa bəy, Əbdülləzim bəy, Nəbi bəy, Rüstəm bəy, Ağa bəy, Şahverdi bəy, Əbil bəy, Cavad bəy, Əli bəy, Əvil bəy, Mikayıl bəy, Cəfərqulu bəy, və s. döyüşçülərin adı məlumdur. Laçının qərbində sonralar 19141918ci illər arasında arasıra ermənimüsəlman döyüşləri lokanik xarakterli olmuş və yerli əhali ermənilərin cavabını mərdliklə vermışlər. 1918ci ilin yayın sonu və payızda Cənubi Zəngəzurda çox dəhşətli erməni müsəlman döyüşləri olmuş, bu bölgənin bütün silahı olanlar döyüşə qoşul- muşlar və Naxçıvanda, Qərbi Azərbaycanda, Qarabağ və Yuxarı Qarabağda böyük hünərlər göstərən insanlar olmuşlar. Bu haqda AXC hökməti komisiyasından geniş və dəqiq məlumatlar arxivdə saxlanılır. Sultan bəy isə daha tədbirli el ağsaqqallarının, qardaşı Xosrov bəyin fikirləri ilə uzlaşan siyasət yürütmüş, gücləri nəzərə alaraq özünü müdafiəyə daha çox üstünlük vermişdir. Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 94 Bu isə öz bəhrəsini vermiş, kiçik güclə böyük qüvvəyə və bö- yük məkrə qalib gəlməklə nəticələnmişdir. Burada, artıq Sultan bəy hamıdan qabaqdadır, hamıdan üstündür. 1920ci ildən sonra Sultan bəy sovet hökümətini təmsil edən adi insanlarla deyil, hətta bəy səcərələri olan və sovetləri təmsil edən insanları ilə də öz hüquqlarını bərpa edə bilməmişdi. Əsas səbəb isə Sultan bəyin bəy olması və sovetlərin məqsədi isə bəyləri, seyidləri, mülkədarları və s. bir sinif kimi məhv etməsi zərurəti ol- muşdu. Bolşeviklər Sultan bəyə qohum olan bir nəfəri ələ almaq- la onu yaralamışlar. Bəzilərinin yazdığı Hacısamlının “Gorgahat” yox, Göykaha daxilində Sultan bəy üç gün qalmış, sonra onu La- ladağda hər kəsin gedə və girə bilməyəcəyi kahaya aparmışlar. O, burada sağalana yaxın uzandığı yerin yanına kahanın daxili damın- dan bir qaya düşdükdən sonra bu sözləri söyləmişdi: Mən aşiqəm yarğana Yar sözünü yar qana Dünyaya sığmaz başım Sığınıbdır yarğana Sultan bəy bu hadisədən çox ruhlanmış və demişdir ki, “... Allah mənimlədir, mənə daha ölüm yoxdur, hazırlaşın – biz burdan getməliyik.” Bu ifadəni onu yola salan və Arazdan keçirən, əslən Haxnəzərdən olan Sultan bəyin dostunun oğlu söyləmişdir. Sultan bəyin məhvinin əsas təşkilatçıları ermənilər idi. Ermənilər bu işi Moskvadan təşkil edir və Moskva Bakıya göstəriş deyil, öz əmrlərini qətiyyətlə bildirirdilər. Başqa bir məqam isə digər qeyd barəsindədir. Yazırlar ki, “Sultan bəy vətəndən, doğma yurddan ayrılarkən Qurdgəzi kəndi nin ərazisində ən uca zirvə, “Qarapalçıq” adlanan dağın zirvəsinə qalxır, oradan Qırxqız yaylaqlarını, dağları son dəfə seyr edir və bir neçə bayatı çağırır. Qeyd edək ki, deyilənlər həqiqətə uyğun deyil və mümkün də deyildir. Sultan bəy Aran otağında yaralanandan sonra bir daha bu- Sultan bəydən bəzi dəqiqləmələr 95 raya dönməmişdir. Burada deyilən dağın adı düz deyil və oradan da Qırxqız yaylaqları görünmür. Bayatıya gəldikdə isə o, həqiqətən bayatı demişdir. Lakin, o, aşağıdakı bayatını Araz çayını keçərkən arxa tərəfə göz gəzdirib demiş və Arazı keçmişdi. Mən aşiq dolan gözüm, Dol gözüm, dolan gözüm. Gedərsən qayıtmazsan, Vətəni dolan gözüm. 1923ci ildə Qars Vilayətinin Köçqoy kəndində Sultan bəyə mülk və malikanə verilməsi də həqiqətləri əks etdirmir. Avropada Xosrov bəylə bir neçə dəfə görüşən və geniş söhbətlər aparan, həm də qohumluq əlaqələri olan İsrafil bəyin dediklərinə görə Sultan bəy Azərbaycanı tərk edərkən özü ilə xeyli qızıl da aparmışdı və Köçqoydakı bütün təsərrüfatları özü almış, kimliyini uzun müddət heç kimə bildirməmişdi. Bir məsələni də xatırlatmaq gərəklidir. Belə ki, Qars vilayəti və onun Köçqoy kəndi Azərbaycan torpaqlarıdır, tarixin müxtəlif dönəmlərində ya Osmanlı türklərində, yaxud Azərbaycan türkləri dövlətinə tabe olmuşdur. Odur ki, bu yerlərdə Azərbaycanın müx tə lif bölgələrindən, xüsusən də Yuxarı QarabağdanZəngəzurdan olanlar çox idi. Deyilən məsələ də Sultan bəyə məlum idi. Elə bu səbəbdən də Sultan bəy Qarsı seçmişdi. Həqiqət və ədalət xatirinə deməliyik ki, bəzi yazılarda Sul- tan bəyin yağpendir zavodu tikdirməsini yazırlar. Əlbətdə bu da həqiqətləri əks etdirmir. Sultan bəy bizim günümüzdə dərk etdiyimiz uyğun yağpendir zavodunu heç yaxına da buraxmaz- dı və həmin yağpendiri heç kim almazdı. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində bütün Azərbaycanda, onun Yuxarı Qarabağ bölgəsində islamın təsiri güclü idi və bu cür işlərdə Qarabağın ta- rixi təcrübəsi də Avropadan çoxçox qədim və həm də yerli şəraitə uyğun idi. Sultan bəy istehsal etdiyi yağı, pendiri heç bir vasitə ilə heç bir yerə aparmırdı. Yuxarı Qarabağda, Zəngəzurda, onun Laçın Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 96 bölgəsində, Qərbi Azərbaycanda, Dilican dərəsində, Borçalıda və s. yerlərimizdə belə bir qayda var idi. Aran bölgələrimizdən, ticarət daha çox inkişaf etmiş şəhərlərdən dağ yerlərində insanların tələb etdiyi malmaterialları aparıb satar, qalanlarını isə dosttanışlarının evlərində qoyardılar. Mallar, materiallar puldan çox yağla, pendirlə, balla, yunla, keçə ilə və s. dəyişdirilərdi. Dağ yerlərindən əldə edil- miş yağ, pendir, bal və s. şəhərlərə, aran bölgələrə gətirilərək, aldıq- ları qiymətdən baha qiymətə satılar və ikiqat gəlir əldə edərdilər. Digər bir məsələ isə Paşa bəyin Alıqulu kəndini ermənilərdən azad etməsi məsələsidir. Əvvəla bu kəndin yaranması Alıməmməd bəyin adı ilə bağlıdır. Zəngəzur sultanı Murtuza bəyin nəvəsi olan Alıməmməd bəy bu kəndin yaradıcısıdır, kəndətrafı torpaqların xeylisi onun şəxsi mülkü olmuşdur. Alıməmməd bəy Zəngəzurun müxtəlif yerlərində çoxlu torpaq, mülk, digər təsərrüfat sahi- bi olmuşdu. Onun özünün Alıqulu kəndi ilə üzbəüz, çox yaxın- dakı güneydə də mülki var idi. Özünü və ətrafdakı ailələrə yar- dım məqsədilə özünün iş yeri olan Gorusdan bir nəfər Stepan adında dəmirçi erməni gətirmiş və həmin erməniyə Alının qulu deyərmişlər. Bu səbəbdən də bu yurdun əsl adı Yalyeri olsa da Alıqulu adı formalaşmış və ermənilər burada bir neçə ailə yarada bilmişlər. Alməmməd bəy dünyasını dəyişdikdən sonra Zəngəzu run rəhbərliyinə onun qardaşı oğlu, çox təhsilli, dünyagörüşlü, Şeyx Şamillə dostluq etmiş Cəbrayıl bəy gəlmişdir. Ermənilər adəti üzrə bir neçə nəfər bir yerə toplandıqda çörək verənlərinə qarşı xəyanət əməllərini burada da həyata keçirmək, yerli əhalini, torpaq sahiblərini buradan qovmaq istəmişlər. Xəyanətə dözməyən kənd sahibləri Cəbrayıl bəyin rəhbərliyi ilə erməniləri Alıqulu kəndindən sıxışdırıb çıxarmışlar. Bəzi müəlliflər isə 1918ci ildə Sultan bəyin Andronikin silahlı döyüşçülərinin silahlı milis bölmələrinin köməyi ilə məhv etdiyini yazırlar. Bu fikir də səmadan götürülmədi. Əvvəla milis bölmələri ümumiyyətlə yox idi. Olan milislərdə qəza milis rəislərinə tabe idi lər. Laçında isə belə bir qurum ayrılıqda yox idi. Sultan bəy sırf laçınlı insanların hesabına Andranikin cavabını verməyə nail olmuşdu. Sultan bəydən bəzi dəqiqləmələr 97 Sultan bəyin, Xosrov bəyin və digər vətənpərvər insanlarımızın növbəti çətinliyi Rusiya bolşeviklərinin 1920ci ildə Azərbaycanı işğal etməsi və millətin öncüllərinin məhvi, cürbəcür ittihamların irəli sürülməsi idi. Həmin günlərdə də N.Nərimanovun sərt mövqeyinə və bəzi məqamlarda dirəniş göstərməsinə baxmayaraq Sovet Rusiyası Xalq Xarici İşlər Komissarlığı tərəfindən müəyyən edilən Azərbaycanın gözdən salınması siyasətinə üstünlük verdi. 1920ci ilin 20 iyulun da N.Nərimanova göndərdiyi təcili diplomatik teleqramda Çiçe- rin hikkəli formada yazırdı: “İndiyə qədər nə siz, nə də oradakı kommunistlər bizə izah edə bilirsiniz ki, nə üçün Rusiya qoşunla- rının Qarabağı və Zəngəzuru tutmasının əleyhinə siz nə üçün bu ərazilərin Azərbaycana birləşdirilməsini dönmədən tələb edirsiniz. Biz Ermənistanla işlərimizi qaydaya qoymalıyıq. Türkiyə bizə qar- şı çevrildiyi təqdirdə hətta daşnaq Ermənistanı belə türk hücumuna qarşı bizim ön istehkamımız, forpostumuz olacaq”. Göründüyü kimi tarixin istənilən dönəmində ruslar ermənilə rin tərəfini saxlamış, onlara üstünlük vermiş və erməniləri Azər baycana, Türkiyəyə qarşı qoymuşlar, Azərbaycanın adlısanlı adam larına qeyri türk adlarını peyvənd etməyə cəhd göstərmişlər, Azərbaycan türkü adını qəbul etməmişlər. Sultan bəyi ruslar və ermənilər XX əsrin əvvəllərində bir xalq düşməni türk kimi qələmə verdikləri halda, sonralar tatar, müsəlman və nəhayət kürd deməklə nöqtə qoymuşlar. Bu təbliğata uyan bəzi insanlar isə Sultan bəylə yanaşı, digər, cəmiyyətdə nüfuz sahibi olanları da türk kimi görmək istəməmişlər, baxmayaraq ki, kürdlərin də qədim kökü Qurd türk tayfaları ilə bağlıdır. Z.Nəbibəyli özünün “Zəngəzurun altun tacı Laçın” kitabında yazır: “Azərbaycanı istəməyən ermənilər və bəzi kürd əsilli lakin tarixi bilməyənlər ermənidən eşitdiyi fikirləri təkrar etmişlər. Bun- lardan biri də rəhmətlik Şamil Əsgərovdur ki, Qurdgəzi kəndinin yaxınlığında Sultan bəy Sultanovun mülkü olduğundan onu da kürd kimi başa düşmüşdür. Onun bu fikrinə etirazını bildirən Məcid bəy Bülövlüklü dostluq etdiyi Şamil Əsgərova şeirlə sərt Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 98 cavab vermişdir və əslində Sultan bəy əslən Qurdgəzi kəndindən deyil. Həmin şeirdən qısa nümünə: Zəngəzur qartalı o sultan bəydir, Sultana kürd demək qəlblərə dəydi. Səni doğru yoldan söylə, kim əydi? Vallahi kürd deyil Sultan, ay Şamil, Çox yaman bəladır böhtan, ay şamil. Lənət olsun nifaqi ortalığa atana, Lənət olsun yuxuda igidliyə çatana, Lənət olsun ortalığa şər atıb, şər qatana, Lənətə düçar olsun birdə Şeytan, ay Şamil!! “Yaxşı” eksponatdı, qoy müzeyə qəzeti, Azərbaycan öyrənsin belə bir “həqiqəti”, Kimdir düşmən eyləyən iki qardaş milləti? Görmürsənmi dağlarda belə tufan, ay şamil. Türk dillidir, kürd deyil, bəydi Sultan, ay Şamil. Sağalmaz bir yaradır açıq böhtan, ay Şamil!” Bolşeviklərin Azərbaycanı işğalının ilk günlərində ermənilər Zəngəzur əhalisinin əsasən ermənilərdən və bir az da kürdlərdən ibarət olduğunu bəhanə edərək onun Ermənistana birləşdirilməsini tələb edirdilər. N.Nərimanovun Zəngəzurun və Naxçıvanın Ermənistana verilməsini bəyan edəndən (1923cü ildə N.Nərimanovun Leninə yazdığı məktubda öz səhvini etiraf etmişdi) iki gün sonra, 1920 ci ilin 2 dekabırında Gümrü müqaviləsinə alternativ kimi imza- lanan RusiyaErmənistan hərbisiyasi müqaviləsində Zəngəzur qəzasının Ermənistanın tərkibinə keçdiyi tanınırdı. Hansı ki, in- qilab astanasında rusların keçirdiyi əhali sayına görə Zəngəzur qəzasında 123095 nəfər müsəlman (yəni türk), 99257 nəfər erməni yaşayırdı. Sultan bəydən bəzi dəqiqləmələr 99 Zəngəzurun bir hissəsinin Ermənistana verilməsindən sonra Qarabağ və Zəngəzurun fövqəladə komissarı Şamil Mahmudbəyov 24 dekabrda Nərimanova göndərdiyi və onun tapşırığı ilə surəti Orconikidzeyə (Azəzrbaycanın qatı düşmənlərindən biri) gön dərilən məruzəsində yazırdı: “4 sahədən ibarət olan Aşağı Zəngə zurun nümayəndələri mənim yanıma gələrək Azərbaycan Sovet hakimiyyətinin idarəçiliyində qalmaq istədiklərini qəti olaraq bildirirlər. Əgər onların təklifi nəzərə alınmazsa, onlar xahiş edirlər ki, bu əhalinin hara köçürüləcəyi yer müəyyənləşdirilsin” Şamil Mahmudbəyov 1920il 30 dekabrda N.Nərimanova və Həmid Sultanova göndərdiyi növbəti məktubunda Zəngəzurda Sultan bəydən, Xosrov bəydən sonra erməni daşnakların dahada fəallaşdıqlarını söyləyir və qeyd edir ki, əgər Mərkəz (Moskva) siyasi mənada bu diyarda hər şeyin uğurlu olacağına əmin olub yüz verstlərlə sahədən orduları çıxarırsa, onda bizim özümüzə icazə versin Qarabağ və Zəngəzuru gözlənilməz hücumlardan qorumaq üçün öz qüvvələrimizi səfərbər edək. O, əlavə edir ki, biz bunu mümkün və zəruri hesab edirik. 1921ci ilin 15 fevralında Ş.Mahmudbəyov 24 dekabr məru zəsinə əlavə olaraq N.Nərimanov, Həmid Sultanov və Əliheydər Qarayevin adına məlumat göndərir. O, daşnakların daha da az- ğınlaşdığını yazır, Qarabağın və Zəngəzurun müsəlman əhalisini erməni taranlarından qorumaq üçün Bakıdan yardım istəyirdi. O, təklif edir ki, Qarabağ və Zəngəzurda böyük nüfuzu olan Sultan bəyin imkanlarından istifadə etmək lazımdır. Bunun yeganə yo- lunu isə o, əvvəl Qarabağ və Zəngəzurun generalqubernatoru olmuş, azərbaycanlı əhalinin erməni qırğınlarından qorunmasın- da müstəsna rol oynamış, ermənilərin təkidi ilə həbs edilmiş Xos- rov bəy Sultanovun həbsdən azad olunmasında görürdü. Hətta, Ş. Mahmudbəyov məlumatın sonuna öz əl yazısı ilə əlavə etmişdir ki, “Xosrov bəy Sultanov azad ediləcəyi təqdirdə onun loyallığı və etibarlığına şəxsən cavabdeh olacaq, onun bütün hərəkətləri üçün məsuliyyəti öz üzərinə götürəcək” Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 100 Göründüyü kimi, tarixən ermənilər ruslarla, digər xristianlar- la, türk dünyasını istəməyən istənilən qüvvələrlə birləşərək Azər baycanı məhv etməyi qarşılarına məqsəd qoymuşlar və bu siyasət hazırda da davam etməkdədir. Azərbaycanın çıxışı sıx milli birlik yaratmaqla öz doğma torpaqlarını azad etməyə nail olmaqdır. Gəlin payız buludları kimi boşboş guruldamayaq.... |