QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

krateri adlanan çuxur əmələ gətirir. 2 km/san-dən böyük sürətlərlə meteorit zərbə nəticəsində bərk haldan güclü 

sıxılmış qaza çevrilir və güclü zərbə dalğası yaranır. Meteorit krateri iki növdür: zərbə meteorit krateri və 

partlayış meteorit krateri. Zərbə kraterinin diametri nisbətən böyükdür (8 metrdən onlarla metrədək). Yüzə 

qədər meteorit krateri məlumdur.  Ərinən böyük meteorit krateri Arizona krateri  (Şimali Amerikada Arizon 

 

392

ştatındadır) hesab olunur. Onun diametri 1207 m, dərinliyi 175 metrdir. 1947-ci ildə  Sixote-Alin meteoriti 

adlandırılan dəmir meteoriti düşdükdə diametri 26 metrə çatan 24 meteorit krateri əmələ gəlmişdir.  

Sarema adasında (Estoniya) 7 meteorit krateri vardır, onların ən böyüyünün diametri 110 metrə çatır. 1908-

ci ildə Sibirə düşən Tunquska meteoriti ən böyük meteoritlərdən biridir. Onun düşməsindən əmələ gələn güclü 

səs çox uzaqlarda eşidilmişdir.  

Düşən meteoritlərin belə böyük kraterlər əmələ gətirməsi, şübhəsiz ki, planetimizin atmosferində sapmalar 

yaratmış və ehtimal ki, qasırğa, tufan və zəlzələlərlə müşayiət olunmuşdur. Bununla yanaşı, zərbə nəticəsində 

olduqca çoxlu miqdarda havaya qalxan toz kütləsi atmosferin şəffaflağını, yerə düşən günəş  şüalarını 

azaltmışdır. Bu isə yəqin ki, temperatur rejimini dəyişmişdir.  

Bundan başqa, Alveresin böyük təbaşir dövrünün tərk olmasını (o cümlədən dinozavrların) möhtəşəm 

meteoritlərin düşməsi ilə  əlaqələndirmə hipotezini qəbul edərək, Yer səthinin kimyəvi tərkibinin dəyişməsini 

meteorit materialları hesabına getməsini nəzərə almaq lazımdır. Hesablamalar göstərir ki, (Alekseyenko, 2005) 

o dövrdə torpaqda iridiumun kəskin artması (daş meteoritlərdə iridiumun (İr) miqdarı Yerin litosferindəkindən 

min dəfə çoxdur) bioloji fəlakətlər üçün kifayət etmişdir.  

Qeyd etmək lamızdır ki, A.İ.Perelmanın məlumatına  əsasən  iridium anomaliyası venda və kembri (570 

mln. il), Perm və Trias sərhədində (248 mln. il), təbaşir sisteminin turon əsrində (90 mln. il), alt kaynazoyun 

eosen  şöbəsində (40 mln. il) planetar miqyasda məlumdur. Tam ehtimal ki, bütün bunlar möhtəşəm kosmik 

fəlakətlərin nəticələri olmuşlar. Belə  fəlakətlər olduqca çox nadir hallarda olur, onun qarşısının alınmasında 

bəşəriyyət hələ acizdir.  

Bizim günümüzə qədər biosfer mürəkkəb və asan olmayan yol keçmişdir. Onun payına olduqca müxtəlif ən 

möhtəşəm kosmik və planetar fəlakətlərdən tutmuş, regional və lokal fəlakətlər düşmüşdür. Onların inkişafı çox 

vaxt biosferi özünü məhv etmə və tam parçalanma hüduduna salmışdır. Lakin hər dəfə daxili enerji nəticəsində 

biosfer olduqca çətin vəziyyətdən çıxa bilmiş  və  həyat yenidən canlanmışdır. Geoloji tarixdə belə hadisələr 

saysız-hesabsızdır. 65 milyon il əvvəl baş verən biosferin qlobal krizisini buna parlaq misal göstərmək olar. Ye-

rin möhtəşəm kosmik cisimlə (astreoidlə) toqquşması nəticəsində ekoloji fəlakət baş vermişdir. Atmosferin qaz 

tərkibi və havanın yerüstü və dəniz akvatoriyalarının  temperaturu dəyişmiş, qurunun geniş ərazilərində böyük 

miqyaslı meşə yanğınları baş vermiş və s. Bir neçə yüz milyard ton kütləsi olan 10 km-ə yaxın diametrli kosmik 

cismin partlaması  əvvəlcə yanğınlar nəticəsində yerüstü temperaturun xeyli yüksəlməsinə, sonra isə «nüvə 

qışına» bənzər soyuqlaşmaya səbəb olmuşdur.  

Təbii balansın pozulmasının olduqca böyük olması yerüstü iri onurğalıların, o cümlədən dinozavrların 

məhvinə  səbəb olmuşdur. Yerin üzvi həyatı tamamilə meşə örtüyündən məhrum olmuşdur. Bütün başıayaqlı 

molyusklar (ammonitlər və belemnitlər), plankton orqanizmlərin, mərcanların və mamırların bütün ailələrinin, 

braxionodların, qarınayaqlı molyuskların ailələrinin isə 75%-i və digər orqanizmlər sıradan çıxmışlar. Lakin 

nisbətən az vaxt ərzində – 3-5 milyon ildən sonra Yerdə üzvi həyat yenidən dirçəlmişdir.  

Bununla belə, Yerin tarixində bu kosmik fəlakət ən böyüyü sayılmır. 

Geoloji tarixin son 800 milyon ili ərzində 21 dəfə belə kosmik fəlakətlər olmuşdur. Bu yalnız asteroidlərin 

bilavasitə zərbəsi və paltayışından ibarət olmayıb, həm də kometlərin (quyruqlu ulduzların) düşməsi və ya Yerin 

yaxınlığından uçması hadisələri də müşahidə olunmuşdur. Bütün bunlar üzvi aləmin inkişaf tarixində təsbit olu-

nur və xronoloji şkalanın böyük sərhədlərində qeydə alınır. Əgər 65 mln. il Yerə asteroid düşməsəydi, kosmik 

bombalar atılmasaydı, dinozavrların ömrü neçə milyon il davam edərmiş. Axı dinozavrlar yoxa çıxdıqdan sonra 

onların sığınacağını  məməlilər tutmuşdur, onların təkamülü  Hopo-sapiensin (insanın) peyda olmasına gətirib 

çıxarmışdır.  

Yerin geoloji tarixində müxtəlif davamiyyətli qlyasioeralar (buzlaşma eraları) altı dəfə baş vermiş və hər 

dəfə kriosferin (Yer kürəsində temperaturu mənfi olan soyuq təbəqə)  böyüməsi biosferin inkişafını 

məhdudlaşdırmış  və onun homeostazını ( davamlığını, sabitliyini) pozmuşdur. Heyvanat aləminin və bitki 

örtüyünün həyat tərzində miqrasiyasına və ya dəyişməsinə  səbəb olan yalnız Yer səthinin temperaturu 

pozulmamışdır, qlyasioeralar həmçinin biokütlənin olduqca azalmasına, deməli, maddələrin bioloji dövranının 

pozulmasına gətirib çıxarmışdır. Hidroloji tsikl də pozulmuşdur. Buzlaşma epoxalarında okean və atmosfer 

arasında rütubət mübadiləsi aşağı düşür, atmosferdə rütubətin miqdarı azalır, deməli, istilik (parnik) effekti də 

aşağı düşür. Geniş  ərazilərdə kriosferin inkişafı  nəticəsində Yer səthinin albedosu xeyli yüksəlir, radiasiya 

 

393

balansı isə azalır, bütün bunlar planetin soyuqlaşması effektini gücləndirir.  

Vulkanizmin aktivliyi, xüsusən olduqca çoxlu miqdarda atmosferə piroklastik materialın atılması, həmçinin 

çoxlu miqdarda karbon qazının da atılması, əksinə parnik (istilik) effektinin güclənməsinə şərait yaratdı.  

Planetar hadisələrin həm mənfi (soyuqlaşma), həm də müsbət inkişafı landşaftların orqanizmlərinin həyat 

fəaliyyətində yaxşı  (əlverişli)  şərait yaratdı, biosfer baş verən çətinliklərin öhdəsindən uğurla gələrək inkişaf 

etməyə başladı.  

Lakin antropogen təsir zamanı əgər destruksiya (dağılma, pozulma) faktoru insan tərəfindən törədilən krio-

gen-qlyasial təsir olarsa, digər ssenari törənə bilərdi. Bu, nüvə konflikti və nüvə qurğularından geniş miqyasda 

istifadə edildikdə baş verməsi mümkündür. Belə halda Yerin enerji ilə təmin olunması pozular, kriosfer planetar 

miqyasda yayılar, yəni Yer yeni buz planetinə çevrilə bilər.  

Elmə əsaslanmış dayanıqlı inkişaf və bəşəriyyətin optimal yaşama şəraitinin strategiyasını hazırlamaq üçün 

aşağıdakı prioritetləri müəyyənləşdirmək lazımdır.  

- Ali – təbii-antropogen sistemlərin ekoloji-iqtisadi baxımdan optimallaşması. Demoqrafik problemin həlli 

də ali prioritetin həyata keçirilməsi uğurlarından asılıdır.  

- Yüksək – təbii sistemlərin və bioloji müxtəlifliklərin qorunması.   

Dünyada təbii fəlakət baxımından tamamilə təhlükəsiz ölkə yoxdur. İldən-ilə təbii kataklizmlərin (dağıdıcı 

çevriliş) sayı getdikcə artır.  

Mütəxəssislərin  əksəriyyəti təbii fəlakətlərin sayının çoxalmasını birbaşa inan fəaliyyəti ilə bağlayır. 

«Scientifis American» jurnalının məlumatına  əsasən təbii ekosistemlərin (məs. meşələrin) məhv edilməsi 

quraqlıqların, daşqınların və qasırğaların sayının artmasına səbəb olur. Bununla yanaşı, Milli Tədqiqat Şurasının 

(National Research Council) məlumatına görə urbanizasiya da bu baxımdan neqativ rol oynayır. İqlimşünas Con 

Tviqqa/john Twigg qeyd edir ki, 1970-ci ildən başlayaraq təbii fəlakətlər hər il, orta hesabal 80 min insan 

ölümünə səbəb olur və 144 mln. adamın həyatına neqativ təsir göstərir.  

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının rəyinə görə Asiya və Amerika sakinləri, Avropaya nisbətən zəlzələ, daşqın, 

vulkan püskürməsinin daha çox qurbanı olurlar. Bu baxımdan inkişaf etməkdə olan ölkələr daha çox təhlükə 

(qorxu) altındadır. Çoxillik statistik məlumatlar göstərir ki, bütün ölüm hadisələrinin 90%-i məhz onların payına 

düşür. BMT-nin məlumatına əsasən daha az inkişaf etmiş 49 ölkənin 24-ü «risk (təhlükə) qrupunda» yerləşir. 

Son 15 il ərzində bu ölkələrdən altısı ikidən səkkizə qədər dəhşətli təbii fəlakətə məruz qalmışlar. 1990-cı illərdə 

84 böyük təbii kataklizm qeydə alınmışdır, bu 1960-cı illərdəki illə müqayisədə üç dəfə çoxdur. Bu fəlakətlərin 

vurduğu ziyan 591 mlrd. dollar, yəni 1960-cı illərdəkinə nisbətən 8 dəfə artıq olmuşdur.  

 

Təbii fəlakətlər sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr üçün də qorxuludur. 1995-ci ildə Yaponiyada baş 

verən güclü zəlzələ minlərlə insanın ölümünə səbəb olmuşdur. Zəlzələnin olduqca güclü olmasına baxmayaraq, 

ölkə belə növ kataklizmlərə hazır olduğundan ölənlərin sayı çox olmadı və zərərçəkənlərə tez vaxtda köməklik 

göstərildi. İqtisadi ziyan 155 mln. dollar  təşkil etdi.  

 

Təbii Fəlakətlər Tədqiqat Mərkəzinin məlumatına görə  təbii fəlakətlər hər sonrakı onillikdə artmaqda 

davam edir. Ziyan çəkənlərin sayı  və iqtisadi itkilər də daima çoxalır. 1973-1982-ci illərdə dünyada 1,5 min 

fəlakət qeydə alınmışdır (1 mln-a qədər ölüm hadisəsi), 1983-1992-ci illərdə fəlakətlərin sayı 3,5 minə çatmış 

(1,2 mln. ölüm halı), 1993-2002-ci illərdə isə fəlakətlərin sayı 6 minə yaxın, ölənlərin sayı isə 620 min nəfər 

olmuşdur. 

 

394

 

 

Şəkil 23.8.  Dünyada 30 ildə (1962-1992) baş verən təbii fəlakətlərin müxtəlif tiplərinin sayı: ziyanın 

miqdarına görə (A); ziyan çəkənlərin sayına görə (B); ölənlərin sayına görə (C) 

 

 

 

395

XXIV FƏSİL 

 

ƏTRAF MÜHİTİN SOSİAL FAKTORLARI 

 

24.1. Papiros (siqaret) çəkmə və onkoloji xəstəliklər  

Siqaret çəkmə dünyada ən geniş yayılan vərdiş olub, ayrı-ayrı adamların, həm də bütövlükdə  cəmiyyətin 

sağlamlığına zərər gətirir. Siqaret çəkməyə əhalinin bütün təbəqələri cəlb olunmuşdur, bu qadınlar və gənclər 

üçün daha təhlükəlidir.  

ÜST-in məlumatına görə dünyada 1,1 mlrd. adam (yer əhalisinin 18%-i), o cümlədən 900 mln. kişilər, 200 

mln. qadınlar, digər məlumata görə 60% kişilər, 20% qadınlar siqaret çəkirlər.  

BMT-nin məlumatına əsasən bəşəriyyət tütün məmulatının alınmasına hər il 85-100 mlrd. dollar xərcləyir, 

yer kürəsinin hər bir sakini orta hesabla il ərzində min siqaret çəkir.  

Dünyada gün ərzində 15 mlrd. siqaret çəkilir. ABŞ-da siqaret çəkməklə bağlı xəstələrin müalicəsinə ildə 50 

mlrd. dollar xərclənir. Bu o deməkdir ki, 1993-cü ildə siqaret çəkmə ilə bağlı olan xəstəliklərin sağalmasında bir 

qutu siqaretin qiyməti 2 dollara başa gəlir.  

İl ərzində siqaret çəkməkdən itkinin miqdarı 200 mlrd. dollar təşkil edir. Yer kürəsində hər beş adamdan 

biri bilavasitə və dolayı yolla orqanizmin tütünlə zəhərlənməsindən əziyyət çəkir. Siqaret çəkmə nəticəsində ildə 

orta hesabla 8,5 mln. adam dünyasını dəyişir. Orta hesabla siqaret çəkmə ilə əlaqədar insan ömrü 6-8 il qısalır. 

Siqaret çəkənlərin yarısı 35-69 yaşında müxtəlif xəstəliklərə tutularaq ölməyə risk edir. MDB ölkələrində 

1998-ci ildə  hər iki kişidən birinin ən parlaq çağlarında xərçəng xəstəliyindən ölümünə tütün tüstüsü bais 

olmuşdur. Siqaret çəkənlərin 80%-i xroniki bronxitdən əziyyət çəkir, ağciyərin xərçəng xəstəliyindən ölənlərin 

95%-ni həris siqaret çəkənlər təşkil etmişdir. Qırtlağında xərçəng xəstəliyi olanların 80-90%-i siqaret çəkənlər 

olmuşdur. Siqaret çəkməklə birlikdə alkoqol qəbul edənlərin qida borusunda xərçəng xəstəliyinin əmələ gəlmə 

riski siqaret çəkməyən adamlara nisbətən 9-12 dəfə yüksəkdir, mədədə xərçəng xəstəliyinin əmələ gəlməsində 

isə bu rəqəm 9,3 dəfə  təşkil edir. Tütün dodaqda, ağız boşluğunda, qida borusunda, ağciyərdə  xərçəng 

xəstəliyindən ölənlərin 60-80%-ni, xroniki bronxitin 75%-ni, ürək işemiyasından ölənlərin dörddə birini təşkil 

edir.  

Amerika tədqiqatçıları tütün tüstüsünün kanserogen təsirinin mexanizmini aşkar etmişlər. Buna başlıca 

səbəbkar çoxdan məlum olan benzapiren, daha doğrusu, orqanizmdə  benzapirenə çevrilən benzapiren-diol-

epoksid (BPDE) maddəsidir. BPDE şişin böyüməsinin qarşısını alan gen p53-ün sahəsini zədələyir. Əvvəllər 

aşkar edilmişdir ki, bu genin mutasiyası ağciyər xəstəliyinə tutulan xəstələrin 60%-də, digər xərçəng növlərinin 

isə 50%-ə  qədərində rast gəlinir. Normal vəziyyətdə gen p53 şişin böyüməsini sıxır, xəstə hüceyrələri 

kənarlaşdırır. Artıq siqaret çəkməyin xərçəng xəstəliyi əmələ gətirməsinə heç bir şübhə yoxdur.  

Az qətran tərkibli tütündən hazırlanan «yüngül» siqaret istehsal edənlərə  də ümid özünü doğrultmadı. 

Tədqiqatlar göstərdi ki, bu «sağlam» siqaterlər də digər xərçəng xəstəliyi növlərinin (adenokarsin) əmələ 

gəlməsinə cavabdeh olub ağciyərin dərin sahələrini zədələyir. Bunu sadəcə belə izah etmək olar ki, yüngül 

siqaterlərdən ləzzət almaq üçün tüstünü daha çox dərinə sorurlar, yüngül siqaretlərin nisbətən az zərərli olması 

haqqında olan reklam həqiqətə uyğun deyildir.  

Siqaret çəkmə gənclərin zehni və fiziki qabiliyyətlərinə mənfi təsir göstərir və onları impotentliyə aparır. 

Amerika tədqiqatçılarına görə siqaret çəkənlər yaxşı hazırlıqlı  tələbələrin 17%-ni, orta hazırlıqlıların 45%, 

hazırlıqsızların 59%-ni təşkil etmişdir.  

Rusiya Federativ Tibb Elmlər Akademiyasının məlumatına görə siqaret çəkəndən 10-15 dəqiqə sonra 

əzələnin gücü 15%, əzələlərin uyğunlaşması (koordinasiyası) 23% azalmışdır. Hətta passiv siqaretçəkmə ürək-

damar xəstəliyinin başvermə  təhlükəsini 1,5 dəfə yüksəldir. Həm də passiv siqaret çəkmədən 66,7% ailənin 

uşaqları  əziyyət çəkir. Siqaret çəkənlərin 40%-ndən çoxu müvəqqəti iş qabiliyyətini itirir. Siqaret çəkən 

ailələrdə uşaqların çəkisi 700 qram az, boyu və başının çevrəsi kiçik olur. Belə uşaqlar 9-10 yaşına qədər fiziki 

və əqli baxımdan xeyli geri qalır.  

Rusiyada kişilərin 67%-i, 15 yaşdan yuxarı qadınların 30%-i siqaret çəkir (1993-cü ilin məlumatı). Burada 

tütünün təsirindən hər il 280 min, hər üç kişidən biri  və hər 20 qadından biri həyatını dəyişir.  

Tədqiqatlar göstərir ki, Rusiyada 8-ci sinifdə şagirdlərin 25%-i, 10-cu sinifdə 42%, qızların 23%-i siqaret 

çəkir.  

Bir neçə il əvvəl bütün dünyada siqaret çəkməklə mübarizəyə başlanılıb. Güclü mübarizə nəticəsində ABŞ-

da 1970-1990-cı illərdə siqaret çəkənlərin sayı 70%-dən 28%-ə enib. Digər məlumata görə, ABŞ-da kişilərin 

28%-i, qadınların 23%-i siqaret çəkir (1994-cü il məlumatı).  

 

396

ABŞ-da hər il 100 min adamın ölümünə tütün səbəb olur. Avtomobillərin yarıdan çoxu külqabısız buraxılır. 

Bir sıra kompaniyalar, məsələn «Lokxid» və «Terner brodkostinq» siqaret çəkənləri işə götürmür. «Teksas 

instrument» kompaniyası hər siqaret çəkən işçidən ayda 10 dollar, «Yu-xod» isə həfədə 5 dollar tutur.  

Vebster Qroun (Missuri ştatı)  şəhərinin fəalları yaşı 17-ə  qədər uşaq olan xüsusi evlərdə siqaret 

çəkilməsinin qadağan olunmasını  təklif edirlər. Pensilvaniyada avtomobillərdə siqaret çəkmək qadağan 

olunmuşdur. Kaliforniyanın bir neçə şəhərində çimərlikdə siqaret yandırmaq qadağan edilib, Devis şəhərində isə 

acıq havada da siqaret çəkməyə icazə verilmir. San-Diyeqo aeroportunda binadan bir neçə metr kənarda siqaret 

çəkmək olar.  

Pentaqonda siqaretə qarşı müharibə elan edilib. 1994-cü ildə Müdafiə Nazirliyi iş yerində siqaret çəkməyə 

yasaq qoyub. 1980-ci ildən 1995-ci il daxil olmaqla ABŞ-ın silahlı qüvvələrində siqaret çəkənlərin sayı üçdə 

birə qədər azalmışdır. 1997-ci ildə ABŞ-ın ordusunda 1,4 milyon hərbiçinin 32%-i siqaret çəkmişdir.  

1998-ci ilin sentyabrında 8 ştatda tütün kompaniyaları 25 il ərzində siqaret çəkməklə  əlaqədar xəstələrin 

müalicəsinə 206 mlrd. dollar ayrılması barədə qərara gəlmişlər.  

1999-cu ilin sentyabrında ABŞ federal hökuməti tütün kompaniyalarını məhkəməyə vermişdir. Kompaniya-

lar görkəmli ictimai yerlərdə siqaret reklamlarından istifadə etməməyi öhdələrinə götürmüşlər. ABŞ-da idarələr, 

parklar, şəhərlər və çaylar tüstüsüz zona elan olunur.   

Kanadada hərbi qulluqda, aeroportlarda, vağzallarla, Toranto və Ottavada hətta restoran və barlarda siqaret 

çəkmək qadağan olunmuşdur. Qaydanı pozanlar 250-dən 5000 Kanada dolları məbləğində cərimə olunur. Tütün 

kompaniyalarına, idman və müxtəlif mədəni tədbirlərə sponsorluq etmək qadağan edilmişdir.  

İtaliyada siqaret çəkməklə bağlı  hər il 90 min adam ölür. Burada siqaret çəkməklə mübarizə  hər yerdə 

aparılır. Rusiyadan fərqli olaraq İtaliyada 11-15 yaşlı məktəblilərin yalnız 16%-i siqaret çəkir.  

Avropanın bütün ölkələrində, Kanadada, Avstraliyada, ABŞ-ın əksər ştatlarında tütün məmülatlarının rek-

lam olunması praktiki olaraq qadağan edilmişdir.  

1998-ci ildə ÜST-nin başlıca vəzifəsi – xüsusilə üçüncü dünyanın ölkələrinin uşaqları və yeniyetmələrinin 

siqaret çəkməsilə mübarizə aparmaqdır. ÜST üçüncü dünyanın ölkələrində tütün məmulatlarının reklamına tam 

qadağan edilməsini qarşısına məqsəd qoymuşdur.  

ABŞ-da siqaret istehsalı ilbəil aşağı düşür, siqaretin xaricə, xüsusilə Şərqi Avropa ölkələrinə və Rusiyaya 

satışı sürətlə artır.  

1996-cı ilin iyunundan 1997-ci ilin iyununa qədər «Filipp-Morris» firması ABŞ-a 240 mlrd., kənar yerlərə 

isə 690 mlrd. dollarlıq siqaret satışı aparmışdır. Çində hər il 1,8 trilyon Amerika siqaretindən istifadə olunur. 

1995-ci ildə ABŞ, Çin  AİB (Avropa iqtisadi birliyi)-dən sonra Rusiya dünya tütün bazarında dördüncü 

yerdə durur. Rusiyada yaşlıların 50%-dən çoxu siqaret çəkəndir. Bir ildə onlar 150 mlrd. siqaret çəkir. Rusiyada 

tütün bazarı sürətlə genişlənir, ona uyğun olaraq, inkişaf etmiş sənaye dünyasında ölüm səviyyəsinə görə liderlik 

edir.  

Tütün reklamı hər şeydən əvvəl gənclərə yönəldilib. Tütün firmalarından birinin direktoru deyir: «Bu zibili 

biz özümüz çəkmirik, onu yalnız satırıq. Çəkmək hüququnu gənclərə, kasıblara, qaralara və axmaqlara veririk».  

 

24.2. Narkomaniya və toksikomaniya  

Hesablamalara görə hazırda dünyada 50 mln. narkoman verdır. Narkomanlıq bütün bəşəriyyət üçün 

təhlükəlidir. Yunanca narke- donma, donub qalma, mania – ağılsızlıq, dəlilik deməkdir. 

Narkomaniyanın mahiyyəti (həmçinin onun sosial mənası) daha tam şəkildə  aşağıdakı kimi ifadə olunur: 

narkomaniya – sosial təhlükəli psixi xəstəlik olub, əsası bu və ya digər kimyəvi birləşmələr qəbul etmək 

yolu ilə mərkəzi sinir sistemində «komfort sahəsi»ni süni olaraq stimullaşdırmaq üçün (şövqləndirməklə) 

fərdin (şəxsin) qarşısıalınmaz cəhd göstərməsidir. Narkomaniya zamanı deformasiya baş verir, sonra sübutlar 

(səbəblər) sistemi dağılır,  əvvəlki sosial əlaqələr kəsilir və  xəstədə narkotik maddə  əldə etmək məqsədilə 

istənilən qeyri hüquqi əmələ  əl atmaq davranışı formalaşır. Narkomaniya cəmiyyətə böyük əxlaqi və maddi 

zərər yetirir.  

«Narkomaniya» termini daha ümumi olan «toksikomaniya» termini ilə müqayisədə xüsusidir. İş ondadır ki, 

narkotik vəziyyəti psixikaya (ruhi aləmə) təsir göstərən bir çox maddələr yarada bilər. Onların hamısı olduqca 

zəhərlidir. Bunların arasında elələri də var ki, tibbdə əvvəllər narkotik kimi heç vaxt istifadə edilməmişdir. Bun-

lar geniş çərçivədə – psixotrop effektli dərmandan tutmuş kimyəvi məişət vasitələrinə kimi maddələrdir. Alko-

qol və nikotin də narkogen (toksik) maddələr olsalar da, narkotiklər nisbətən az təhlükəli hesab olunur, onlara 

həvəslə aludə olmağın özü də toksimaniya sayılır. Bu zaman alkoqol və siqaret çəkmə digər narkotiklərə yol 

açır.  

 

397

Bununla belə, «narkomaniya» və «toksikomaniya» hazırda paralel də işlədilir. «Narkomaniya» - «klassik» 

narkotiklərə (opiya preparatları, Hindistan çətənəsi, cənubi Amerika bitkisi kökü və b.) hərislik və toksikoma-

niya isə geniş yayılan, nizamsız və getdikcə yayılması daha da genişlənən, psixikaya təsir göstərə bilən 

maddələr olub, bura müxtəlif növ həblərdən tutmuş benzinə qədər daxildir. Buna uyğun olaraq bir sıra narko-

manlar və toksikomanlar (bura əsasən yeniyetmələr, cavan yaşlılar daxildir) ayrılır.  

Narkotik maddələrdən asılılığın  ilk (birinci) mərhələsində onu qəbul edən adam hər hansı bir 

məsuliiyyətsizlik, arzusuna çatmaq hissiyyatı keçirir, nəyinsə çatışmazlığı barədə  həyəcanlanır, psixoloji dis-

komfort duyğusuna məruz qalır.  

Belə vəziyyəti kənarlaşdırmaq üçün yeni narkotik üsulları qəbul etdikdən sonra həmin şəxsdə artıq ona qarşı 

inam yaranır və narkotikdən asılılıq inkişafının ikinci – psixoloji mərhələsi başlayır. Bu psixikanın xüsusi xəstəlik 

vəziyyəti narkomaniyanın əsası və mahiyyəti hesab olunur.  

Narkotikdən asılılığın üçüncü mərhələsində narkotik maddələrə kəskin qarşısı alınmaz fiziki aclıq başlayır.  

Narkotiklər subyektiv qəbul olunan psixi vəziyyətin yalnız stimulyatoru deyil, həm də modulyatoru sayılır. 

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi narkotiklərin stimullaşdırıcı  təsiri xoş  əhvali-ruhiyyə hissiyyatının bilavasitə 

təsirindən əmələ gəlir. Onların modullaşdırıcı təsiri isə xoş təsiri gücləndirən digər faktorlardır. Məsələn, kokai-

nin təsiri nəticəsində xüsusi gümrahlıq, yüngüllük, güc-«komfort zonasına» bilavasitə təsir yaranır, musiqi, rəqs 

və s.-nin təsirindən isə ləzzət, zövq güclənir. Hətta bədənin bütün səthi erogen zona kimi dərk olunur.  

Narkotik maddələr yalnız kimyəvi quruluşuna görə deyil, həm də psixikaya təsir xarakterinə, yaranan 

asılılığın sürəti və  dərinliyinə, müxtəlif orqanlara və fizioloji sistemlərə  təsirinə görə  də  fərqlənir. Məsələn, 

nikotindən asılılıq nisbətən tez baş verir, lakin siqaret çəkmə psixikanın pozulmasına səbəb olmur. Bununla 

yanaşı, o, ürək-damar və  tənəffüs sisteminə ziyandır, çox vaxt ağciyər və  mədədə  xərçəng xəstəliyinə  səbəb 

olur. Alkoqol isə əksinə, psixi pozuntulara aparır, ondan asılılıq inkişafı nikotinə və digər narkotik maddələrə 

nisbətən yavaş (tədrici) olur. Narkotiklər (ilk növbədə heroin, kokain) alkoqol və nikotindən də təhlükəli olub 

tez və intensiv asılılıq törədir, bu isə müxtəlif orqan və toxumaların distrofiyasına səbəb olur.  

İlk yoxlamalarda (dadına baxmada) narkotikdən effekt alınmaya da bilər, lakin «eksperimentator»-şəxs 

necə olur olsun, yeni narkotiki qəbul etməyə israrlıdır. 2-5 yoxlamadan sonra həmin şəxs dadına varır və sonra-

lar heç bir məsləhətə ehtiyacı olmadan narkotiki sərbəst qəbul etməyə başlayır.  

Narkotik maddələri ilk dəfə  qəbul edən  şəxs öz vəziyyətində heç bir dəyişiklik hiss etmir. Bəzən