Qafqaz Universiteti Materiallar
Yüklə 9,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Oxşarın yeni roluna və vəziyyətinə münasibəti.
- Oxşar sirr pərdəsi altında.
- AZƏRBAYCAN DİLİNİN LÜĞƏT TƏRKİBİNİN ZƏNGİNLƏŞMƏSİNDƏ ZAMAN MƏZMUNLU SÖZLƏRİN ROLU İlkin QULİYEV
- III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- AZƏRBAYCAN DİLİNDƏKİ SİNONİMLƏRİN FONOSEMANTİKASI Sahilə İBRAHİMOVA
- XIX ƏSRDƏ VƏ XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ NAXÇIVAN ƏDƏBİ MÜHİTİNDƏ ŞƏRQ VƏ QƏRB ƏNƏNƏLƏRİNƏ MÜNASİBƏT Nərgiz İSMAYILOVA
|
Oxşara münasibət. Əsərdən görünür ki, Şah İsmayıl öz oxşarı ilə hörmət və qayğı ilə rəftar edir, onunla şahmat oynayır, ailəsi haqqında sorğu-sual edir. L. Feyxtvangerin „Yalançı Neron“ əsərində isə imperator öz oxşarına insan kimi yox, meymun kimi baxır, əylənir.
heç də həmişə eyni cür olmur. K. Abdullanın “Yarımçıq əlyazma” əsərində Şah İsmayılın oxşarı Xızırın öz taleyinə münasibəti haqqında geniş məlumat verilmir. Terrensi isə öz taleyindən hədsiz razı qalır. Hətta imperatorun oyuncağı olmaq belə onun üçün xoşbəxtlik olur.
barədə heç bir məlumat verilməsə də xüsusi qayğı və maddi yardım göstərilir. Terrensinin kiçik emalatxanası isə sarayın sifarişlərini yerinə yetirmək şərəfinə nail olur. Hər iki əsərdə bu oxşarlıq dövlət sirri kimi gizli saxlanılır. Lakin L. Feyxtvangerin „Yalançı Neron“ əsərində Terrensinin arvadı onun sarayda nə işlə məşğul olduğunu bilir və bunu əri üçün təhqir hesab edir.
döyüşündə uduzacağını gördüyü zaman öləcəyini bilə-bilə özü döyüşə girir. Lakin döyüşə girmədən öncə son tapşırıqlarını verərək öxşarı Xızırı öz yerinə qoyur.L. Feyxtvangerin „Yalançı Neron“ əsərində Terrensi Neron kimi qətlə yetirilir.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
797 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan AZƏRBAYCAN DİLİNİN LÜĞƏT TƏRKİBİNİN ZƏNGİNLƏŞMƏSİNDƏ ZAMAN MƏZMUNLU SÖZLƏRİN ROLU İlkin QULİYEV Kafkas Universiteti, Türkiyə, Qars quliyevilkin@yandex.ru TÜRKİYƏ
Türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilində zaman məzmunlu sözlər, onların dildə- ki mövqeyi, struktur-semantik xüsusiyyətləri, söz yaradıcılığında və dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində rolu kimi məsələlər türkoloqlar tərəfindən yetərincə araşdırılmamışdır və bu səbəbdən gündəlik ünsiyyət tələbatının əsas hissəsini təşkil edən zaman məzmunlu sözlərin leksik-semantik və qrammatik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi hələ də aktual məsələ olaraq qalmaqdadır. Dilin lüğət tərkibi dilin dəyişməyə daha çox meyl edən bir hissəsidir. Digər dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsi dilin daxili imkanları və başqa dillərdən alınma sözlər hesabına baş verir. Tarixi inkişaf prosesində bütün dillər bir-birilə qarşılıqlı əlaqə və münasibətdə inkişaf edir, zənginləşir. Dilin lüğət tərkibinin inkişafı, əslində, bütünlüklə dilin inkişafı deməkdir, hətta əksər dillər lüğət tərkibindəki sözlərin çoxluğuna görə zəngin dil olaraq tarixə düşür. Azərbaycan dilində işlənən zaman məzmunlu sözlərin böyük bir qismini ərəb, fars dillərindən, az qismini isə türk mənşəli və rus dili vasitəsilə latın dilindən sözlər təşkil edir. Orta əsrlərdə ərəblərin, XX əsrdə isə rusların Azərbaycanı öz hakimiyyəti altına salmasından sonra alınma sözlər Azərbaycan dilində çoxalmağa başlamışdır. Bir dildən başqa bir dilə sözlərin keçməsi prosesi yer üzündəki bütün dillərə xas olan bir prosesdir. Başqa dillərdən sözalma prosesi dilin lüğət tərkibini zənginləşdirən başlıca amil olaraq bu günün özündə belə fəal surətdə davam etməkdədir. Alınma sözlərin əksəriyyəti Azərbaycan dilinin qanunlarına tabe edilmiş və onlardan istifadə yolu ilə xeyli miqdarda yeni söz yaradılmışdır. Alınma sözlərin əksəriyyətinə Azərbaycan dilinin leksik şəkilçilərini artırmaqla yeni sözlər yaranır. Söz köklərinin alınma olmasına rəğmən, sözyaratma prosesi dilin öz qanunları əsasında getdiyi üçün bu yolla əmələ gələn sözlərin yaranması dilin daxili imkanları hesabına gerçəkləşmiş sayılır. Azərbaycan dilinin dörd cilddən ibarət izahlı lüğətində təsbit etdiyimiz zaman məz- munlu sözləri quruluşuna görə sadə, düzəltmə və mürəkkəb quruluşlu olmaqla üç yerə ayır- maq mümkündür. Biz məqaləmizdə əsasən düzəltmə və mürəkkəb quruluşlu zaman məzmunlu sözlərdən bəhs edəcəyik. Söz yaradıcılığında ən fəal üsul morfoloji yolla, yəni söz köklərinə şəkilçilərin əlavəsi ilə müəyyən məfhum ifadə edən yeni leksik vahidlər yaratmaqdır. Nitq hissələrinə aid olmaları baxımından zaman məzmunlu düzəltmə sözlər, əsasən, isim, sifət və zərflərdən, çox az sayda fellərdən ibarətdirlər. Zaman məzmunlu düzəltmə sözlər struktur-semantik xüsusiyyətlərinə görə iki yerə ayrılır: 1. Leksik şəkilçi artırıldıqdan sonra zaman məzmunu qazanan sözlər (bunların sayı nisbətən azdır); məs.: doğuluş, ezamiyyət, keçmiş, gələcək və s. Belə sözlər bu və ya digər mənada birbaşa zaman vahidi sayılmasa da, məzmunundan hər hansı bir zaman dilimini göstərdiyi bəlli olur. 2. Zaman məzmunlu sadə sözlərə leksik şəkilçi artırmaqla yaranan sözlər; məs.: tarix-
Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı prosesinin başqa bir qolunu da sintaktik-semantik üsulla söz yaradıcılığı təşkil edir. Mürəkkəb quruluşlu, yəni sintaktik üsulla əmələ gələn
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
798 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan zaman məzmunlu sözləri tərkib hissələrinin birləşməsi üsuluna, tərəfləri təşkil edən sözlərin nitq hissələrinə mənsubluğuna, tərəflər arasında semantik quruluş cəhətdən təsnif edə bilərik. Bunlardan ən məqsədəuyğunu zaman məzmunlu mürəkkəb sözlərin nitq hissələrinə mənsubluğuna görə bölünməsidir. Belə sözlərin tərkib hissələrindən biri və ya hər ikisi zaman məzmunlu sözdən ibarət olur, tərkib hissələr mənşəyinə görə fərqli ola bilir; məs.: gecəçiçəyi, bayramqurdu, saatqabı, çoxəsrlik, anbaan, aybaay və s.
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏKİ SİNONİMLƏRİN FONOSEMANTİKASI Sahilə İBRAHİMOVA ADPU
sahila.ibrahimova@yahoo.com AZƏRBAYCAN
Məlum olduğu kimi sinonimik paradiqma - yaxın və ya eynimənalı sözlərin bir qrupda cəmlənməsidir. Buna görə də sinonimlərlə fonosemantika arasında əlaqəni qurarkən identiklik və yaxınmənalılıq əlamətlərini nəzərə almaq lazımdır. Amma yalnız leksik deyil, eyni zamanda fonetika baxımından bu əlamətlərə baxılmalıdır. Belə ki, əgər sinonimlik cərgəsini təşkil edən sözlərin müsbət, mənfi, neytral əlamətlərin fərqi 9% təşkil edirsə onda bu sinonimlər fonosemantik səviyyədə identiklik ifadə edir. Hər sinonim sözün məna çalarının təsviri üçün müsbət, mənfi və neytral səs əlamətləri faizlə hesablanmış, sonra isə sinonim cütlüyünün konnotativ əlamətlərinin fərqi qruplara görə təyin edilmişdir. Fərq dominant sinonim cütlüyü ilə müqayisə edilərək tapılmışdır. Belə ki, məhz dominantlıq sinonimlər üçün "hesablama nöqtəsi" təşkil edir. Riyazi statistikanın köməyi ilə sinonimlər arasında ən əhəmiyyətli fərq təyin olunur. Apardığımız təcrübədə sinonim sözlərin məna çalarlarını hesablamaq üçün ilk öncə sinonim cütlüklərdən ibarət cədvəllər hazırlanmışdır. Həmin cədvəldə sinonim sözlərin müs- bət, mənfi, neytral xüsusiyyətlərinə aid ayrıca qrafalar ayrılmışdır. ADPU-nun müxtəlif fakültələrin tələbələrinə hazırlanan sorğu vərəqələri paylanılaraq hər bir xanaya uyğun qeyd- lər aparmaları istənilmişdir. Tələbələrin sinonim sözlərin müsbət, mənfi, neytral əlamətlərinə qoyduğu + işarəsi əsasında cəm alınmış və faizlə hesablanmışdır. Hazırladığımız sorğu vərəqələri sinonim cütlüyünə daxil olan sözlərin hər birinin ayrı- ayrılıqda məna çalarlarının hansı kateqoriyaya aid olduğunu təyin etməklə yanaşı, həm də onla- rın bu cütlüklər arasındakı fərqi də öyrənməyimizə yardım edir. Təcrübə üçün hazırladığımız bu metod sinonim cütlüklər üzərində statistik hesablamalar aparmağa da xidmət göstərir:
№ SİNONİMLƏR MÜSBƏT % Fərq
(dominantla müqayisə də) MƏNFİ % Fərq (dominantla müqayisədə) NEYTRAL % Fərq (dominantla müqayisədə) 1. Şən 89
8 3
Şad 87 2% 6 2% 7 4% Xürrəm 81 8% 7 1% 12 9%
Hündür 50
38 12
Yüksək 66 16%
26 12%
8 4% Uca 70 20%
21 17%
9 3% Ali 78 28%
15 23%
7 5% 3. Saxta 85
9
6
Qəlp 67 18%
18 9% 15 9% Qondarma 67 18%
23 14%
10 4%
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
799 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan
Məlum olduğu kimi sinonimik paradiqma - yaxın və ya eynimənalı sözlərin bir qrupda cəmlənməsidir. Buna görə də sinonimlərlə fonosemantika arasında əlaqəni qurarkən identiklik və yaxınmənalılıq əlamətlərini nəzərə almaq lazımdır. Amma yalnız leksik deyil, eyni zamanda fonetika baxımından bu əlamətlərə baxılmalıdır. Belə ki, əgər sinonimlik cərgəsini təşkil edən sözlərin müsbət, mənfi, neytral əlamətlərin fərqi 9% təşkil edirsə onda bu sinonimlər fonosemantik səviyyədə identiklik ifadə edir (Журавлев А.П. Вопросы семантики. Калининград, 1978). Sinonimlərin məna fərqliliyi əlamətini əsas tutaraq onları bir neçə qrupa ayırmaq olar. Qruplara bölərkən sinonim cütlüyü - dominant + sinonimik paradiqmasından biri. Belə ki, sinonim cütlüyünün bir üzvü 9% dən az, digəri isə 9 %-dən çox fəqrli səs əlaməti daşıya bilər. Bunları əsas götürərək biz sinonimləri aşağıdakı qruplara ayırdıq: 1. Fonosemantik müstəvidə "uyğunluq" ifadə edənlər 2. Fonosemantik müstəvidə az "uyğunluq" ifadə edənlər 3. Fonosemantik müstəvidə "uyğunluq" ifadə etməyənlər
Birinci qrup -"Fonosemantik müstəvidə "uyğunluq" ifadə edənlər" özü də iki yarımqrupa bölünmüşdür: A yarımqrupu və B yarımqrupu. A yarımqrupuna emosional məna çalarları 9%-dən az olan, B yarımqrupuna isə 9%-dən çox olan sinonim cütlüklər daxildir.
İkinci yarımqrupa fonosemantik müstəvidə cüzi "uyğunluq" təşkil edən sinonimlər aiddir.Üçüncü qrupa isə fonosemantik səviyyədə "uyğunluq" təşkil etməyən sinonimlər daxil edilmişdir. Beləliklə, apardığımız təcrübəyə əsasən biz aşağıdakı nəticələri əldə etdik: sinonim cütlüklərin 97%-ində həm leksik, həm də fonosemantik oxşarlıq, yaxınlıq müşahidə edilir. Bundan əlavə tədqiqatın gedişində sinonimlərin tipləri də təyin olunur. Burada məqsəd sinonimlərin fonosemantikası ilə onların semantikası arasındakı əlaqəni təyin etməkdir.
XIX ƏSRDƏ VƏ XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ NAXÇIVAN ƏDƏBİ MÜHİTİNDƏ ŞƏRQ VƏ QƏRB ƏNƏNƏLƏRİNƏ MÜNASİBƏT Nərgiz İSMAYILOVA AMEA Naxçıvan Bölməsinergiz.ismayilova@hotmail.com AZƏRBAYCAN
XIX-XX əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu dövrdə həm dünya ədəbiyyatında, həm də Azərbaycan ədəbiyyatında maraqlı konsepsiyalar ortaya atılmış, bu istiqamətdə fərqli ədəbi yanaşmalar ortaya çıxmışdır. Həmin dövrün ədəbiyyatı uğurlu inkişaf dövrü keçməklə yanaşı, bir o qədər də qarışıq olmuşdur. Dünyaya inteqrasiya, dünya ədəbiyyatı ilə sintez, dünya ədəbiyyatı fövqündə milli ədəbiyyat yaratmaq cəhdləri bu dövr ədəbiyyatının əsas prinsiplərindən idi. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində də Naxçıvan Azərbaycan elminə və maarifinə böyük töhfələr vermişdir. Azərbaycanda təzahür edən milli maarifçilik hərəkatı Naxçıvanda da özünü göstərməyə başlamışdır. İctimai- iqtisadi, sosial-mədəni yeniliklər mütərəqqi, demokratik ziyalılar təbəqəsinin formalaşması üçün münbit zəmin yaratmışdır. Yeni tipli mədəni-maarif ocaqlarının təşkil edilməsi nəticəsində dünyəvi elmlər tədris olunmağa başlamış, müəllim və şagirdlərin sayı getdikcə artmağa başlamışdır. Qərb ədəbiyyatına meylin artdığı bir zamanda, Şərq ədəbiyyatına hörmətin izləri hələ də qalırdı. Naxçıvan ədəbi mühitində yetişən sənətkarların hər birinin yaradıcılığında Şərq motivi özünəməxsus bir şəkildə təzahür edib.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
800 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Bu cür sujetlərə biz R. Babayevin “Azərbaycan folklorunun Regional xüsusiyyətlər”i, Naxçıvan folkoru adlı dissertasiyasında da rast gəlirik: “Qırğızlar “təkgözlü divi” Malgün, yəni Məlun, qaqauzlar isə Denegoz adlandırırlar. Yunan, Hind və digər mənbələrdə onunla bağlı maraqlı məlumatlar var. Azərbaycan folklorunda Təpəgözə münasibət daha maraqlıdır”. “Bütövlükdə XIX yüzilliyin ədəbiyyatı, Azərbaycan ədəbiyatının yeni yüksək mərhələsi sayılan XX yüzil ədəbiyyatına keçid üçün möhkəm zəmin hazırlamışdır. Məhəmmədağa Şahtaxtılının mədəniyyət konsepsiyası və bundan doğan vətəndaşlıq keyfiyyətləri “Şərqi-rus” qəzetində çap edilən “Hər gün bir az” silsilə məqaləsində də öz ifadəsini tapmışdır. O, Şərqin taleyindən danışarkən ilk növbədə tərəqqini mühüm amil hesab edir. Avropalıların bütün nailiyyətlərə və yeni mədəniyyətlərə tərəqqi ilə nail olduqlarını söyləyir və bunu müsəlman- lara nümunə göstərir. Eyni zamanda, tərəqqidən danışarkən qadınların cəmiyyətdəki roluna da xüsusi diqqət yetirir. Avropa və Amerika qadınları ilə müsəlman qadınları arasındakı fərqin Şərqin zərərinə işlədiyini əsaslandırır”. Qadın azadlığı şüarı ilə diqqət çəkən sənətkarlardan olan Eynəli bəy Sultanov, Cəlil Məmmədquluzadə isə qadınların azadlığını, inkişafını elmdə təhsildə görürdü. Eynəli bəy Sultanov da publisist məqalələrində Qafqaz və Şərq xalqlarının mənafeyini müdafiə etmişdir. O “Təzə pir” hekayəsinin əvvəlində Hafizdən bir sitat gətirmişdir: “Riyazi- dəruniyi –pərdə zi rindani-məst purs” (Pərdənin dalındakı sirri sərxoşlardan soruş). Bu hekayədə o, müsəlmanların avamlığından, dini-fanatizmdən və onun bilinməyən, gülünc tərəflərindən bəhs edir. Hekayədə eşşəklərin dəfn olunduğu məzarları xalqa “əməlisaleh, mö- min şəxsin məzarı” kimi qələmə verib, məzarın üzərində türbə ucaldan fırıldaqçılar tənqid atəşinə tutulur. Azərbaycan klassikləri ilə bərabər, Şərq və Qərbin böyük sənətkarlarını, böyük filosof- larını, tələbəlikdən oxuyub öyrənməyə başlayan Mirzə Cəlil isə bu işə 80-90-cı illərdə daha ciddi fikir verir. Dünya mədəniyyəti gənc yazıçının təşəkkülünə, kamilləşməsinə kömək edən bir amil, fikir xəzinəsi olsa da, onun fikrincə, hər bir milli mədəniyyətin öz qiyməti, öz gözəl- liyi vardır. C.Məmmədquluzadə “Danabaş kəndinin əhvalatları”nda qədim yunan filosofu Sokrat- dan sitat gətirmişdir. Həmin əsərdə həm də “Camei-Abbasdan” bəhs edən müəllif Qəzetçi Xəlilin dili ilə o vaxt oxunan əsərlərə bu yolla diqqət çəkir. Görüldüyü kimi, sonrakı dövrdə Azərbaycanın məktəb və mədrəsələrində Sədinin “Gülüstan” ,“Bustan” əsərləri, Füzulinin “Divanı”, “Tarixi-Nadir”, “Camei-Abbas” kimi kitablar dərslik və dərs vəsaitləri kimi geniş şəkildə istifadə olunmuşdur. Həmin kitablar şagirdlərin bilik və yaş səviyyəsinə uyğun olmasa da, milli dərslik yaradıcılığımızda ilk nümunələr kimi qiymətlidir. C.Məmmədquluzadənin başçılıq etdiyi “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin nümayəndələrinin yaradıcılıqlarında da Şərqin təsviri, Şərq mövzusu aktual idi. Şərq və Qərbin sintezi şəklində əsaslandırılan hadisələr və bu hadisələrə fərqli baxış romanı daha da qiymətli edir. Əsərdə müəllifin Şərqə və Qərbə münasibəti müxtəlif surətlərin dili ilə verilir. “Dumanlı Təbriz” romanında həmçinin Qərbin Şərqə, Şərqin də Qərbə münasibəti, bu münasibətdəki mənfi və müsbət cəhətlər təsvir olunub. Əsərdə “Vəhşi Şərqə” mədəniyyət gətirib, Şərqi mədəniləşdirmək istəyən rus, alman, türk, ingilis xalqlarının daxili siması məharətlə təsvir olunub. Əsərin müxtəlif hissələrində Ordubadi Şərq və Qərbin müqayisəsini də vermişdir. Şərqi maddi zənginliklərini tərif edən ədib bəzən də Şərqin təfəkküründəki geriliyi tənqid edir. “Şərqin mülkədarını da Qərbin mülkədarı ilə müqayisə etmək olmaz” və s. kimi ifadələr bu fikri sübut edir. Şərqdə hökm sürən fanatik və cahil mühitin bədii və siyasi mənzərəsini yaradır və göstərir ki, dinini kamil bilməyən şərqliləri molla qiyafəsinə bürünən rus və Qərb casusları aldada bilir. Şərqlilərin yaşadığı evləri təsvir edən sənətkarın bu qeydləri də diqqət çəkir: “Ümumiyyətlə, Təbriz evləri fransızların nəşə və zövqünə uyğun bir vəziyyətdə düzədilmişdir. Təbriz evlərinin səqfində çılpaq məlakə III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
801 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan şəkillərinə təsadüf etmək olurdu”–deyən ədib bu yolla Şərqdəki Qərb meyillərinə diqqət çəkmək istəmişdir. Şərqdə Qərb əhval ruhiyyəsini təsvir edən bu xırda cəhətlər xaric, Şərqdə Qərbləşmək ab-havası hiss edilmir. Ordubadi əsərində təzadlı fikirlərlə çıxış edib, Şərq qadınının gözəlliyini ucaltsa da “xüsusən gözlərindən gülmək və baxışında oynamaq yalnız Təbiz qadınlarına məxsus gözəllikdir” desə də , əsərdə əsas obraz olaraq qərbli qadın seçilmişdir. Ədib romanda Saib, Əndəlib, Əda, Sədi, Xəyyam, Hafiz, Rudəki, Füzuli, Xaqani, Firdovsi kimi Şərqin məşhur sənətkarlarınını da xatırlayır. Şərqdəki inkişafın hər sahəsinə diqqət çəkilən və əsaslandırılan “Qılınc və Qələm” əsəri də bu baxımdan qiymətlidir. Əsərdə müəllif Firdovsidən bəhs etmiş, hətta bəzən onun müəyyən fikirləriylə razılaşmadığını bildirmişdir. Lakin buna baxmayaraq Ordubadi Şərqin dahi sənətkarına böyük ehtiramla yanaşmışdır. Naxçıvan ədəbi mühitində yaranan ədəbiyyatda Şərq mövzusu, Şərqi öyrənmək, təbliğ etmək geniş vüsət tapmışdır. Şərqə maraq, Şərqi tərənnüm etmək XIX-XX əsrlərdə əvvəlki dövrlərə nisbətən zəif olsa da, müəyyən qrup sənətkarların yaradıcılığında bu motiv güclü idi. Mənbələrdə göstərilir ki, Ə.Qəmküsar da Şərq və Azərbaycan ədəbiyyatını dərindən mənimsəmişdir. Məsələn, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru İman Cəfərov özünün “Ə.Qəmküsar yaradıcılığında Şərq-türk ədəbiyyatına münasibətin tənqidi-realist prinsipləri” adlı məqaləsində qeyd edir: “Əliqulu Qəmküsarın Şərq–türk ədəbiyyatı ilə bağlılığında aşağıdakı məqamlar daha çox diqqəti cəlb etməkdədir: 1.Klassik Şərq şeiri şəkillərindən istifadə; 2.Şərq ədəbiyyatı tarixində mühüm yer tutan məşhur yazarların və ya surətlərin nəzər nöqtəsinə çəkilməsi; 3.Klassik Şərq-türk ədəbiyyatına ehtiram; 4.Çağdaş türk müəlliflərinin yaradıcılığına tənqidi münasibət” . Hüseyn Cavid isə Şərqi öz əsərlərində özünəməxsus bir şəkildə əks etdirirdi. Məlumdur ki, “Şeyx Sənan” Azərbaycan ədəbiyyatında ilk mənzum tarixi faciədir. Və bu mövzunun tarixi, yaxud əfsanəvi olub olmaması xüsusi bir söhbətin mövzusudur. Fakt budur ki, H.Cavid bu möhtəşəm əsərində-romantik faciədə ilahi eşq problemini qoyur. Əsərin sonunda Şeyx Sənan Xumarın əlindən tutub “Ya allah!” deyərək uçuruma atılır. “Uçalım, haqqa doğru, gəl uçalım!” -deyir Şeyx Sənan. Oxucu bu uçurumdakı yüksəkliyi dərk edir. Tək Tanrılı türkün müqəddəs “Quran” vasitəsilə öyrəndiyi cənnətin qədim türk dilindəki sinonimi uçmaq idi. Dərvişin xəbər verdiyi və ümumun şəhadət gətirdiyi kimi Şeyx Sənanla Xumarın fəzada sanki bir mələk olaraq uçduqlarını bütünlüklə romantizm ədəbi metodunun imkanları çərçivəsində incələmək yetərli deyil, burada göyə qayıdan türk oğlu Sənan var, Tanrı sevgisinin müqabilində cənnətlə -uçmaqla müjdələnmiş Sənan var”. Amma daha konkret müqayisə göstərir ki, o, məhz bir Nitsşedir. Burada Nitsşenin ideya obrazı onun “Zərdüşt belə demişdir” əsərindəki nurani Qoca obrazı ilə bir araya gətirilir. Caviddə ixtiyar, nurani Dərviş ağaclıqdan Şeyx Sənanın qarşısına çıxır. Nitsşenin nurani Qocası meşədə Zərdüştün qarşısına çıxır və ona insanlardan uzaq olmağı məsləhət görür: “Bəs mən niyə meşəyə çəkilmişəm, niyə özümdə dəfn olunmuşam? Ona görə deyilmi ki, mən insanları qədərindən artıq sevirdim? İndi yalnız Allahı sevirəm. İnsanları sevmirəm daha. İnsan mənim nəzərimdə natamam, yarımçıq məxluqdur”. Cavid “Səyavuş” əsəri ilə Şərqin böyük sənətkarı Firdovsiyə olan etiramını nümayiş etdirdi. “Firdovsi və onun “Şahnamə”silə bizim ədəbiyyatımız arasında böyük bir əlaqə var- dır. Bu əlaqə dörd şəkildə meydana çıxmaqdadır: 1) Firdovsi qəhrəmanlarının xalq yaradıcı- lığına təsiri; 2) Ədiblərimizin Firdovsiyə münasibəti; 3) “Şahnamə”dən müxtəlif parçaların tərcümə edilməsi; 4) Bədii yaradıcılıqda Firdovsi üslubunun təqlid olunması”. |